996
Шәкәрімнің «Сырлы қобдишасы» қайда екен?
Шәкәрімнің «Сырлы қобдишасы» қайда екен?
Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев, 1957 жылы өз қолымен толтырылған төлқұжат бойынша, 1900 жылы 10 шілдеде Семей облысы, Шыңғыстау (Абай) ауданында дүниеге келген.
Ұлы Абай атамыз:
Әкеден алтау, шешеден төртеу,
Жалғыздық көрер жерім жоқ.
Ағайын бек көп, айтамын ептеп,
Сөзімді ұғар бір жан жоқ,
деген өлеңінде үлкен атамыз Құнанбайдың төрт әйелінен алты ұл болғандығын айтып берген. Үлкен әйелі Күңкеден – Құдайберді. Екінші әйелі Ұлжаннан – Тәңірберді, Абай, Ысқақ, Оспан. Үшінші әйелі Айғыздан – Халиолла, Смағұл. Төртінші әйелі – Нұрғанымнан бала болмаған. Құнанбайдың тұңғыш баласы Құдайбердінің бірінші әйелі Төлебикеден – Омар, Мұртаза, Шаһмардан, Шәкәрім. Екінші әйелі Ботантайдан – Әмір, Жылқыайдар, Ырзықбай тарайды. Абайдың өзінен кейін тетелес інісі Ысқақтан – Кәкітай, Кәкітайдан – Әрхам. Әрхамның кенже ұлы – Азаттан – Әлішер. Әлішерден мен тараймын.
Абай мен Ысқақ атам Ұлжан анамыздан туған. Бірақ Ысқақ атам Құнанбай атаның үлкен әйелі Күңкенің қолында тәрбиеленген. Бір үйде өскен Құдайберді мен Ысқақ өте тату болған. Ысқақ ерте дүниеден озған ағасы Құдайбердінің балаларына – Шәкәрім бастаған інілеріне ерекше қамқорлық көрсеткен.
Ахат атам басынан қаншама азапты өмір өткізсе де, бойынан тектілігі кетпеген, болмысы мықты кісі екенін дәлелдеп өткен жан. Сақалы мен шашын ақ қырау шалса да, кәрілікке бой бермейтін, сөзі айқын, сыпайы, қимыл- әрекеті ширақ болыпты.
Шәкәрім ақынның «Ғибрат алар артына із қалдырса, шын бақыт осыны ұқ, мәңгі өлмейсің!» деген ғибратты сөзі бар. Шәкәрімдей ерек тұлғадан туған Ахат атаның өмірі тұнып тұрған тарих. Ол кісі «байдың тұқымы», «халық жауы», «бандиттің баласы» деген жалған жаламен қамауға алынып, адам айтқысыз азапты күндерді басынан өткізді. 1931-32 жылдары «бидай салығын төлей алмағаны үшін» деген айыппен сотталды. Түрме қабырғасында отырғанда бірге туған бауырлары және ардақты әкенің жантүршігерлік аянышты қазасын естіді.
1937 жылы Ахат ата «халық жауы» деген атпен тағы да ұсталып, итжеккенге айдалды. Әбден қиналып, қалжырап шаршаған, қорлыққа шыдамай өлгісі келген Ахат ата 37 жасында өзіне қол жұмсап, жүрегіне ине қадайды. Бірақ кейін тексерілген кезде иненің жартысы сынғандығын, зиянсыз жерге қадалғанын айтады. Өйткені бұл ине талай жылдардан бері беріш болып қалған екен. Сол ине жарты ғасыр бойы, өле-өлгенше өзімен бірге өмір сүрді. Атам 1939 жылдың 13 қазанында НКВД-нің Ресейдің Қиыр Шығысында орналасқан Бурейнск (Бурлаг) теміржол құрылыс лагерінен босап шықты.
Ахат ата 40 жыл ұстаздық қызмет атқарып, 1968 жылы құрметті демалысқа шықты. Сол жылы Алматыдан туған еліне оралып, 1976 жылға дейін Семейдегі Абайдың музейінің қорын толықтырып, реттестіруге барлық күш-жігерін жұмсады. 1976 жылдан 1978 жылға дейін ғылыми қызметкері болды.
Ахат ата талайлы тағдыр жолымен жер ауып жүрсе де, әкесінің асыл мұрасын көзінің қарашығындай сақтауды перзенттік парызы санаған. Қайткен күнде де әке мұрасын жойылып кетуден аман-есен сақтаудың бірден-бір жолы оларды мұрағатқа өткізу деп шешкен. Сол мақсатпен қолында қалған мол әдеби мұраны – асыл қазынаны (183 беттік 2 том қолжазба мен көшірме) Қазақ мемлекеттік көпшілік кітапханасының сирек қорына түпкілікті пайдалануға тапсырды.
Жауыздықтың жазықсыз құрбаны болған әкесінің адал атын халқына қайтаруды, әдеби мұрасын жарыққа шығартуды алдына үлкен мақсат етіп қойды. Бұған Ахат атаның 1957 жылы КСРО-ның басшылары Н.С. Хрущев, К.Е. Ворошиловтың атына жазған өтініштері айғақ. Онда Шәкәрім атаның ешбір кінәсі жоқтығын, ұлы ақын Абай атаның туысы, әрі ең талантты шәкірті екендігін және артына әдеби бай мұра қалдырған тамаша ақын екендігін баяндайды. Сөйтіп, 1958 жылы 29 қазанда КСРО Мемлекеттік Қауіпсіздікті бақылау органының прокуроры қол қойған «Шәкәрім Құдайбердиев ақталды» деген қуанышты хабар алды. Өлген әкесі тіріліп келгендей халде болған Ахат ата ендігі жерде әкесінің асыл мұрасын қайтадан жинақтауға кірісті. Жарыққа шығарудың жолдарын іздестіріп, баспа орындарымен келісім-шарт жасаған.
Шәкәрімнің тірі қалған жалғыз тұяғы ретінде ендігі парызы – әкесінің денесін тауып, ақ жауып арулап жерлеу еді (денесі қайда жасырылғанының өзі құпия). Тек, 1961 жылы алпыстан асқан шағында Ахат ата құдықта жатқан әке сүйегін жалғыз өзі оңаша барып, түгендеп, абайлап қазып алған.
Абай атамның інісі Ысқақтың немересі Әрхамның қызы Мінәш апамның естелігінде былай делінген: «1961 жылдың 6 тамызы күні кешке көрші тұратын әкемнің үйіндегі Шағатай ағамның әйелі Сарқыт жеңгем асыға кіріп келді де: «Мінәш, Әбәт ата (балалар Ахат ағаны осылай атайтын) қасында Қабыш бар, қажы атамыздың сүйегін қазып әкеліпті», – деді. Сүйектің Бақанаста екенін білсем де, мен де сасқалақтап қайдан, қалай дей салып, Сарқыт жеңгемнің соңынан ердім.
Ахат аға өте берік адам еді ғой, сүйінші сұрағандай: «Қалқам, атаңды алып келдік»,– деп мені құшақтап, кеудесіне басымды төсегеніммен ешнәрсе айтуға шамасы келмеді. Кейін тездеп бұрылып үйден шықтым да, Ораз нағашымның үйіне келдім. Асығыс болған жайтты айтып, сол үйден туыстарға, сыйлас адамдарға телефон шалып, жүрегім орнығып үйге келдім. Үйде Ахат аға кеудесін кере, нығыз дала шәй ішуге кірісіпті. Ахат ағаның осы отырысын өзіме үлгі, өнеге тұтып, мен де нығыздала, бәрі де ойдағыдай болады деп, Ахат аға қасына отыра бере: «Қажы ата қайда жатыр?» – дедім. Сонда Ахат аға: «Арыстай атаң алақандай шамаданға сыйып жатыр» – деп, камот үстінде тұрған шамаданды нұсқады. Бұл көрініс мені орнымнан тез көтерді. Сарқыт екеуміз төрдегі кіші бөлмені жуып-шайып, тазартып, шамаданды сол бөлмедегі стол үстіне қойғыздық. Сол аралықта қасында он шақты ақсақалы бар Ораз нағашым келді. Ғажабы, ақсақалдар Ахат ағаға көңіл айтып емес, қайырлы болсын, ұл туғанға күн туар деген үмітіміз ақталды деп, күлімдей сәлемдессе де, кейбірі көздеріне жас алып, кейбірі дауысын шығара жылап, арманын айтып сәлемдесті.
«Ел іші – алтын бесік» деп тегін айтпаған ғой, сана-салттары, береке-бірліктері ерекше еді-ау асыл ағайын-туыс, көрші-қолаңдардың. Күн бата әкемнің 80-90 кісі еркін сыятын кең бөлмесі келушілерге лық толды. Келушілер тарқаған соң Ораз нағашым, Қабыш, Ахат аға кіші бөлмеге кіріп, ақылдаса бастады. Ораз нағашым жұқа тақтайдың ортасын ойыстыра үстіріктеп, жалтыратып әкелді де, сыртын ақ бұлмен қаптады. Шешем Рәбиға абдырасын ашып, сарғайған қалампырдың исі аңқыған ораулы затты Ахат ағаның қолына ұстатып: «Мынау Меккеден әкелген ахрет еді, қолымнан шәй құйып берген қажы орансын», – деді. Ахат аға өте ризалықпен қабылдап, рахмет айтты. Қажы сүйегін көрсек деген ой Сарқытта да, менде де бар еді. Бірақ шешеміз кірмеңдер деп тыйым салған. Сүйек құрастырар кезде Ахат аға: «Мінәш, қағаз, қарындаш алып, мұнда кел», – деді. Мен қолыма түскен қағазды, қалтамнан тастамайтын қара қарындашымды алып кіргенде, бас сүйек стол үстінде тұр екен. Енді өлшейтін өлшеуіш керек. Сарқыттың іс тіккенде пайдаланатын жұмсақ өлшеуіші бар еді, сылтау табылып, өлшеуіш метрді әкел деп шақырған соң Сарқыт та кіріп, қасиетті бабамыздың бас сүйегін екеуміз де көріп, өзіміз білген дұғамызды айтып, бет сипасып қалдық. Қолына өлшеуіш тиген Ахат аға:
- Бас шеңбері – 53 см;
- Маңдайдан қарақұсқа дейін – 31 см;
- Құлақ шеке аралығы – 30 см;
- Ортан жілік ұзындығы – 48 см;
- Жіліншік сүйегі – 46 кейін см;
- Жамбас сүйек ұзындығы – 26 см;
- Бас сүйек ұзындығы (биіктігі) – 19 см, –
Нұргүл ЫСҚАҚОВА,
Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік Орталық музейі
