باباجان قىرعىنى
شاپقىنشىلاردىڭ شەكاراعا جاقىن كەلىپ، توقايلاسقان جەرى – وسى باباجان بەكىنىسى. بۇل قولدى باسقارۋشىلار قۇرامىندا ءبورى تاۋكين، ەلىكەي قاسىموۆ، الدانازار دا بار. كەشەگى ەلىنە قورعان بولۋعا ءتيىستى جانعازىنىڭ ۇلى الدانازار قامىستىباستاعى قازاقتاردى شاپقان.
بۇنىڭ الدىندا جانعازى حان ورىستار جاققا شىعىپ كەتكەن جانقوجاعا بىرنەشە رەت قورقىتىپ حات جازىپ، داريانىڭ سول جاعىنا، دەمەك حيۋاعا ءوتۋدى ۇسىنعان بولاتىن (اۆپر قورى. باس مۇراعات. 1-9 ءىس. 681-683 بەتتەر).
وسى الاساپىران كەزدەگى وقيعالاردا وزدەرىنە تۇسىنىكتى، بۇگىنگى جۇرتقا تۇسىنىكسىز ءبىر جايت بار. ول بىرىمەن ءبىرى باقتالاس ءار مەملەكەتتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن كوبى ارالاس وتىرعان اعايىنداردىڭ، كەيدە ءتىپتى رۋلاستاردىڭ وزدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قىرقىسۋلارى. اقمەشىت ماڭىن شومەكەي، جانىس، شەكتى، ءالىم ۇلى، ءشومىشتى تابىن مەكەندەسە، ىرگەلەc حيۋادا وزبەكتەر، تاجىكتەر، تۇرىكمەندەرمەن قاتار شومەكەي، الىمدەر دە مەكەندەگەن. قۇجاتتاردا اتاپ كورسەتىلگەن. مال تاپپاق تالاپپەن ارعى بەتتەگى اعايىن بەرگى بەتتەگى ءوز باۋىرلارىن توناپ ءجۇر. سونداعى سىلتاۋلاردىڭ ءبىرى – ورىسقا بەرىلگەن وڭ جاعالاۋداعى قازاقتاردىڭ «كاپىرلەنۋى».
بۇل ۋاقىتتا رەسەي حالىق اشىنارلىقتاي زورلىق كورسەتكەن جوق. قاراپايىم جۇرتتىڭ قامقورى رەتىندە مىسىقتابانداپ كەلە جاتتى. ءوزارا قىرقىستان بەرەكەسى كەتكەن قوقان مەن حيۋاداعى قازاقتار سىردىڭ وڭ جاعىنا ءوتۋدى ويلاستىرا باستادى. بۇدان قاۋىپ العان حيۋالىقتار بەكىنىستەردە ءار رۋدان كەپىل ۇستاپ وتىردى.
حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ قازاققا دەگەن جويداسىز وزبىرلىق ارەكەتتەرى اتا جۇرتىن تاستاپ كەتە الماي وتىرعان ولاردى ورىستى پانالاۋعا ماجبۇرلەي بەردى.
1848-1850 جىلدارى ەلدى اشتىق جايلادى. شارۋا باققان قازاقتار ودان ءارى تۇرالاي ءتۇستى.
بارىپ شاعىنار، مۇڭىن شاعار، ەل باسىن قۇرايتىن حان جوق، سۇلتان-پراۆيتەلدەر ورىستان جەم جەپ وتىرعان قۋىرشاق. ولار ورىستار جاعىنا دا، حيۋا مەن قوقاننان كەلگەن باسقىنشىلارعا دا سوزدەرىن وتكىزە الماعان. قارا باستارى مەن ازعانتاي مالىن كۇيتتەگەن مايدا بيلەردىڭ وزدەرى قامقورلىققا ءزارۋ. سول الماعايىپ كەزدە باتىردىڭ رايىم بەكىنىسىندەگى قارۋلى ورىستاردان وزگە سۇيەنىشى قالماعان. بۇعان شاعىن ءوز رۋلارىن كۇيتتەگەن قازاقتاردىڭ الاۋىز، ونىڭ ۇستىنە وت قارۋدان جۇرداي ەكەندىگىن تاعى قوسىڭىز.
وسى جايتتاردى ساناعا سالىپ بايىپتاعاندا بارىپ، قورعانسىز قالعان قازاقتاردىڭ شىن جاعدايىن ايقىنىراق تۇسىنۋگە بولار.
1847 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور وبرۋچەۆكە جازعان حاتىندا جانقوجا جانعازى حاننىڭ دارگەيىندەگى قازاقتاردىڭ 500 تۇيەسىن، 58000 قويىن، 700 سيىرىن، 600 جىلقىسىن قايتارىپ الدىق. بۇل ولاردىڭ ءبىزدىڭ قازاقتارعا بۇرىن جاساعان بەس شاپقىنشىلىعىندا تالانعان مالدىڭ بەستەن ءبىرى عانا دەپ كورسەتەدى.
وسى الاساپىراندا حيۋاعا، ودان رەسەي جاعىنا ءوتىپ، ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ جۇرگەن بەلسەندى سۇلتانداردىڭ ءبىرى – ەرمۇحامەد (ەلىكەي) قاسىموۆ.
حيۋا قىزمەتىندە جۇرگەن سۇلتان ەلىكەي جانقوجاعا بىردە ورىستارعا شابالىق، بىردە ورىستارعا سالىق تولەمە، بەرى ءوت دەپ حات جازادى. بۇل جايتتان حاباردار بولىپ وتىرعان ورىستار ەداۋىر دۇرلىگەدى، ەلىكەيدى كوزدەن تاسا ەتپەي مىقتاپ باقىلاۋعا الادى.
قازاقتاردىڭ ىشكى اۋانىن بارلاپ قايتۋعا جىبەرىلگەن گۋبەرنيا حاتشىسى جيتكوۆ 1847 جىلى حيۋانىڭ ىقپالىنداعى سۇلتان ەلىكەي قاسىموۆ بەرگى بەتتەگى 1000 ءۇي تورتقارالار مەن شومەكەيلەردى ارعى بەتكە الىپ كەتۋگە ازعىرىپ ءجۇر دەپ ءمالىم ەتەدى. سۇلتاننىڭ سوزىنە ەلىككەن شومەكەيلەردىڭ ءبىرسىپىراسى سول جىلى ءارى وتكەنمەن كەلەسى جىلى بەرگى بەتكە قايتا وشارىلا كوشىپ كەلگەن.
1849 جىلدىڭ جازىندا حيۋا حانى ەلىكەيدى وزىنە شاقىرىپ الىپ، بۇقارمەن اراقاتىناستا الاياقتىق جاساعانى ءۇشىن بۇكىل وتباسىمەن تۇتقىندايدى.
ءحىح عاسىرداعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ بۇلتارتپاس تۇپكى ساياساتى ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋدى اياقتاۋ بولاتىن. وعان جەتۋدىڭ جالعىز جولى قازاق جەرى. قانشاما ساياسي ايلا-شارالار جۇرگىزگەنمەن اسكەر بەكىنبەي ماقسات جۇزەگە اسپايتىندىعى تاعى بەلگىلى. ورىستار قازاق شوعىرلانعان جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ، بىرتە-بىرتە ىشكەرىلەي بەردى.
ول مۇددە كوپ شىعىنسىز تياناقتى ورىندالۋى ءۇشىن الدىن الا قازاق جەرىنە دۇركىن-دۇركىن ءار ءتۇرلى بارلاۋ ەكسپەديتسيالارى اتتاندىرىلدى. ەكسپەديتسيالاردىڭ سىرتى بەيبىت، موماقان، دوس ىزدەپ ءجۇر، باۋىرعا تارتادى، ال ولاردىڭ ارقايسىسىنا ناقتى مىندەت – ساياسي احۋالدى، كۇش-قۋاتتى، ەلدىڭ بىرلىگىن ءبىلۋ، وزدەرى جاعىنا كىسىلەر تارتۋ، بولاشاق اسكەر جۇرەتىن جولداردى انىقتاۋ («…سنيات نا بۋماگۋ زەملي»).
سول بارلاۋدىڭ ءبىرى 1845 جىلدىڭ جازىندا شتابس-كاپيتان رىلتسوۆ باستاعان 40 كازاك، 3 ۋريادنيك، 2 اۋدارماشى، 2 قازاق جولباسشىدان قۇرالعان مۇعادجار تاۋى ايماعىن كارتاعا تۇسىرۋگە شىققان ءاسكەري توپوگرافتار وتريادى. وتريادقا جۇكتەلگەن ناقتى مىندەتتەردىڭ نەگىزگىلەرى – قۇپيا جاعدايدا كەنەسارىنىڭ تۋىستارى، جانىندا جۇرگەن رۋلار، ولاردىڭ قانشا ەكەندىگىن انىقتاۋ، ادامداردى وزدەرىنە تارتۋ (وسى ماقساتقا 45 رۋبل ءبولىنىپ، قازاقتارعا سىي-سياپات رەتىندە جۇمسالعان – م.ق.)، حيۋانىڭ ءوزى دە ۇناتپايتىن جانقوجا مەن كەنەسارىنىڭ ارالارىنداعى دۇردارازدىق نەمەن ءبىتتى، حاننىڭ بۇقارا، حيۋامەن قاتىناسى قالاي، كەنەسارى قارسىلاستارىنىڭ باستارىن بىرىكتىرۋگە تىرىسۋ، تاعىسىن تاعى.
ورسكىدەن (جامانقالا) 1845 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا شىققان وترياد قازاق جەرىندە 3 ماۋسىمعا دەيىن ماعلۇمات جينادى. وترياد مۇشەلەرى كەزدەسكەن قازاقتاردى قوناققا شاقىرىپ، سىي-سياپات بەرىپ، اۋىزدارىن اڭقيتىپ وزدەرىنە كەرەكتى ماعلۇماتتارىن العان.
وسى ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسى تۋرالى قازاقشا بىلەتىن شەنەۋنىك كوللەجسكي رەگيستراتور نامچينوۆ اكىمشىلىككە تاپسىرعان ەسەبىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن: «كرومە وتدەلەنيا كيرگيزوۆ چيكلينسكوگو ر. كاك تو: دجاكايموۆتسى، كۋتتۋكوۆتسى، دجۋلشارينتسى ي درۋگيە، ەست پريۆەرجەنتسى دجانحودجي نۋر-مۋحامەتوۆا، ۆسە وني پو ۆوزموجنوستي ۋكلونيايۋتسيا وت ۆليانيا نا نيح كەنەسارى ي ەسلي نەكوتورىە يز نيح كوچۋيۋت سوۆمەستنو س نيم ناحوديات ناد كاتەگوريۋ ەگو پريۆەرجەنتسەۆ، تو ەتو ليش يز ستراحا ي بەززاششيتنوستي، نو نيچۋت نە يز پرەداننوستي ي ۋۆاجەنيا». (كرومم. №4 قور، №1 تىزبە. 2346 ءىس، 375 بۋما، 20-بەت).
شەنەۋنىكتىڭ ءبولىپ كورسەتۋى بويىنشا، ءتورتقارالار مەن شومەكەيلەر دە كەنەسارىنى قولدامايدى.
ول تاعى دا بىلاي دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى: «كيرگيزى چيكلينسكوگو ي دجاكايمسكوگو وتدەلەنيا س وسوبەننىمي ۋۆاجەنيەم ي پرەداننوستيۋ وتزىۆايۋتسيا وب ودنورودتسە سۆوەم بي كۋتتۋكوۆا وتدەلەنيا دجان-حودجە نۋر-مۋحامەتوۆە، كوتورىي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا پريكوچەۆال ك كزىل-كاباكۋ. يزۆەستنايا ۆراجدا ەگو س كەنيساريەم وكانچيۆاەتسيا. كەنيسارى پيسال ك دجان-حودجە پريميريتەلنوە پيسمو ي ون وتۆەتيل ەمۋ نا نەگو سوگلاسيەم. نە بويازن ي نە سوبستۆەننوە جەلانيە پوبۋديلو دجانحودجۋ پريميريتسيا س كەنيساريەم، نا كوتورىح كەنيسارى ۆ وسوبەننوستي پروستيرال سۆوي ناپادەنيا…» (سوندا. 21-بەت).
بەيتاراپ شەنەۋنىكتىڭ قىزمەت بابىمەن جازعان بۇل ەسەبىنەن مىنا جايتتارعا كوز جەتكىزەمىز:
شەكتىلەر باتىردى قورعانىش تۇتىپ، ونى جوعارى باعالايدى;
كەنەسارى وزىنە باعىنباعانداردى شابادى. ولار ىشتەرىن بەرمەي، امالسىز بىرگە قونىستى بولىپ وتىر;
جانقوجاعا قاراعان ەل مۇعادجار جاققا – قىزىلقاباققا باباجان بەكىنىسى تالقاندالعاننان كەيىن كوشىپ كەلگەن;
كەنەسارى مەن جانقوجانىڭ ارالارىنداعى فاتيماعا بايلانىستى اعايىنارالىق ءدۇردارازدىقتى ورىستارعا دەيىن ءبىلىپ وتىر. ولار باتىردى كەنەسارىعا قارسى قويىپ، وسى ارازدىقتى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانعىلارى كەلەدى;
كەنەسارى كەيىن «ايىپ بىزدەن بولدى» دەگەن ماعىنادا جانقوجاعا كەشىرىم حات جازعان. باتىر ونى كەشىرگەن. كىلەمجايعانبوپايدا وتىرعان كەنەسارىعا سالەمدەسۋگە سودان كەيىن عانا بارعان.
حالىق جادىندا تاڭبالانىپ، اۋىزەكى ايتىلىپ جۇرەتىن كەيبىر وقيعالاردىڭ قاعاز ءجۇزىندە دە تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق دالەلدەنەتىنى بار. سونداي جايتتاردىڭ ءبىرى – وسى باباجان قىرعىنى.
بۇرىن ماسكەۋ، تاشكەنت مۇراعاتتارىندا جۇمىس ىستەگەن كەزدەرىمدە بۇل وقيعا جايلى الدەقانداي دەرەك كەزىكپەس پە ەكەن دەپ الاڭداپ جۇرەتىن ەم. كەزىكپەدى. دەرەك جاقىندا عانا ءوز مۇراعاتىمىزدان ۇشىراستى. بار بولعانى التى-اق بەت. از بولعانىمەن ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشاتىن قۇجات.
ورتا وردانىڭ پراۆيتەلى قىزمەتىن اتقارۋشى (بۇل كەزدە بەكىتىلمەگەن – «اتقارۋشى» –م.ق.) ارىستان ءجانتورين 1843 جىلدىڭ 25 كوكەگىندە ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا وزىنە سۇلتاندار الي يۋلبارىسوۆ، ۋمەرگازى شەرگازبيەۆ، قاشارعالي سۇلتان-مۋحاممەدوۆتەر كەلىپ، وتكەن جىلدىڭ قاراشاسىندا جەتى مىڭداي قازاقتىڭ بۇلاردىڭ ادامدارىن جانە وزگە دە قازاقتاردى شاۋىپ، كىسى ءولتىرىپ، مال-م ۇلىكتەرىن تالاعاندارىن، ەندى وسى جاققا كوشىپ كەتكەن سول ايىپتىلاردى جازالاۋدى وتىنگەندەرىن حابارلايدى (قرووم. №4 قور، №4227-ءىس،4-بەت).
بۇلاردىڭ كورسەتۋلەرى بويىنشا، شاپقىنشىلىقتى باستاپ جۇرگەندەر («پرەدۆوديتەلستۆو») كىشكەنە شەكتىلەردىڭ بيلەرى (كەيبىر جەكە كىسىلەرگە بايلانىستى بولماسا، ورىس جازبالارىندا اسان، ۇسەن، جيەنەي، جولشارا، قۇرماناي، قۇتتىق دەپ كىشكەنەلەردى جىكتەپ جاتپايدى، جالپى كىشكەنە شەكتى دەپ اتاي سالادى. – م.ق.). كوتەرىلگەن قازاقتار قۇسالى باتىروۆ، تاتۇكەن دەگەن سۇلتاندار مەن جەتى تولەڭگىتتى ولتىرگەن. 242 تۇيە، 336 جىلقى، 3580 سيىر، 5256 قوي، كيىم-كەشەك، ازىق-ت ۇلىك، مول دۇنيە تالان-تاراجعا تۇسكەن. شاعىمدانۋشىلاردىڭ كورسەتۋلەرىندە تالانعان بار مال-م ۇلىكتىڭ قۇنى 34746 چەرۆونەتس.
وسى مازمۇنداعى شاعىم وردانىڭ باتىس ءبولىگىنىڭ پراۆيتەلىنە دە جەتكەن. بۇندا سۇلتان بايمۇحامەدوۆ جانقوجانىڭ بەكىنىس باستىعى باباجاندى دا (بابادجان) ءولتىرىپ، ونىڭ جاس بالاسىن تۇتقىنداپ، وزىمەن بىرگە قىرعا الىپ كەتكەندىگىن، بۇگىندەرى بالا باتىردىڭ قولىندا ەكەندىگىن انىقتاعاندىعىن ءمالىم ەتەدى. بالانى بوساتۋعا تىلەۋ، قاباقتىڭ باسقارۋشىسى ۋتارالى چۋنگاەۆقا ارەكەت ەتۋىن تاپسىردىم دەپ باياندايدى ول تاعى دا شەكارا كوميسسياسىنا.
دەمەك مۇساباي جىراۋدىڭ:
بالاسىن مايقاراداي ۇستاپ الدى،
ارتىنا تولەك باتىر مىنگەستىرىپ،
سالەم دە كەنەسارى حانىما دەپ،
الاشتى التى كۇن جۇرە ارالاتتى، – دەۋى اقىندىق قيال ەمەس، ناقتى شىندىق.
شاعىمدانۋشىلار ورىس اكىمدىگىنەن بەكىنىستى تالقانداۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولارعا باسشىلىق ەتكەن مىنا بيلەردى جازالاۋدى سۇرايدى. ولار كىشكەنەنىڭ بيلەرى (كىسى اتتارى قاعازعا تۇسكەن كۇيىندە – م.ق.): كىشكەنە شەكتىلەر – دجانحۋدجا نۋرمۋحاممەدوۆ، رامانكۋل كۋسبارماكوۆ، شايتى توپاەۆ، بەردىباي چاپاكوۆ، ايبۋسۋن سۋتانوۆ، دجارمۋگان توگۋسوۆ، ديانكي كۋلباەۆ، كۋدايبەرگان چۋلاكين، كۋلدجان كۋساەۆ، شەكتى جاقايىمنىڭ بيلەرى – بايسالباي بايچۋكين، تۋركي سۋرباسوۆ، تۋرگانباي چۋبانوۆ، تۋليۋبي مينباەۆ، بۋرانباي كاراباتىروۆ، قاراكەسەكتىڭ بي-باتىرلارى – اكتان كابانوۆ، تايماس كىيتاروۆ، كاير يوراپوۆ، شەكتى – التىنباي يتكۋل، نۋرمان بوتەنوۆ، تورتقارانىڭ باسشىلارى – ۋتياۆلي بەگايداروۆ، ساتىبالدى بايالوۆ، قارا تلياپوۆ، مۋسا الين، بايمۋحاممەد نارچابەكوۆ، قاراساقال – داۆىل بەكشين، ەسەت (؟) چاگاراەۆ، كۋبەك چۋنكارين.
سۇلتان ءجانتورين 1845 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن ءىستىڭ اقىرىن باعىپ ۇندەمەي وتىرعان. بۇعان وردانىڭ باتىس بولىگىنىڭ پراۆيتەلى سۇلتان بايمۇحاممەدوۆ ەكىنشى رەت حات جازادى. وسى حات ارقىلى سۇلتان بايمۇحاممەدوۆ بار ءىستى شەكارا كوميسسياسىنا حابارلاپ وتىر. بالانى بوساتىپ الۋدى ۋتارالى چۋنگاەۆكە تاپسىرعان. ارىزدانۋشىلار سۇلتان بايمۇحاممەد ايشۋاقوۆقا، سۇلتان ارىستان جانتورينگە دە وزدەرى بارادى.
ورتا وردانىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى بايمۇحاممەد ايشۋاقوۆ شەكارا كوميسسياسىنا بۇل كورسەتىلگەن جازىقتى قازاقتار ءبىزدىڭ ايماقتا تۇرمايتىندىقتان ماسەلەنى شەشە المايمىن دەپ جازادى.
رەسمي جاعىنان الىپ قاراعاندا وقيعا حيۋا جەرىندە وتكەندىكتەن ول تۋرالى الدەقانداي مالىمەتتىڭ ورىس تاراپىنان كەزىگۋى نەعايبىل ەدى. وڭتايى كەلىپ، بۇل شاعىن قۇجاتتىڭ بىزدە ساقتالۋىنا سەبەپ – كوتەرىلىسشىلەردىڭ وسى وقيعادان كەيىن رەسەي دارگەيىندەگى اتا قونىسقا وشارىلىپ كوشىپ كەتۋلەرى. ەندى حيۋا جاعىنان شاپقىنشىلىق بولاتىندىعىن بىلگەندىكتەن. ارىزدانۋشىلاردىڭ ماقساتتارى – باۋىرلاس سۇلتان-پراۆيتەلدەرىنەن كومەك بولار ما دەگەن ءۇمىت. ال سۇلتاندار بولسا، ورىس وكىمەتىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاقتار. ورىستار بولسا ءىس جۇزىندە ماسەلەگە ءپارۋانا-پايىم، مۇددەسى بولەك بوتەن مەملەكەت. شاعىم ورىنبور شەكارا كوميسسياسىندا قارالعاندا ايىپتىلاردى جازالاۋ تۋرالى اڭگىمە نە ارەكەت جوق، بۇلاردىڭ ارالارىندا بۇنداي وقيعالار بولا بەرەدى دەگەن جايباراقات شەشىمگە كەلگەن.
1990 جىلدىڭ توعىزىنشى قاڭتارىندا وسى باباجان بەكىنىسىنىڭ ورنىن ارنايى بارىپ كورگەم.
قالا شارۋاعا بولسىن، ول جاق، بۇل جاق قاتىناسقا بولسىن وڭتايلى جەرگە ورنالاسقان. كونە جانكەنتتىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا شامامەن 10-15 شاقىرىمداي. جەرى تەگىس، ەگىستىككە دە، جايىلىمعا دا قولايلى. قورعاننىڭ ىرگەسىنەن باسىن جىلۋاننان الاتىن اقسالما ارىعى اعىپ جاتىر. باسىن سولجاعا ارناسىنان الاتىن جىلۋان كەزىندە تەڭىزگە بارىپ قۇيعان.
قامال شاعىن. قادىمداعاندا ۇزىندىعى 200، ەنى 50 مەتر دەپ بولجادىق. ءۇش بولىكتەن تۇرادى. ورتاسىندا قۇدىق. سوقپا قورعاننىڭ ەنى ەكى-ءۇش، كەي قالىڭ جەرى ءۇش-ءتورت مەتردەي. دۋالدار ساقتالماعان، ءبۇتىن ەمەس. ال رامانقۇل قامالىنىڭ بيىك بولعاندىعى كورىنىپ تۇر. قامال سىرتىنان قازىلعان ور باباجان قامالىنان دا تەرەڭ.
ءوز ادامى بولعان سوڭ قول باتپاعان دا بولار، باباجان بەكىنىسىنە قاراعاندا، بۇل قورعان دۇرىس ساقتالعان، ۇشتەن ءبىرى ءبۇتىن تۇرعان. دۋالدىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتردەي. تۇيەلى كىسى ىشتەگىنى ەركىن كورەدى. قامال شاعىن، ەنى مەن ۇزىندىعى ءبىر. قىرىق بەس قادامداي شىقتى، دەمەك ەلۋ مەتر دەۋگە بولار. قاقپا وڭتۇستىك جاقتا. قامال جانىنان باسىن قارلاڭنان العان جايقوناق ارىعى وتەدى. باباجان بەكىنىسىنەن ەكى-اق شاقىرىم.
وسى دەرەكتەردى سارالاي كەلە مىناداي قورىتىندى جاساي الامىز:
حيۋا حاندىعى قازاقتارعا ۇنەمى وزبىرلىق جاساپ كەلدى. ولار بايلىققا قۇنىعىپ، ءارتۇرلى سىلتاۋمەن زەكەتتەگەندەرىن قاناعات تۇتىپ قويماي، ەلدىڭ نامىسىنا تيەتىن ارسىزدىققا دەيىن باردى;
بەكىنىس 1842 جىلدىڭ قاراشاسىندا تالقاندالدى. بۇل كەزدە اقتان 72، ال جانقوجا 68 جاستا;
بەكىنىستى تالقانداۋعا جەتى مىڭ ادام قاتىسقانى اشىنعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتۇگەلگە جۋىق اتقا قونعاندىعىنا ايعاق;
جىرلاردا، اۋىزەكى ايتىلاتىن اڭگىمەلەردە دە، اقتاندى بۇلتتى، ارۋاقتى باتىر ەسەبىندە اسپەتتەۋ قالىپتاسقان. شىندىققا ءسال جاقىنداي تۇسەر بولساق، قۇجاتتا اتالعانداي، وقيعانىڭ بولىپ وتىرعان كەزى قاراشا، كۇز ايى. كۇن بۇلتتى، جاڭبىرلى بولۋى تابيعي زاڭدىلىق. بۇنى ءبىر دەڭىز. اتقا ءبىر ءمىنىپ، قاندارى قىزىپ العان كوتەرىلىسشىلەردىڭ جانقوجانى كۇتپەي-اق شابۋىلعا شىعۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – بەكىنىس ىشىندەگى شەرىكتەردىڭ قولدارىندا سۋ تيسە تۇتانبايتىن پىلتەلى مىلتىق. قازاقتار وسى ءساتتى دە پايدالانىپ قالۋدى ۇيعارعان. بۇلار ءيىرىلىپ جاتا بەرسە، حيۋاعا حابار جەتۋى دە مۇمكىن;
شاعىمدانۋشى سۇلتاندار ايىپكەر ەسەبىندە جانقوجانى ءبىرىنشى اتايدى. بۇل باتىردىڭ وسى شاپقىنشىلىقتى ۇيىمداستىرىپ، باسىندا ءوزى بولعاندىعىنىڭ ايعاعى. ۇرىسقا باتىردىڭ ءبىر كۇن كەشىگىپ جەتكەندىگى جايىندا دا اڭگىمەلەر بار. ايتىس ۇستىندە دوسقوجا دا ايىپ رەتىندە بەتكە باسىپ وتىر. جاناما دەرەكتەر دە بۇنىڭ شىندىققا كەلەتىندىگىن دالەلدەيدى. كەيىن، 1856-1857 جىلدارداعى كوتەرىلىستىڭ بارىسى تۋرالى ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ جوعارىعا بەرگەن ەسەپتەرىنىڭ بىرىندە ولار قازالىنى قورشاپ جاتقان كەزىندە باتىردىڭ اكەسى نۇرمۇحاممەدتىڭ بەيىتىنە زيارات ەتۋگە كەتكەندىگى كورسەتىلەدى. الدىندا ورىس وعى. ۇرىس بولسا دا الماعايىپ جايت. اسا ءدىندار جانقوجانىڭ وسى جولى دا سوعىس الدىندا اتتاپ كەتپەي، جول ۇستىندەگى بابالارىنا زيارات ەتىپ، مەدەت تىلەۋى شىندىققا سيارلىق جايت;
ءبىر قىزىعى، شاعىمدا باباجانعا قۇن سۇرالمايدى. سوعان قاراعاندا، باباجان زورلىق-زومبىلىق پەن جانقوجانىڭ اعاسى اقمىرزانىڭ ولىمىنە كىنالى بولعاندىقتان سونىڭ وتەۋىنە كەتكەن. وزدەرى دە نايبتى شىرىگەن جۇمىرتقا سانايتىن ءتارىزدى;
قاعازدا اقتان باتىردىڭ اكەسىنىڭ اتى – قابان. ال ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىندە – اقاي ۇلى. سۇلتاندار وزدەرىنىڭ تۇپتەرىنە جەتەتىن باتىردى قاتارداعى قارا كورىپ، ەلەمەي، ونىڭ اتا-باباسىن بىلمەگەن دە بولار;
سۇلتاندار شاپقىنشىلىققا رامانقۇل دا قاتىستى دەپ كورسەتەدى. سوعان قاراعاندا، «قاشقان قويان جاتقان قوياندى دا الا كەتكەن». بۇكىل حالىق تايلى-تاياعىمەن دۇرك كوتەرىلىپ جاتقاندا، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بي قالاي جالعىز قالماق؟ بالكىم، ولجا بولىسۋگە قاتىسقان.
…ورىس وكتەمدىگىنىڭ كەسىرىنەن كەلگەن بۇل الاساپىران قارا حالىقتى مۇلدە تۇرالاتىپ كەتتى، اتا-جۇرتتارىنان بوستى، حالىق سانى ازايدى، مال-م ۇلىكتەرىنەن ايىرىلدى، تالاي قىزدار مەن ايەلدەر كۇڭدىككە كەتتى، تالاي ازاماتتار بىردە ول جاققا، بىردە بۇل جاققا ءوتىپ، سەرگەلدەڭگە ءتۇستى.
سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ەلدە حالىقتى ۇيىمداستىرا بىلگەن باتىرلاردان وزگە سۇيەنىش قالمادى.
سولاردىڭ دا ىشىندە تاباندارى تايماستان قاي سويقان، قاي قانكەشۋلەردە دە ءبىرىن ءبىرى دەمەپ، قارا قازاقتىڭ قالقانى بولعان ءۇش تۇلعا بار. ول مايدان جانقوجا نۇرمۇحاممەد ۇلى، قاراساقال دابىل بەكشين، قاراكەسەك اقتان اقاي ۇلى. بۇلار الماعايىپ زاماندا تاباندارى تايىپ كورمەگەن، قاشاندا حالقى ءۇشىن قان كەشكەن تالاسى جوق ءىرى تۇلعالار.
اقتان اقاي ۇلى جاسى ۇلعايعاندىقتان سىر بويىنداعى الپىسىنشى جىلداردىڭ الاساپىرانىنا قاتىسا العان جوق. ىزىنە ەرگەن از عانا اعايىنىمەن مۇعادجار تاۋىنىڭ سىلەمدەرىندە قونىستاپ وتىرعان. بەيىتى اقتوبە وبلىسىنا قاراستى تەبەنساي دەگەن جەردە. ءوز اجالىنان قايتتى.
ءوز اجالىنان ولگەن دابىل قىزىلدا، قازىرگى وزبەكستان اۋماعىندا تىنىم تاۋىپ جاتىر. ايتۋشىلار جانقوجانىڭ بەيىتىنەن تاڭسارىدە تۇنىق كەزدە قاراسا، كورىنەدى دەيدى. ەكەۋىنىڭ ارالارىنان – جانقوجا بەيىتىنىڭ وڭتۇستىگىنەن تاياق تاستام جەردەن – شەكارا تورى وتەدى.
1856-1857 جىلدارداعى قازالىداعى قاندى قىرعىننان سوڭ قىستىڭ كوزى قىراۋدا اتا قونىستان نەگىزىنەن كىشكەنەلەر دۇرك كوتەرىلىپ، قىزىلقۇم ايماعىنا كوشكەن-ءدى. ول جاقتا جالپاق ەل وتىرعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە كوتەرىلىس باسشىسى جانقوجا نۇرمۇحاممەد ۇلى ءتىرى، ورىس وكىمەتىنىڭ ىشكەن استارى بويلارىنا سىڭبەي قاتتى الاڭداۋلى ەدى. بۇل ءىس 1853 جىلى اقمەشىت الىنعاننان كەيىن شومەكەيدىڭ قاتارداعى ءبيى «سرازۋ ستارشينا»، ىلە-شالا پودپولكوۆنيك شەنىنە كوتەرىلگەن، كەشە عانا باتىرعا ورىستارعا شابالىق دەپ جالبارىنىپ، بۇگىن ولارعا جانىن سالا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن سۇلتان ەرمۇحاممەد قاسىموۆقا تاپسىرىلدى. ول اقمەشىتتەن التى ءجۇز قاراقشى جاساقتاپ، بەيقام كەزدە ەل تونادى، كىسى ءولتىرىپ، قارت باتىر جانقوجانى جالعىز ۇيدە ناماز ۇستىندە مەرت ەتتى.
حيۋا جاعىندا جۇرگەن جانقوجانىڭ اينىماس سەرىگى، قارت باتىر دابىل قولدارىنا تۇسكەن جوق.
بۇل 1860 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمى.
بۇدان سوڭ جازدا ارناۋلى جاساق شىعارۋعا سوعىس مينيسترلىگىنەن قارجى سۇراپ وتىرعان گەنەرال-گۋبەرناتور ۆ.ي.كاتەنين سول مينيسترلىككە كوتەرىلىس وشاعىنىڭ ءمۇلدە شىعىنسىز، قارجىلىق جاعىنان دا، ەڭ باستىسى، ساياسي جاعىنان دا ءتيىمدى جاعدايدا قازاقتاردىڭ وزدەرى تىندىرىپ بەرگەندىگىن شەشەسى ۇل تاپقانداي قۋانا حابارلايدى. تاعى دا ءبىر وكىنىشتىسى، دابىل بەكشيننىڭ قولعا تۇسپەۋى (دابىل بۇل كەزدە توقساننىڭ ۇستىندە-تۇعىن – م.ق). سوزبە-ءسوز كەلتىرسەك: «…ۋنيچتوجەنيە شاەك، سمەرت تاكوگو ۆلياتەلنوگو باتىرا كاك دجانحودجا ي دوبروۆولنوە پەرەدانيە بيۋرە نەسومنەننو پرويزۆوديت بولشوە پريۆەتستۆوۆانيە، ۆليانيە نا كيرگيز، ي پو ۆسەي ۆەروياتنوستي نادولگو وتوبەت ۋ نيح وحوتۋ ك مياتەجنىم پوپىتكام.
يز ۆسەح پرەدۆوديتەلەي حيششنيكوۆ ودين تولكو كاراساكالوۆەتس دابىل بەكشين نە پوپالسيا ۆ رۋكي ي دو سيح پور ناحوديتسيا ۆ حيۆينسكيح ۆلادەنياح».
قازاقتىڭ موينىنا تەمىر قامىت ءتۇستى. عاسىرلار قالىپتاستىرعان سەرتكە بەرىك، قاسىق قانىن حالقىنا قيۋعا پەيىل دالالىق ءداستۇردەگى قايران دا قايران حاس باتىرلاردىڭ ەڭ سوڭعى تۇياقتارى سولاي دا سولاي ار-ۇياتتارى تازا كۇيىندە ءوتتى جالعاننان.
تۇسىنىكتەمەلەر:
1. جانعازى. قولداعى ماعلۇماتقا سۇيەنەر بولساق، جانعازىنىڭ تەگى بىلاي: وزبەكتەن ءاز جانىبەك، ءاز جانىبەكتەن تويقوجا، تويقوجادان باراق، باراقتان جانىبەك، جانىبەكتەن قاسىم، قاسىمنان قايىپ (عايىپ)، قايىپتان ابىلعازى، الىمدەرگە دە ىقپالى جۇرگەن – ابىلعازىدان جانعازى. كەم تۇتىنعاندارى بولار، حالىق جانعازىنى مانەنبەي دەپ اتاندىرعان.
جانعازىنىڭ ارعى اتالارى تۋرالى وزگە دە نۇسقالار بار.
2. رامانقۇل. التى كىشكەنەنىڭ ءبىرى قۇتتىقتان كەنجەعۇل، كەنجەعۇلدان تاتتىباي، تاتتىبايدان قوسبارماق، قوسبارماقتان سىرلىباي مەن رامانقۇل.
تويىمبەت ك ۇلىمبەتوۆتىڭ بايانداۋىندا، رامانقۇل ەندى ىقپالى ارتا باستاعان ورىستارعا سۇيەنىپ، بيلىك الۋ ماقساتىندا ورىنبورعا الپىس سەرىكپەن اتتانادى. ىشىندە دوماق كوسەباي بالاسى وسەرباي مەن اتقوسشى شالاباي بار. سول كەز قىر شەكتىسى مەن سىر شەكتىلەرىنىڭ ارالارىندا بارىمتا ءورىس الىپ، كىسى ولىمىنە ۇلاسىپ ۋشىعىپ تۇرعان. ولگەندەردىڭ ىشىندە قاراعۇلدىڭ نەمەرە ءىنىسى دە بار. قايتاردا قاراعۇلدىڭ كىسىلەرى رامانقۇلدىڭ جولىن توسىپ، ءبىراز جولداستارىمەن قوسا ولتىرەدى. قاراعۇلدىڭ بۇل ىسىنە ەسەت پەن ازبەرگەن نارازى.
ارالدىق ءىزجان جالعاسوۆتىڭ كورسەتۋىنشە دە، رامانقۇلدى ولتىرەتىن ازبەرگەن، قاراقۇلدار. قايتار جولدا ءۇيتاس دەگەن ءوتكەلدە كۇتىپ العان دەپ ناقتىلايدى بۇل كىسى.
3. اقتان. ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ءدارمەنى جەتكەنشە اتتان تۇسپەي وتكەن ساناۋلى باتىرلاردىڭ ءبىرى اقتان اقاي ۇلى (1770-1854 (؟)) قاراكەسەك تايپاسىنان. حيۋا، قوقانعا جاسالعان تالاي جورىقتاردا جانقوجانىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باسشىلىعىمەن ءۇش ءجۇز بىرىگىپ، قوقان بەكىنىسى سوزاقتى الاردا اقتاننىڭ دا بەلسەنە قاتىسقاندىعىن بىرنەشە دەرەكتەر ايعاقتايدى.
باتىر جايلى كەيىن جازىلعان بىرنەشە داستان، ارناۋ ولەڭدەر بار. ەرتەرەكتەگى اقىن، جىراۋلاردىڭ ولەڭ، جىرلارىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا حالىق قامقورشىسى، قارادان شىققان باتىر جانە ۇنەمى جانقوجانىڭ ادال سەرىگى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.
بۇگىنگە دەيىن ءوزىم قاراعان مۇراعات قۇجاتتارىندا اتالعان شاعىمنان وزگە جەردە ورىسقا قاتىستى وقيعالاردا اقتان بابامىزدىڭ ەسىمى كەزدەسكەن ەمەس. ونىڭ ەكى سەبەبى بولۋعا ءتيىستى. اقتان باتىر كوتەرىلىستەن بۇرىن، 1854 جىلى دۇنيەدەن وزعان. ەكىنشى سەبەپ – كەيىنىرەك قايتقان دەگەننىڭ وزىندە قارت باتىردىڭ سول كەزدەگى مەكەنى وقيعا وشاعى سىر بويى ەمەس، مۇعادجار ايماعى.
4. مايقارابەك – باباجاننىڭ جانىنداعى ۇلى. 1842 جىلى ون ءۇش جاستا. اۋىزشا دەرەكتەردە بالا كەنەسارىنىڭ الدىنا دا اپارىلعان. جانقوجا بالانى جازالاماي، قاسىنا جولباسشى قوسىپ، ەلىنە قايتارادى.
ءبىر دەرەكتە كەيىن بەكباۋىل ەلشىلىك ساپارمەن حيۋادان قايتىپ كەلە جاتقاندا سەرىكتەرىمەن وسى مايقارابەكتىڭ ۇيىندە ۋلانىپ، جولدا قايتىس بولادى.
5. تورەمۇرات – كىشكەنەنىڭ قۇرمانايىنىڭ باباعى. تالاي جورىقتاردا جانىندا بولعان جانقوجانىڭ جىراۋى. ىبىرايىم دەگەن جىراۋ بالاسى دا جانقوجا تۋرالى جىرلاپ ءجۇرەدى ەكەن. ودان ەرقوساي دەگەن نەمەرەسى بولعان.
كەنەسارىنىڭ جىراۋى دوسقوجامەن ايتىسىنىڭ ءۇزىندىسى ارقىلى بىزگە ءبىراز ماعلۇمات جەتىپ وتىر.
قاراساقال ەرىمبەت شوراياقتىڭ ومارىمەن ايتىسقاندا تورەمۇراتتىڭ جىراۋلىعىن جوعارى باعالايدى.
مۇرالارى جينالماي ۇمىتىلىپ، جوعالىپ كەتكەن قازاقتىڭ ساناۋلى ءجۇيرىك اقىندارىنىڭ ءبىرى.
1830 جىلدىڭ كۇزىندە سوزاقتى قورشاپ جاتقان ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىن:
ەكى ءجۇزدى سەمسەردىڭ
بالداعى قولدا قالعانشا،
ات باسىنداي سوم جۇرەك
وت بولىپ قاۋلاپ جانعانشا.
مولدىرەگەن ەكى كوز
جۇمىلىپ قانعا تولعانشا،
تىنىم الىپ، اس ىشپەي،
ات باۋىرىنان قان كەشپەي،
ەل بەتىن كورمەس كۇن بۇگىن!
سوزاقتى الساق وسىدان،
قوقاننىڭ تۋىن قۇلاتىپ،
سۇيىكتى تۋعان ەرلەرگە،
تابىلماس بۇنداي عازاتتىق.
قازاق ءۇشىن قان توككەن،
وزدەرىڭدەي ەرلەرگە… –
دەپ جىگەرلەندىرىپ، شابۋىلعا كوتەرەتىن وسى تورەمۇرات. («قازاق تاريحي جىرلارىنىڭ ماسەلەلەرى». الماتى. 1979 ج. 248-بەت).
6. سويداققوجا (سايداققوجا) وسپانوۆ (ورىس جازبالارىندا حودجا-مۋحاممەدالي ۋسمانوۆ) كەنەسارى قاسىموۆتىڭ جاساۋىلىندا جۇرگەن، حانعا وتە بەرىلگەن، سامارقان مەن بۇقارادا ءبىلىم العان ءبىلىمدى وزبەك. كەنەسارى فاتيمانى (باتما) جازىقسىز جازالاپ، قايتاراتىندا توركىنىنە اكەلىپ سالاتىن وسى سويداققوجا. حاننىڭ جازبا شارۋالارىن تىندىرىپ، ەلشىلىككە دە جۇرگەن، كوتەرىلىسشىلەر قۇرامىنا جاساق تا تارتقان.
كەنەسارىنىڭ جانىندا ءجۇرۋىنىڭ باستى سەبەبى – سويداققوجانىڭ تۋعان اپاسى گۇلشارا كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىمنىڭ بايبىشەسى. كەنەسارى قىرعىزدا وپات بولعان سوڭ ءبىر تايپا ەلمەن تاشكەنتكە كەتكەن. كەيىن «قازاق تايپالارىنىڭ تاريحى»، «قازاق حاندارىنىڭ تاريحى» ەڭبەكتەر مەن «كەنەسارى باتىر» اتتى داستان دا جازعان.
7. جانىس سىعاەۆ – تورتقارانىڭ قۇراماسى، ونىڭ قوجەتىنىڭ ءبيى. ەلۋىنشى جىلدارى ەلۋ ەكى جاستا، ورتا بويلى، مىعىم، قاراقوڭىر، قارا شاشتى كىسى. ەكى ايەلى بار. ور وزەنىنىڭ قۇمان ساعاسىن جايلاپ، ىرعىز وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى بەسمۇقا مولاسىنىڭ ماڭىنا قىستاعان.
8. فاتيما (اۋىزەكى باتبا دەپ دە ايتىلا بەرەدى. – م.ق.) اقمىرزانىڭ قىزى، جانقوجانىڭ قارىنداسى. اقمىرزا باباجاننىڭ قولىنان مەرت بولعان سوڭ باتىر جەڭگەسىن وزىنە نەكەلەيدى. 1841 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ ساربازدارى سوزاقتى الۋعا باس قوسقاندا، مەزگىل كۇز، ايت كەزى بولسا كەرەك، كەنەسارى جانقوجانىڭ جاراپازانشىسىنا – ات، ال جانقوجا كەنەسارىنىڭ جاراپازانشىسىنا تۇيە بەرگەن. وردادا سوزاقتىڭ الىنۋ قۇرمەتىنە بولعان باسقوسۋدان تاراسىپ بارا جاتقاندا سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى: «باتىر، ابىلايدىڭ شاڭىراعىنا قۇر قول كەلىپ، كەتىپ بارا جاتىرمىز. بۇل قالاي بولدى؟» – دەيدى. سوندا كەدەي باتىر: «ويباي-اۋ، ول دا بار ەكەن عوي»، – دەپ، ورداعا قايتا كەلىپ: «ابىلايدىڭ شاڭىراعىنا فاتيما دەگەن قىزىمدى بايلادىم»، – دەيدى. «بايلاۋ» مىندەتتى تۇردە ايەلدىككە الۋ ەمەس، فاتيمانى حان ايەلدىككە الادى. الايدا ازۋلارى التى قارىس تورەنىڭ ايەلدەرى قارادان كەلگەن باسى ارتىق كۇندەسكە كۇن بەرسىن بە، ۇيىمداستىرىپ ءجۇرىپ حانعا قارالايدى. حان اشۋ ۇستىندە ماسەلەنىڭ اق، قاراسىن اشپاي، فاتيمانى ءتوركىنىنە قايتارىپ جىبەرگەن.
