Кез келген пікірге қарсы айтылар уәж табылатыны ақиқат. Зайырлы қоғамда мұндай пікір білімді, саналы азаматтардың аузымен сауатты пішінде айтылар. Егер мұндай пікірді тыңдар құлақ табылмаса, онда ол қоғам дамуының кері кете бастағаны да.
Президенттің әлеуметтік жаңғырту идеясына қатысты қоғамдық талқылау басталды. Идеяны қолдаушылар жетерлік, ал оны одан әрі дамытып, Қазақ елінің ертеңгі дамуына серпін берер құбылысқа айналдыру үшін жарғақ құлағы жастыққа тимей тер төгетін дуалы ауыздар не дейді? Осындай ойлармен «Ақ жол» партиясы төрағасының орынбасары Бөріхан Нұрмұхамедовтің пікіріне құлақ түрдік.
«ТҰТЫНУ ҚОҒАМЫНАН
БАС ТАРТУ МҮМКІН ЕМЕС»
– Жақында Президент әлеуметтік жаңғырту бағдарламасын ұсынды. Жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру қажеттілігі жайлы айтты. Сонда 20 жыл бойы біз қандай қоғамда өмір сүрдік деген заңды сұрақ туады. Енді қандай қоғам құрамыз?
– Бұл мәселені әлі тереңірек зерттеу керек. «Ақ жол» партиясы ел дамуының бұдан кейінгі дамуының стратегиялық бағыты ретінде Президенттің әлеуметтік жаңғыртуға қатысты бастамасын қолдайды. Біз осыдан жеті жыл бұрын осы мәселені айтқан болатынбыз.
Әйтсе де, менің ойымша, бұл жерде ұғым ретінде ішінара қателіктерге жол беріп алудан сақтануымыз керек. Ол қандай қателіктер? Тұтыну қоғамына қатысты. Мұндай идеология жоқ. Бұл метафора ретінде қалыптасқан ұғым. 60-шы жылдардан бастап капиталистік қоғамды сипаттауға қолданған термин ғана.
– Бірақ тұтыну қоғамы деген құбылыс бар ғой.
– Ол өзінен-өзі қалыптасқан нәрсе. Ешкім оны мақсат етпеген, арнайы жоспарламаған, зерттемеген.
Ал енді «жалпыға ортақ еңбек қоғамы» дегеніміз не? Біз ең алдымен Конституцияға жүгінуіміз керек. Ал Ата Заңда былай деп жазылған: «Әр азаматтың еркін еңбек етуге құқығы бар». Осы «еркін еңбек» пен «жалпыға ортақ еңбек» арасында қайшылық бар ма, жоқ па?
– Сіздіңше қалай?
– Меніңше, екі ұғым арасында қайшылық бар. Конституцияның 1-бабында «Қазақстан өзін әлеуметтік мемлекет ретінде жариялайды» деп жазылған. Менің ойымша, әлеуметтік жаңғырту – әлеуметтік мемлекет құруға тың көзқарасты білдіреді.
Осы уақытқа дейін біз қандай әлеуметтік мемлекет болдық? Енді қандай болуымыз керек? Президенттің өзі: «біз әлеуметтік мемлекеттің іргетасын қаладық, енді қайда баратынымызды анықтап алайық», – деді. Егер тұтыну қоғамынан бас тартып, еңбек қоғамын құру қажет деп тапсақ, бұл жерде жан-жақты талқылап, өзара ақылдасып, басын ашып алатын көп мәселе бар. Ең әуелі, тұтыну қоғамы қалай қалыптасты? Біріншіден, ғылым және техниканың дамуы, екіншіден, халық табысының өсуі, үшіншіден, жұмыс уақыты қысқарып, демалыс сағаттарының ұзаруы – мұның бәрі экономикада ақшаның көбейіп, адамның тұтыну қабілетінің артуына алып келді. Ақша жетіспейтін кезде түрлі жолдармен, несие, ипотека сияқты құралдармен төлем қабілеттігін одан әрі күшейтті. Бұдан соң туризм дами бастады. Қызмет көрсету саласы қарыштап дамыды, демалыс орындары көптеп ашылды. Енді мұның бәрін тоқтату үшін кемі екі қадам жасау керек. Біріншіден, жарнамаға тыйым салу керек, себебі ол адамды психологиялық тұрғыда алмаймын деген тауарын сатып алуға итермелейді. Екіншіден, несиені тоқтату керек. Шын мәнінде, қазіргі экономиканың өсімін беріп отырған осы екі құбылыс екенін жоққа шығара алмаймыз. Мысалы Алматы сияқты ірі қаланың тұрғындары мейрамхана, дәмханаларға барудан кілт тыйылып, тек үйлерінен ғана тамақтанар болса, онда әлгі тамақтану орындарының бәрі жабылып қалмай ма? Тұтыну несиесін жойып, жұрт телевизорды т.б. тұрмысқа қажетті заттарды несиеге ала алмайтын болса, онда сауда-саттық күрт төмендейді.
Жалпы, тұтыну қоғамынан шын мәнінде бас тарту қажет пе, жоқ па, – одан жерігенде бетімізді қайда түзейміз? Алдымен осы мәселені ойлап алған жөн деп ойлаймын. Меніңше, еңбек қоғамы туралы айтқанда мәселені басқаша қою керек еді. Бұрынғы жүйе «әлеуметтік масылдық» және «әлеуметтік даму» деп бөлінетін. Егер біз әлеуметтік масылдық жүйесінен әлеуметтік даму жүйесіне өтеміз десек, онда әлеуметтік жаңғыртуға қатысты мәселелер анық болар еді. Сонда біз тұтыну қоғамынан бас тартпай-ақ, жалпыға ортақ еңбек қоғамына ұмтылмай-ақ (қайталап айтайын, бұл ұғымда мемлекет Конституциясының баптарына қайшылық бар), сара даму жолын табуға болар еді.
Жалпы, еңбек дегеннің не екенін түсініп алған артық емес. Азаматтарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі – ол басқа. Марксті алатын болсақ, еңбек – «отчуждение человека от своей сущности» делінеді. Тым қатты тереңдемей, қысқаша анықтамасын бергенде осылай. Ал еңбектің не екенін қазір анықтап алмасақ, кейін бұдан әрі адасуымыз да мүмкін.
Тұтыну қоғамының бір сипаты – несие. Ғалымдардың зерттеуінше, қазіргі қоғамда кез келген тауардың немесе қызметтің нарықтық құнының 50 пайыздан астамы – банктердің пайызы. Мысалы бір кәсіпкер шикізат шығару үшін банкіден несие алады да, шығарған тауар бағасына банктің пайызын енгізеді. Ол тауарды тасымалдаумен айналысатын компания да жұмысын жүргізу үшін банктен несие алып, оның ақшасы тағы тауардың құнына үстемеленеді. Осылайша, кез келген тауардың нарықтық құнында 50 пайыз банк пайдасы бар екеніне көз жеткізу қиын емес. Тұтынушы сол тауарды сатып алу үшін, ол да банктен тұтыну несиесін рәсімдейді. Бұл пайыздар қоғам дамуына қалай әсер етеді? Екінші жағынан, егер біз несиеден біржола бас тартсақ, экономиканың дамуы қалай жүзеге аспақ? Кәсіпкерлердің бәрі несие құралын қалдыруды, оның пайызын төмендетуді қолдайды. Тұтыну қоғамынан мүлде бас тартудың мүмкін еместігі осыдан-ақ көрінеді.
Еңбек қоғамына балама ретінде өндіріс қоғамы немесе жинақтаушы қоғамды қарастыруға болар еді. Мысалы Қытай – өндіріс пен жинақтаушы қоғам жүйесін таңдаған. Үрімжіге барғанда мен байқаған жайт, қытайлықтар қораптарға құйылған дайын шырындарды ішпейді. Бізде шырын шығаратын кәсіпкерлер осы елде өз тауарын өткізе алмаған. Қытайлықтар тек таза су мен көк шәй ішеді екен, ал қолына аз ғана қаражат түссе, оны дереу банкке апарып, есеп-шотқа салады. Ал бізде ше? Біз несие алып, той жасаймыз. Қытайлықтар, керісінше, тиын-тебен болса да, банкке апарып жинай береді. Соның арқасында банктерде халықтың жинақтаған ақшасы күннен-күнге көбейіп келеді, өндіріс те дамып жатыр.
Егер біз де өзіміз үшін осындай жолды таңдайтын болсақ, халыққа «екінші, үшінші телевизор алудың орнына ақшалай қор жинаңдар» деп үгіт-насихат жасауымыз керек. Ал мұндай жағдайда экономикалық өсім тежелмей ме? Одан әрі қалай дамимыз деген сұрақтар туындайды.
Тұтыну қоғамының ерекшелігі ретінде тағы бір мысал айтайын. Америкада өрт сөндіру мекемесі жақында 110 жыл жанып тұрған электр шамының «құрметіне» 800 адамды жинап, мереке есебінде атап өтті. 1895 жылы жағылған шам 2005 жылға дейін күймей, жанып тұрған. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдардың ортасында электр шамын шығаратын фирмалар бас қосып, өзара келісімге келген екен. Сол кезде 1000 сағат жанатын шам жасап шығарған. Одан соң 2500 сағат жанатын шамды да ойлап табады. Бірақ әлгі компаниялар өзара келісіп, өндіріске қайтадан 1000 сағат жанатын шамды шығаруға уағдаласты. Себебі тұтынушы сатып алған шам күймей, ұзақ уақыт жұмыс істеп тұрса, онда жаңадан шығарылған шам өтпей қалады, яғни өндіріс қарқыны саябырлайды. Тұтыну қоғамының бір кілтипаны да сонда: кез келген заттың қызмет ету, жұмыс істеу мерзімі өте шектеулі. Мысалы қағаз басатын принтеріңіз бұзылып қалса, оны қайта жөндеуден өткізгеннен гөрі, мамандар жаңасын алуға кеңес береді, өйткені экономикалық тиімділік сонда, сіздің қалтаңызға да сол ыңғайлы. Біздің экономика осыған бейімделді.
Бұрын Алматыда шағын дүкендер көп болса, қазір ірі-ірі сауда орталықтары көптеп ашылып жатыр. Олардың бәрі адамдардың ақшаны көбірек жұмсауы үшін қызмет етеді.
Тұтыну қоғамында білім беру саласы коммерцияға өтеді. Қазақстанда қазір 150-ге тарта ЖОО бар, олардың дені білім емес, диплом таратады. Яғни білім беру ісі саудаға айналды. Екінші жағынан, тұтыну қоғамының өзіне жоғары білімді, көзі ашық, көкірегі ояу адамдардың қажеті шамалы. Себебі жоғары білімді, саналы азамат тұтыну психологиясына бой алдырмайды, ол шаруашылықты рационалды түрде жүргізеді. Оның үстіне, қызмет көрсету саласына жоғары білімді мамандар емес, даяшы, май құюшы, сатушы т.б. қарабайыр жұмыс істейтін адамдар керек.
Ал біз жарнама мен несиеден бас тартатын болсақ, одан кейінгі даму қандай болмақ? Сонда бұл тұтыну қоғамының өзі экономиканың дамуына қандай үлес қосып отыр? Осыны тереңірек ойлаған абзал.
Президенттің әлеуметтік жаңғырту мәселесін көтергені – азамат ретінде де, сарапшы ретінде де – мені қуантады. Аса маңызды мәселелердің бірі – «Азаматтық қызмет» туралы заң қабылдаудың қажет екені айтылды. Бұл заң қабылданып, осы саладағы қарым-қатынасты реттейтін болса, 1 миллионнан астам адамның мұң-мұқтажы ескеріледі деген сөз. Кәсіподақ ұйымдарын құру, мемлекеттің жұмыс беруші мен жұмысшылар арасындағы келіссөздер процесін күшейтіп, тепе-теңдікті сақтауға ұмтылу керектігіне назар аударылып отыр. Кәсіподақтар мен жұмыс берушілер арасында келісімге келудің, шиеленісті ереуілге жеткізбей, шешудің жолдары табылса, осының өзі Қазақстан қоғамының дамуына күшті серпін беретін құбылыс болар еді деп ойлаймын.
«ШЕНЕУНІКТЕР ҚАРА ХАЛЫҚТАН ҮСТЕМ ЕМЕС»
– Әлеуметтік жаңғыртуға қатысты ұсынысты былтырғы Жаңаөзен оқиғасына мемлекеттің жауабы ретінде қабылдауға да болар. Өкінішке қарай, біз салдарлармен күресуге бой үйретіп алғандаймыз. Әйтпесе, Жаңаөзен оқиғасына дейін қоғамдағы әлеуметтік мәселелердің шиеленісу себебін көріп, алдын-алуға болмас па еді. Мысалы сол оқиғадан кейін Қызылорда облысындағы мұнай компанияларының жұмысшылар жалақысын біршама көтергені көп жайттан хабар береді. Енді болашақта осындай кикілжіңдердің алдын алып, жұмысшы – жұмыс беруші – мемлекет арасында диалогтың орнауы үшін не істеу керек? Мұны түсіну үшін Жаңаөзен оқиғасының түп себебі неде деген мәселені анықтап алуымыз керек. Жеті ай бойы билік бір бөлек, қоғам бір бөлек, жұмысшылар бөлек өмір сүргендей болды. Мұндай жағдайға қалай жеттік? Жұмысшылар арандап қалған деген пікір бар, оған қоса оларды «қанағатсыздық танытты» деп айыптайтындар да бар. Ендігі өтіп кеткен нәрсе болғанымен, Жаңаөзен сабақтарын айтатын уақыт жеткен шығар?
– Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Америкада «Форд» автокөлік шығаратын компаниясының қожайыны өз жұмысшыларының жалақысын он есеге көтерді. Сол кезде бұл үлкен сенсация болатын. Себебі ол шығарып жатқан машинаны алатын адам болмады ғой. Жұмысшылардың айлығын көтергеннен кейін, басқа халықтың да табысы артып, ақыры автокөлік өтімді тауарға айналды. Біз елдегі қазіргі жалақы деңгейі экономиканың дамуына лайықты ма деген мәселені қарастыруымыз керек. Тіпті әлеуметтік төлемдердің өзі, жәрдемақы мен зейнетақы көлемі экономикамыздың дамуына сай ма, жоқ па? «Ақ жол» партиясы осы екі мәселені бір-біріне сәйкестендіру мәселесін көптен бері айтып келеді. Біз жалақы деңгейін жаппай көтеру қажеттігі туралы айтып отырған жоқпыз. Бірақ экономикалық өсім жоғары болса, онда жалақы да соған сәйкес болуы керек. Қазақстандағы қазіргі мәселе: жұмыс істейтін адам бір отбасын асырап-баға алатындай жалақы алуы тиіс. Ал жұмыс істейтін адамның табысы бір отбасына емес, қарақан басына жетпейтін болса, ол қандай жалақы? Яғни жалақы ол адамның отбасына, үй-жайының мұқтаждығын өтейтіндей болуы керек әрі несиеге де тәуелді болмауы тиіс. Кешегі дағдарыс біздегі орташа табысты топтың әлсіз екендігін көрсетіп берді. Орта табысты деген адамдардың бәрі жаппай банктерге қарыз болып қалды. Олардың әлеуметтік деңгейі екі-үш сатыға күрт түсіп кетті деген сөз.
Жаңаөзендегі оқиғаға келсек. Президенттің өзі сол кезде шенеуніктердің, жалпы әкімшілік жүйенің халықтан алыстап, қара үзіп кеткенін баса айтты. Шын мәнінде, әкімшілік қызметтегі азаматтар – халықтың жағдайын ойлайтын, елге қызмет ететін адамдар болуы керек. Ал олардың өздеріне салсаңыз, олар – бастықтар. Халықтан үстем тұрмыз деген пиғылда. Енді шенеуніктерді халыққа тәуелді ету үшін қандай жүйе құрамыз деген мәселе туындады. Көзқарас алшақтығы осы жерде басталды деп ойлаймын.
Жұмыс берушіде де кінә бар. Олигархтар, ірі компаниялар, кәсіпкерлердің билікпен етене, ішек қырындысына дейін араласып кеткені соншалық, өз қарамағындағы жұмысшылар бас көтеріп, наразылық білдіргенде, олармен келіссөз жүргізуге құлықсыз болды. Тіпті мемлекеттің өзін бейтарап қалыпта, сырт ұстап тұрды. Мұны тыю үшін Президент ақыры «Самұрық-Қазына» қорының басшысын ауыстырды.
Сондықтан біз жаңа айтқан Президент мақаласындағы мемлекет кәсіподақтар мен жұмыс беруші арасында диалог орнатуға қадам жасаса, осының өзі үлкен жетістік болар еді.
– Дегенмен келіссөздер жүргізілмеді деуге болмас. Жеті ай бойы жұмысшылармен талай журналистер, саясаткерлер, саяси партия өкілдері, одан қалса әкімшілік адамдары барып сөйлесті емес пе?
– Келіссөздер жүргізудің өз заңдылығы бар. Батыс Еуропада қанша ереуіл болса да, оларда келіссөздер жүргізудің белгілі бір тәртібі аясынан ешкім шықпайды. Ал бізде келіссөз жүргізудің дәстүрі әлі қалыптаспаған.
«ЕҢБЕК КҮНІН» ЕНГІЗУДІ ҰСЫНАМЫЗ»
– Еңбек қоғамын құру идеясы әлі талай талқыға түсер-ақ. Әбден талқыланып, бір ізге түсіп алғаннан кейін осы идея – мемлекеттік идеологияның қазығына айналуы мүмкін бе? Бұл идеяның кешегі советтік кезеңді еске түсіретіні де бар. Еңбекті, еңбек адамын дәріптеу, халықты жаппай еңбекпен қамту, тауардың сапасына мән беру – сол кешегі қоғамның атрибуттары емес пе?
– Идеология деген түсініктің астарында не бар? Ең әуелі, әрине идея. Одан соң идеяны ұстанушылар, оны жүзеге асырушылар. Бізде бұл идеяны ұстанушылар жоқ. Үшінші, ол идеяның жауы болуы керек. Ол да жоқ. Төртіншіден, идеологияны ұстанушылар мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты өзгертетін процесс керек. Ал бізде идеяны ұстанушылар, оның жауы болмаса, нені, қандай қарым-қатынастарды өзгертеміз?
– Сіздіңше, сонда Қазақстанда ешқандай идеология жоқ па?
– Әлбетте, жоқ. Мен осы жерде бір мысал айтайын. Үндістанда халық санының көптігіне байланысты жұмыс орындарын көбірек ашу талабы заңға енгізілген. Біздегі бір даяшының жұмысын онда төрт даяшы атқарады. Жалақысы да біздікінен төрт есе кем. Ал біз осыған ұқсас қадам жасай аламыз ба? Сонда ғана біз жалпы еңбек қоғамын құрамыз.
Еңбек дегенге келсек. Біреу кітап жазады, біреу мултьфильм түсіреді. Ал біреу ауылшаруашылық өнімін шығарады. Сонда мультфильм шығарған адамдікі еңбекке жата ма, ол өз өнімін сата ала ма? Осы мәселелердің бәрін анықтап алу керек.
Егер біз қазір экономикалық бағытымызды дұрыстағымыз келсе, қаражаттың бәрін инфрақұрылым саласына құюымыз керек. Жол, электр жарығы, су, газ, телекоммуникация жобаларын қаржыландыруымыз қажет. Қажет болса, Айға дейінгі жолға асфальт төсеп тастауға тиіспіз. Сонда бұл жобалар 8-10 жылға дейін көп жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді әрі одан кейін индустриалдық кезеңге өтуімізге өткел болмақ.
Жекеменшік компаниялар көп адамға жұмыс тауып бере алмайды, әйтпесе оның шығарған тауары өтімді болмайды. Сол себепті ең бірінші жұмыс беруші ол – мемлекет болуы тиіс. Ал он жылдан кейін жолдарымыздың бәрі Германиядағы жолдар сияқты болса, әрбір үйде электр жарығы, таза ауыз су, газ болатын болса, әр ауылда жеткілікті ауылшаруашылық техникасы болатын болса, содан кейін барып алдымызға басқа ірі мақсатттар қоюға болады. Ол инновациялар бола ма, нанотехнологиялар бола ма, оны ойлана жатармыз. Сонда ғана тұтыну қоғамынан өндіріс қоғамына өтуге болар еді.
– Ал болашақта осындай идеология болуы мүмкін бе?
– Жоқ, меніңше, мұндай идеология болмайды. Бірақ еңбек адамының дәрежесін көтеру – өз қолымызда. Осыдан екі-үш жыл бұрын «Ақ жол» партиясы 7 қазанды «Еңбек күні» деп атау туралы бастама көтерді. Тіпті Америкада да еңбек күні бар. Ендеше, сіздің газет арқылы тағы да «Еңбек күнін» енгізу жайлы ұсыныс білдіреміз.
– Өзіңіз жаңа ғана еңбектің не екенін анықтап алуымыз керек дедіңіз. Сонда Еңбек күнін қалай тойламақпыз? Оның символдары қандай болмақ?
– Еңбекшілердің дәрежесін көтеру. Жұмысшылар өз құқықтарын біліп, шеру өткізе алатын болуы керек, шерулер арқылы қоғамда қандай қайшылық, қандай мәселе бар екені туралы адамдар өз көзқарасын білдіре алады. Оған басқару жүйесінің назарын аударады. Осындай Еңбек күні керек бізге.
МАРЧЕНКО АЙТҚАНДАЙ
ІСТЕУГЕ БОЛМАЙДЫ
– Президент жыл басында Үкіметке жинақтаушы зейнетақы жүйесін реформалауға қатысты нақты ұсыныстар әзірлеуді тапсырды. Осыдан соң әйелдердің зейнетке шығу жасын ұлғайту мәселесі көтерілді. Бұған қатысты дау көп. Екінші бір мәселе, ЖЗҚ жинақталған ақша экономиканы дамытудың орнына жылдан жылға инфляцияға жем болуда. Осының бәрі қоғамдағы тағы бір әлеуметтік кикілжіңдердің туындауына алып келмей ме?
– Бұған дейінгі жүйені қабылдау кезінде барлық сарапшылардың пікірі ескерілмеді. 20 жылдан бері біраз мәселелер ушығып кетті. Біз түбі Чили жүйесінен бас тартуымыз керек.
– Одан қазір Чилидің өзі де бас тартып жатыр ғой.
– Иә. Біз енді бұрынғы «ұрпақтар арасындағы сабақтастыққа» құрылған жүйеге қайта көшуіміз керек деп ойлаймын. Қазір еңбек етіп, ақша тауып жатқан ұрпақтың қаражаты аға ұрпаққа зейнетақы ретінде таратылып отырады.
– Бұған шенеуніктер адам жасының ұлғаюы мәселесін қарсы дәйек ретінде алға тартады. Яғни болашақта зейнетке шығатындардың саны артып, жұмыс істейтін жастар саны азая түседі дейді.
– Бұл пікірлермен келісу қиын. Иранды мысалға алайықшы. Революциядан кейін 20-25 жылдың ішінде халқының саны 30 миллионға көбейді. Бұл дегеніңіз экономикаға жұмыс істейтін жастар көп деген сөз. Сондықтан Қазақстанда адам саны аз деп байбалам салғаннан гөрі демографиялық мәселелерді шешуді қолға алу керек.
Оның үстіне, шенеуніктер қоғамның емес, жеке мүдделерін ғана ойлады. Қаншама қаражат су аяғы құрдымға кетіп жатыр. Тіпті мемлекеттік насихат жұмыстарының өзіне қаншама қаржы жұмсалады. Одан да соншама қаражатты дұрыс арнаға бұратын болсақ, көп мәселелерді шешуге болар еді.
– Ал әйелдердің зейнетке шығу жасын ұлғайтуды қолдайсыз ба?
– Бұл ойды жүзеге асырғанда да, дәл Марченко айтқандай етіп орындаудың қажеті шамалы. Менің ойымша, 58-ге келген әйелдер егер жұмысы өзіне ұнайтын болса, оған жалақысы лайықты болса, денсаулығы жарап тұрса, жұмыстан кеткісі келмейді. Ал жұмыстың болмағаны, жұмыс болса да, жалақысының төмен болуы себепті, олар зейнетке шығуға асығады. Бізде адамдар көбіне зейнетақыны жалақыға қосымша көмек ретінде қабылдайды. Мысалы құқық қорғау органдарында жұмыс істейтін қызметкерлер 45 жасында зейнетке шығады. Одан соң да олар жұмыс істей береді, күзет, т.б. қызметтерде. Себебі елдегі жалақы деңгейі өте төмен. Біз тағы да әңгімеміздің басында айтқан мәселеге қайта оралдық. Елдегі жалақы деңгейі экономиканың дамуына сәйкес болуы тиіс. Бұл үлкен мәселе.
– Сонда біздің елде қазіргі экономиканың даму деңгейіне сай орташа жалақы деңгейі қанша болуы керек деп ойлайсыз?
– Орташа емес, ең төменгі жалақы деңгейін есептеп көрелік. Қазір ресми деңгейі 17400 теңге. Ал тәуелсіз сарапшылар есебіне жүгінсек, өмір сүрудің минимум деңгейі кем дегенде 50 000 теңге көлемінде.
«МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ТАЛАБЫН КҮШЕЙТЕТІН УАҚЫТ ЖЕТТІ»
– «Ақ жол» партиясының саяси сахнада жүргеніне он жылдан асты. Сол уақыттан бері талай «тар жол, тайғақ кешуден» өтті деуге де болар. Алғаш рет Парламент депутаттары сайлауына қатысқанда, халықтың қолдауына ие болды. Бірақ одан соң партия екіге жарылды, ал былтыр партия кәсіпкерлермен бірігіп, төрағасы ауысты. Осындай өзгерістерден кейін «Ақ жол» өзінің алғашқы қалпынан, төл ұстанымынан айрылып қалған жоқ па?
– Партия басқа планетада немесе Айда өмір сүріп жатқан жоқ, осы қоғамдағы өзгерістерге сай дамып келеді. 2001-2002 жылдары қоғамда жаңашылдыққа, саяси көзқарасқа сұраныс болған. Біз сол сұранысқа жауап бердік, сондықтан халық бізді қолдады. Сол сұраныстың ықпалымен Президент бас болып, Үкіметтің саясаты өзгерді, әлеуметтік бағытқа бет бұрды. Мысалы сол 2000 жылдардың басындағы әлеуметтік саясат пен қазіргі саясаттың арасы жер мен көктей.
Ал партияның ішінде сол кездің өзінде екі бөлек күш бар еді: бірі халық мүддесін айтты, екіншісі – элитаның көзқарасы. «Ақ жолдың» екіге бөлінуінің өзі элиталар арасындағы күрестен туындады. Партия екіге бөлінгеннен кейін халық мүддесін көздеген топ қаражат жағынан аздап дағдарысқа ұшырады. Әйтсе де, қоғам мүддесіне сай мәселелерді ашық айтып жүрді. 2005 жылғы президент сайлауы алдындағы бағдарламамыз, мемлекеттік комиссия құрамында атқарған жұмыстарымыз, 2007 жылы Парламент сайлауы алдындағы бағдарламамыз, 2009 жылы Ұлттық саясат тұжырымдамасының жобасын әзірлеу – осы жұмыстардың нәтижесі. Былтыр партия құрылтайы өткізіліп, енді құндылықтардан гөрі мүдде басымдығы алға шығатыны айтылды. Бұл да қазіргі қоғамымыз бастан өткеріп жатқан нәрсе. Кешегі Парламент сайлауына қатысып, заң шығарушы органда партия фракциясын құрдық.
Он жылда партияны сақтап қалу, ұлттық құндылықтардан таймау, экономикалық мүддемізді анықтап алу, сегіз адамнан тұратын парламенттік фракция құру – үлкен жетістік. Біз қазір парламенттік оппозиция құрып отырмыз. Бұған қазіргі төрағаның да үлесі зор.
– Өткен сессияда парламенттік фракция қандай заң жобаларын дайындауға атсалысты?
– Фракция депутаттары газдандыру бағдарламасын жүзеге асыруға, жас босанған аналардың жәрдемақы алу кезіндегі құқықтарының сақталуына, ЖОО-ларда білім алу үшін мемлекеттік грант бөлуге қатысты, т.б. көптеген мәселелерді шешуге атсалысты. Бұдан бөлек, мемлекеттік тілге қатысты заң жобасын ұсындық, бірақ ол сараптаудан әлі өткен жоқ.
Президент халыққа биылғы Жолдауында біздің сайлауалды бағдарламамызда көтерілген көп мәселелерді айтып өтті. Осының өзі көңіл жұбатады. Партияның бұрыннан ұстанған қағидасы: «Әңгіме билікке барғанда емес, әңгіме биліктің дұрыс шешім қабылдағанында».
– Соңғы Парламент сайлауы көппартиялы Парламент құруға жасалған қадам болды. Бұған дейінгі Парламенттерге «қалтадағы Парламент» атты айдар тағылғанын білесіз. Үш партия өкілдерін жинаған Парламенттің беделі күшейді ме бүгінде? Заң шығарушы органның қазіргі таңда мемлекеттегі саясатты айқындаудағы ролі қандай?
– Меніңше, Парламент әлі де өтпелі кезеңді бастан өткеруде. Ең әуелі, саяси күштердің арасында бәсеке болуы керек. Бұл жағынан алғанда, Парламентте «Ақ жолдың» отырғаны «Нұр Отанның» бұрынғыға қарағанда сергек жұмыс істеуіне ықпал етті. Қазір «Нұр Отанның» өз ішінен жүйелі пікір айтып, әлеуметтік мүдделерді қозғайтын тұлғалар шығып жатыр. Екінші мәселе, саяси институттың жұмыс істеу тәртібіне байланысты заңдық шектеулер көп. Депутаттар парламенттік регламенттен аса алмайды. Тіпті депутаттың ең тиімді жұмыс құралы – депутаттық сауал жолдаудың өзі регламентпен реттеледі. Ал басқа құралдар – парламенттік зерттеу жүргізу, парламенттік тыңдаулар өткізу, парламенттік комиссия құру тәжірибесі әлі дұрыс қалыптаспады. Мейлі бір немесе үш партия болсын, қазіргі Парламенттің жұмыс істеу қарқыны осы бекітілген регламенттен аса алмайды. Енді ғана регламентті өзгерту мәселесі қаралып жатыр. Ішкі дайындық бар, регламенті өзгертілсе, саяси тәжірибе жиналса, эволюциялық жолмен біртіндеп өсе береді деп ойлаймын.
– Мемлекеттік тілге қатысты Петр Своиктің мәлімдемесін ЖСДП партия жиналысында қарамақшы. Олар өз көзқарасын айқындап алмақ. Осы мәселеге орай «Ақ жол» партиясының ұстанымы қандай?
– Партия атынан емес, өз пікірімді білдіргім келеді. ЖСДП сайлаудан кейін бір дағдарысқа тап болды. Біріншіден, парламенттік сайлаудың нәтижесі халық қолдауының аз екенін көрсетіп берді. Екіншіден, екі партия – «Азат» пен ЖСДП арасындағы көзқарас қайшылығы бар сияқты. Үшіншіден, Тоқтар Әубәкіров сияқты тұлғалардың партия құрамынан шығуы да дағдарыстың бар екенін көрсетті. Осы дағдарыстан шығу үшін, көзқарасты анықтау үшін партия басшылығы құрылтай жасауды қолға алды. Мына мәлімдемені де мен осы дағдарыстың жалғасы деп санаймын. Және оған соншалықты аса мән берудің қажеті шамалы деп ойлаймын.
– Дегенмен Петр Своиктің сөзіне иланушылар да болуы мүмкін ғой…
– Бұл жерде логикалық қақпан бар сияқты. Мысалы ұлтшыл патриоттарды тыңдасақ, олар «қазақ тілі мемлекеттік тіл деңгейіне сай емес, мемлекеттік тіл ролінде қолданылмайды» дейді. Осыған ұқсас сөзді Своик те айтып отыр. Логикалық қақпан деп отырғаным осы.
– Ұлтшыл партиоттар билік мемлекеттік тілге жағдай жасасын деген мақсатта айтып отыр. Ал Своиктікі бетке басу сияқты, «бұдан әрі ештеңе істей алмайсың, шындық сол» деген.
– Ұлт патриоттары «мемлекеттік тіл өз деңгейінде қолданылмайды» дегенде, олар тілдің қолданыс аясын кеңейтетін заң талабын күшейтуді қолдайды. Своик «қазақ тілі мемлекеттік тіл деңгейіне жеткен жоқ» дейді, онікі де рас. Ендеше, Своик мырзадан бір-ақ нәрсені сұрау керек: «Мемлекеттік тілге қатысты заң талабын күшейтуге келісесіз бе?». Жалпы, заң талабын күшейтетін уақыт жетті ме жоқ па?
– Сіздіңше уақыт жетті ме?
– Менің ойымша, уақыт жетті. Жиырма жыл өтті, енді заң талабын күшейтіп, халықты мәжбүрлеу арқылы мемлекеттік тіл тағы бір деңгейге көтеріледі. Қазір Алматы қаласының өзінде түрлі кәсіп саласында этникалық жабық топтар құрылып жатыр. Олар бір ғана этнос өкілдерінен тұрады, мемлекеттің құндылықтары оларды алаңдатпайды. Өз тілдерінде сөйлеседі, құжаттары да басқа тілде. Өз қазандарында ғана қайнап жатыр. Мұндай топтардың болуы келешекте қоғам ішінде қайшылықтар туындатуы мүмкін. Ал заң талабы күшейсе, мұндай топтар қазақ тілін білетін адамдарды жұмысқа алуға мәжбүр болады, яғни ол топтың ішіне жергілікті ұлт өкілдері араласып, біте қайнасады.
Мемлекеттік тілге қатысты заң талабы күшейсе, әуелі олар бір аудармашы алып, одан соң тілмаш алып, ақыры өздері үйренуге мәжбүр болмақ. Тілді тек ақшаның арқасында дамытуды тоқтату керек. Осы уақытқа дейін сондай жолмен жүріп келдік қой. Енді заң талабын күшейтетін уақыт келді.
Гүлбиғаш ОМАРОВА