1144
Қымбатшылық қысып барады...
Қымбатшылық қысып барады...
Ұлттық статистика бюросының ресми мәліметіне сүйенсек, осы жылғы 21 маусымдағы жағдай бойынша еліміздегі әлеуметтік маңызы бар азық-түлік 17,7 пайызға қымбаттаған, бұл – былтырғы тура сол уақыттан 2,2 пайызға жоғары көрсеткіш. Сонымен қатар бір апта ішінде баға 0,2 пайыз, ай басынан бері 1,1 пайыз, ал жыл басынан бері 17,1 пайыз қымбаттаған.
Қымбатшылықтың қысымы апта сайын, тіпті күн сайын үдеп барады. құбылған бағаны арзандату былай тұрсын, бір қалыпта ұстап тұрудың өзі мұңға айналғандай. Үкіметтің бағаны реттеу саясаты нәтиже беріп отыр ма? Жалпы, бағаның бұлайша аспандап кетуіне не себеп?
Жаға ұстататын баға
Азық-түлік бағасы халық үшін басты мәселеге айналып отыр: табыстың барлығы дерлік азық-түлікке кететін болды. Жалпы, әлеуметтік маңызы бар 19 азық-түлік бар десек, соның ішінде пияз, қырыққабат, қант, картоп, сәбіз, қарақұмық бағасы қатты қымбаттаған.
Өңірлер бойынша баға Жамбыл және Маңғыстау облыстарында 18,7 пайызға, Алматы облысында 18,6 пайызға, Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында 18,5 пайызға және Шымкент қаласында 18 пайызға өскен, бұл – өңірлер арасындағы ең жоғарғы көрсеткіш.
Одан бөлек, күнбағыс майы бір жылда 20 пайызға қымбаттаған. Ауыл шаруашылығы министрлігі бағаны тұрақтандыру және секторда тапшылық туындамас үшін 2022 жылғы 31 тамызға дейін күнбағыс экспорттауға шектеу қойды. Ал құс еті бір жылда 29 пайыз қымбаттаса, сүт өнімдерінің бағасы жарты жыл қатарынан өскені байқалады. Қымбаттаған тек азық-түлік емес, киім, аяқ киім, әуе билеттерінің бағасы да аспандап барады.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегі бойынша, қазір елімізде сиыр етін (22 292 тонна), құс етін (19 600 тонна), картопты (93 749 тонна), ұнды (118 506 тонна), сүтті (59 640 тонна) және т.б. қоса алғанда, 607 мың тонна көлемінде негізгі азық-түлік қоры бар. Бұл тапшылық жоқ дегенге саяды.
Бөлшек сауда нысандарына өнім бағасын 15 пайыздан аспайтын мөлшерде үстемеақы қосу талабы қойылған еді. Жауапты мекемелердің ресми мәліметіне сүйенсек, рейд іс-шаралары аясында 42,6 мың дүкен (84,7 пайыз) тексеріліпті. Нәтижесінде, 712 ереже бұзу анықталған, олар бойынша қажетті шаралар қабылданып жатқаны да айтылыпты. Дегенмен баға тек қымбат қана емес, әркелкі екенін байқау қиын емес. Соның ішінде қант бағасы күн санап құбылып тұр.
Қант неге қат?
Осыдан төрт ай бұрын басталған қант тапшылығы мен бағасы төңірегіндегі мәселелер халық арасында әлі дүрбелең тудырып отыр. Ресми дерекке сүйенсек, жыл басынан бері қант бағасы 61 пайызға қымбаттаған. Бір келісі 600-900 теңгеге сатылып жатыр, кей жерлерде тіпті 1000 теңгеден асып кеткен. Оған қоса қантты кез келген дүкеннен таба алмайсыз, белгілі бір сауда орындарында ғана сатылып жатыр. Ал мұның салдары ең алдымен халыққа, содан соң отандық өнім өндіретін шағын және ірі кәсіп иелерін сарсаңға салып отыр. Әу баста жауаптылар қант тапшы емес деп сендіруге тырысып бақты, дегенмен жағдай реттелген жоқ.
Сенбі, 25 маусымда, Үкіметтің цифрлық кеңсесінде Қазақстан Премьер-Министрі Әлихан Смайылов әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасын ұстап тұру мәселелері жөнінде кеңес өткізді. Отырыста республика бойынша қанттың жалпы қоры – 101,4 мың тонна, биылғы маусымда ішкі тұтыну – 59 мың тонна, яғни нарықтың қамтамасыз етілуі – 171,4 пайыз деп айтылды.
– Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректеріне сәйкес, қант қоры 100 мың тоннадан асады, ал айына тұтыну – 59 мың тонна. Бұл – жеткілікті мөлшер. Бірақ үй жанындағы дүкендерде қант 700-800 теңгеден сатылады. Бұл – сұранысты пайдаланып, үстемеақы қойып отырған жеке тұлғалардың заңсыз кәсіпкерлік қызметінің «нәтижесі». Жалпы қанттың орташа бағасы шамамен 480-490 теңге/кг болуы тиіс. Мұны ретке келтіру керек», — деп тапсырды Үкімет басшысы.
Дегенмен кәсіпкерлер қант тапшылығы барын және оның импорт мәселесіне байланысты туындап отырғанын алға тартады.
22 маусым күні «AMANAT» партиясы Фракциясының мүшелері, бір топ депутат Премьер-Министрдің Бірінші орынбасары Роман Склярға осы мәселеге қатысты депутаттық сауал жолдаған екен. Депутаттар жақында өңірлердегі сайлаушыларымен өткен кездесу кезінде көтерілген мәселенің көбіне еліміздегі барлық әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасының өсуі негіз болып отыр деген қорытындыға келген. Жалғыз қант емес, жалпы әлеуметтік маңызы бар азық-түліктің бағасы бұдан әрі өсе беретін болса, ел арасында үлкен дау-дамайға айналуы мүмкін екенін айтқан олар мәселені шұғыл шешуді талап еткен.
Депутаттар кәсіпкерлерге тасымалдау мерзімін 6 айға дейін ұзарту мүмкіндігін қарастыру және жоғарыда көрсетілген қанттың жылдық қажеттілігіне сәйкес келтіру үшін тариф жеңілдігін 550-600 мың тоннаға дейін көтеру орынды деп санайтындарын айтыпты.
Сонымен, қант неге қат? Ресми мәлімдемеге сүйенсек, жалпы ел халқы бір жылда орта есеппен 550-600 мың тонна қант тұтынады екен (ай сайын орта есеппен 45 мың тонна), мұны қантқа қажеттілік мөлшері деп те атап жүр. Ал қанттың тек 10 пайызы ғана отандық шикізаттан өндіріледі, ал қалғаны импортқа тәуелді. Қазіргі ушыққан геосаяси ахуалға, экономикалық санкцияларға байланысты логистика порттары толыққанды жұмыс істей алмай отыр, оның үстіне елімізде шетелдік банктермен жұмыс жасау үшін қаржы операциялары да ұзаққа созылып жатыр. Тапшылықтың себебі осы, ал бағаның өсуіне тапшылық әсер етіп отыр.
Сонымен қатар еnergyprom.kz статистика мониторинг агенттігі елімізде қант тұтыну мөлшері 2021 жылғы бірінші тоқсандағы көрсеткішпен салыстырғанда 1,3 пайызға азайған деген дерек жариялады.
Жалпы, қант қана емес, ел халқы сапасыз азық-түлік тұтына бастады деген де деректерді көзіміз шалды.
Кедейленіп барамыз ба?
«JD эксперт» маркетинг агенттігінің мәліметінше, ел азаматтары азық-түлік сатып алуды азайтқан, сонымен қатар тұтынатын тауардың сапасы да нашарлаған. Дегенмен азық-түлікке жұмсалатын ақша мөлшері көбейген. Агенттік сарапшылары мұның себебін бағаның өсуі және кірістің төмендеуімен байланыстыра түсіндіреді. Нақтырақ айтсақ, халық торт, кондитер өнімдері, тәтті лимонадтар мен шырындар, сондай-ақ шұжық және ет деликатестерін сатып алуды азайтыпты.
Бұл қорытынды сауалнама нәтижесінде шығарылған. Зерттеуде байқалған тағы бір қызықты әрі өкінішті жайт – респонденттердің тек 3 пайызы ғана көкөніс пен жеміс-жидекті өздері өсіре алатындарын айтқан. Яғни, еліміздегі ішкі азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі әлі де болса түйткілді болып тұр.
Сонымен қатар жақында Ұлттық статистика бюросы кедейлік деңгейі туралы статистиканы жаңартты. 2022 жылғы I тоқсанда табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі (кедейлік деңгейі) 4,6 пайыз болды, бұл 2021 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 0,1 пайыздық тармаққа жоғары.
2022 жылғы I тоқсанда кедейлік деңгейінің ең үлкен мәні Түркістан (8,3 пайыз), Маңғыстау (6,4 пайыз) облыстарында және Шымкент (6 пайыз) қаласында байқалды, ал ең төмені – Нұр-Сұлтан (1,7 пайыздан) қаласында тіркелген.
Үкіметтің бағаны
реттеу жүйесі тиімсіз –
Ұлттық палата
«Атамекен» ҰКП Мемлекеттік органның әлеуметтік маңызы бар азық-түліктің бағасын реттейтін механизмі кәсіпкерлерді тығырыққа тіреп отырғанын айтып мәлімдеме жасады. Бекітілген талапқа сәйкес, өндірушіден 200 теңгеге алынған тауар дүкен сөресінде 230 теңгеден аспауы керек. Ал дүкенге жеткенге дейін шығынды есептегенде тауар құны 230 теңгеден асып кетеді екен. «Осылайша, сатушы бекітілген бағадан қымбатқа келетін тауарды қалай арзан сатады деген сұрақ туындайды», – дейді палата сарапшылары.
Ұлттық палата әлеуметтік маңызы бар азық-түлікті реттеудің қолданыстағы жүйесін тиімді емес деп санайды. Олардың сөзінше, Сауда және интеграция министрлігі енгізген бұл ереже сөреде сапасы төмен, арзан тауарлар көбеюіне ықпал етеді, сонымен қатар қосымша шығындар да ескерілмей отырғанын алға тартады. Палата өз ұсынысын да мәлімдеген екен, соның ішінде әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларды мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесін әзірлеу үшін жұмыс тобын құру, азық-түлік карталарын енгізу, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бойынша ҚҚС мөлшерлемесін 8 пайызға дейін төмендету, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандырудың екінші тетігі аясында кәсіпкерлік субъектілеріне қарыз беру көлемін 0,01 пайыз бен 100 миллиард теңгеге дейін ұлғайту, өнім өндірудің өз құнын төмендету үшін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге субсидия, жеңілдікпен несие беру, кіріс ресурстарын арзандату бөлігінде мемлекеттік қолдау көлемін ұлғайту сияқты тармақтар бар.
Әлем бойынша
азық-түлік дағдарысы
болуы ықтимал – БҰҰ
2023 жылы әлем елдері азық-түлік дағдарысына тап болуы мүмкін екенін Сыртқы істер министрлігіндегі баспасөз мәслихатында БҰҰ Бас хатшысының бірінші орынбасары Амина Мұхаммед мәлім еткен еді.
– Украинадағы жағдайға байланысты азық-түлік қауіпсіздігі саласында қауіп-қатер бар. Дегенмен азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы мәселелер барша әлемдегі пандемия мен локдаундардан бастау алып отыр. Себебі індет салдарынан әлем елдері арасында өнімді жеткізу тізбегі бұзылған болатын. Ал соғыс жағдайы бұл қиындықтарды ушықтыра түсті, – деді А.Мұхаммед. ол азық-түлік бағасын түсіру үшін Қара теңіздегі қарым-қатынасты жандандыру керегін айтқан болатын. Соғыс аяқталмаса, проблемалардың салмағы да ауырлай беретінін де қосып өтті.
Ұлттық статистика бюросы мәліметінше, еліміз бір жыл ішінде тауарлар мен қызметтерге бағалар мен тарифтердің өсуі бойынша ЕАЭО елдері арасында үшінші орынға шыққан. 2022 жылғы мамырда сол жылғы сәуірмен салыстырғанда тұтыну бағаларының индексі Қазақстанда – 101,4 пайыз, Беларусьте – 100,7 пайыз, Қырғызстанда – 100,3 пайыз, Армения мен Ресейде – 100,1 пайыз болған.
Тұтыну тауарлары мен қызметтеріне бағалар мен тарифтер бір жылда (2022 жылғы мамырда 2021 жылғы мамырмен салыстырғанда) Ресейде – 17,1 пайыз, Беларусьте – 17 пайыз, Қазақстан мен Қырғызстанда – 14 пайыз, Арменияда 9 пайыз жоғарылаған.
Салыстырмалы түрде айта кетсек, Ресейде жыл басынан бері азық-түлік бағасының орташа өсуі шамамен
40 пайыз, Өзбекстанда 48 пайыз болған.
Мақсат ХАЛЫҚ,
экономист:
Үкімет шаруаның тауарын
тікелей сөреге жеткізудің
тиімді логистикалық тізбегін қамтамасыз етуі керек
– Қымбатшылықтың ең басты себебінің бірі – ақша массасының ұлғаюы. Ол өткен жылдары-ақ басталған болатын. Пандемиямен қүрес кезінде өте көп ақша басып шығарылды. Ақша массасы ұлғайып, тауар өндіру деңгейі сол күйі қалса, оның салдары тек қымбатшылыққа алып келеді деген экономикалық заңдылық бар. Одан бөлек, қазір әсер етіп отырған тағы бір фактор – геосаяси фактор. Ресейге салынған санкциялардың әсерінен тауар жеткізу тізбектері бұзылды, Ресейден көптеген компания кетті. Ол компаниялардың өнімдерін біз де пайдаланатынбыз. Еуразиялық одақ ая-
сында болған соң, бізге көрші елден жеткізу тиімді болатын. Одан бөлек, рубль де шарықтап барады. Мұның барлығы импорттық инфляцияның ықпалынан болып жатқан қымбатшылыққа әкеп соқтырды деп айтуға негіз бар.
Сонымен қатар өткен жылы болған қуаңшылық та азық-түліктің қымбаттауына әсер етті. Өйткені жем-шөп қымбаттады, соның әсерінен еттің де, сүт өнімдерінің де бағасы өсті.
Ал енді осы жерде Үкіметтің жауапкершілігі орасан. Жалпы, бізде Үкімет экономикаға араласамыз деп көп нәрседен олқылық жіберіп алады. Мысалға, белгілі бір баға бекіту. Дегенмен азық-түлік қорларын құру сияқты қадамдар сәл де болса бағаны реттеуге сеп болып отыр. Ал фермерлермен тікелей фуррорлық келісімдер жасаймыз деген мәлімдеменің жемісін мен өзім байқап отырған жоқпын. Сондай шешімдер арқылы арадағы бағаны негізсіз көтеретін делдалдардың жолын кесуге мүмкіндік болар еді. Яғни, шаруаның тауарын тікелей сөреге жеткізудің тиімді логистикалық тізбегін қамтамасыз етуі керек. Бұрынғыдай көбірек жәрмеңке өткізсе де құп болар еді.
Одан бөлек, Үкімет бағалық келісім, олигополияларды анықтап, жазаға тартуы керек. Жылыжайы бар кәсіпкерлерге көбірек субсидия берілсе, технологиялармен қамтыса, қойма жағын реттеп берсе де – үлкен көмек. Сонда біраз да болсын қымбатшылықтың қарқыны бәсеңдер еді.
Қорыта айтқанда, баға саясатына қатысты түйіні көп түйткілді қай жағынан бастап тарқату керек екені беймәлім болып тұр деп айта аламыз. Баға – аспанда, жалақы – жерде. Күн өткен сайын құбылған сөредегі сандар ырыққа көнбей барады. Қайда барсаң – қымбатшылық. Не де болса, бұл мәселені шешу үшін әбжіл қимыл, нақты қадам, бірлік керек екені анық.
