Сұлтанәлi БАЛҒАБАЕВ: ОРТАМЫЗ ҚАЗАҚПЕН ТОЛСЫН
Сұлтанәлi БАЛҒАБАЕВ: ОРТАМЫЗ ҚАЗАҚПЕН ТОЛСЫН
Қазақ көшi-қоны жайындағы әңгiмелердiң бiразы Дүниежүзi қазақтары қауымдастығына келiп тiреле бередi. Осы мәселемен 15 жылдан берi айналысып келе жатқан Сұлтанәлi Балғабаев мәселенi басынан бақайшығына дейiн бiледi. Сол себептi де көшi-қонның бүгiнгi түйткiлдерi жайлы жазушыны әңгiмеге тартуды жөн көрiп едiк.
— Сұлтанәлi аға, өткен ғасырдың 90-жылдарында қазақ көшi-қоны жайында танымдық мақалаларды көп жаздыңыз. Бiраз уақыт саябыр тапқан көшi-қон әңгiмесi қазiр қайтадан өткiр сипат ала бастады. Жалпы, көшi-қонға байланысты түйткiлдердiң ең бастылары не деп ойлайсыз?
— Бiздiң әңгiмемiздiң сәл де болса, келетiн ағайындарға пайдасы тисе деген ниетпен сiздерге сұхбат берiп отырмын. Ал, бұл сұхбатты «Түркiстан» газетiне берiп отырған себебiм – оралман мәселесiн жүйелi түрде, жиi-жиi жазып жатқан осы газет. Екiншi, сен осы мәселемен жүйелi түрде айналысып жүрген журналиссiң әрi мұң-мұқтажын толық бiлесiң. Менiңше, қолында оралман куәлiгi бар, азаматтығын әлi алмаған адамды ғана оралман деп есептеу керек. Қазақстан азаматтығын алып, бүкiл жәрдемiне қол жеткiзiп, елмен бiрге қызмет етiп, күнiн көрiп жатқандардың барлығын оралман деу қате. Демек, «оралман» кiм деген түсiнiктiң өзiн анықтап алған жөн. Бiз сонау 1954-1962 жылдары келiп, үрiм-бұтағымен сiңiп кеткендердi де, осыдан 15-16 жыл бұрын келiп, тiршiлiк ағымына iлесiп кеткендердi де оралманға жатқызып жүрмiз. Бұл мүлдем қате.
Екiншiден, оралмандарға берiлетiн жәрдемақы жайында жиi айтамыз. Кiммен сөйлессек те, осы мәселеге басты назар аударамыз. Менiңше, ендiгi басты мәселе – оның әрi қарай күнiн қалай көретiндiгiн ескеру болмақ. Айталық, оралманның әрқайсысына 1000 доллардан бер мейлi, 10 мың доллардан бер мейлi, ол әрi қарай еңбек көзiн таппаса, жәрдемақы күндердiң күнiнде әйтеуiр таусылады. Сондықтан, ең бiрiншi, келген оралманның барлығын дерлiк жұмыспен қамтамасыз ету мәселесiн бiржақты еткен дұрыс. Екiншi, жермен, сумен қамтамасыз ету керек.
— Баспанасы болмаса, бұның барлығы мәселенi шеше алады деп ойлайсыз ба?
— Жоқ, ол адам күнкөрiс көзi болмаса, баспанаңды да айдалаға тастап, жөнiне кете беретiн болады. Сондықтан, бiздiң үкiметтiң қазiргi жағдайында үйдi де, күйдi де беруге көмектесуге болады, бiрақ, ең бiрiншi, келетiн адамның жұмыс орны қайда, немен күн көредi, не шаруамен айналысады, деген мәселелердi шешiп алғанымыз жөн. Неге оралмандар квотамен орналасқан мекенiн тастап, жан-жаққа көшiп кеттi. Сөйтiп, iшкi көшi-қон үрдiсiн одан әрi қиындатып жiберген жоқ па? Өйткенi, оның күнкөрiс көзi жоқ. Демек, ең болмады дегенде алдына мал салып, мал өсiретiн немесе егiн егетiн жерiн беруi керек. Яғни, ендiгi сәтте бiрiншi орынға оралманның күнкөру мәселесiн шығарған жөн. Қазiр жылына 15 мың отбасы көшiп келiп жатыр делiк, әрқайсысына 1 мың доллардан ақша бередi. Мәселе сонымен бiттi. Оның арықарайғы тiрлiгi ешкiмдi ойлантпайды. Яғни, ендiгi мемлекеттiк бағдарламада келген отбасыларды орналасу аумағы мен тiрлiк көзi ескерiлуi тиiс. «Оралманды орналастыру, жұмыспен қамтамасыз ету, күнiн көруге жағдай жасау» деген бағытпен жүрiлуi керек. Қазiргi көшi-қон басқармаларының ең басты кемшiлiгi не? Олар келген оралманға көшi қон квотасы бойынша ақша бөлiп берумен шектелiп отыр. Көшi-қон комитетi Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң құрамында болғандықтан, көшi-қон квотасын бөлiп беру iсi оннан бiрi ғана болуы керек. Оннан тоғызы жоғарыда бiз айтып отырған мәселелер болған жөн едi. Бұл үшiн қандай қадамдар жасаған абзал? Ең алдымен қазiр кезiнде жаппай жабылған немесе жекешелендiруге ұшыраған кәсiптiк-техникалық училищелерден оралмандардың балаларына кемiнде 15-20% квота бөлiнуi тиiс. Елдiң бәрiнiң жоғары бiлiмi болуы шарт емес. Мен бұл жайында «Қаптаған университеттер қарқ қыла ма?» деп осыдан бес жыл бұрын жазған болатынмын. Университеттi бiтiргендердiң 60-70%-ы өмiрi мамандығымен жұмысқа орналасып көрген емес. Оған жұмыс орны да жетiспейдi, әрi мамандарды артығымен даярлап жатырмыз. Ал, сол жоғары оқу орындарынан шетелдегi қазақ диаспорасына 2% квота бөлiнедi ғой. Кәсiптiк-техникалық училищелерде 15-20%-ға жеткiзуiмiз керек. Ол бала ата-анасымен бiрге көшiп келе ме, жоқ оқуға келе ме, қыдырып келе ме, оған шектеу қойылмауы тиiс. Бiр-екi жыл осында оқып, бейiмделген бала жұмысын қалайда тауып кете алады. Екiншiден, оралманды жермен қамтамасыз ету мәселесiне көңiл бөлу керек.
— Жер қалалы жерде берiлмейтiн болып жатыр ғой…
— «Қалалы жерден жер берiлмесiн» деген заң да, қаулы да жоқ. «Қазақстанда жер жетпей жатыр» деген әңгiме қолдан жасалған қиындық. Өйткенi, Қазақстанның жерiне көсiле айтсам 500 миллион, кемiте айтсам 300 миллион халық сияды, әрi күнiн көре алады. Ал, бiз 15 миллион халықты жермен қамтамасыз ете алмай отырмыз. Мұны жасап отырғандар аудан, ауыл әкiмдерi. Олардың қолында қазiр жерден басқа байлық жоқ. Жерден басқаға билiгi жүрмейдi. Сондықтан, бұлар әдейi бар жердi жоқ етiп отыр. Жарайды, Алматыны түсiнуге болатын шығар, аумағы тар. Алматыдан шыға бере Қазақстанның кез келген жерi мен ауылында жер жетедi. Қазiр жерге байланысты бiраз қылмыстың бетi ашылып, кейбiр шенеунiктер орнынан алынды ғой, бұл әңгiменiң басы ғана. Қазақстандағы жер саясаты қайтадан өзгеретiн болады.
— Сұлтанәлi аға, есiңiзде болса, Жер кодексi қабылданып жатқан 2004 жылы «босалқы жерлер, оралманға арналған қор» туралы арнайы баптар енгiзiлген едi. Қазiр сол жерлер қайда кеттi, қор қайда? Неге көшiп келген оралманға арнайы қордан жер берiлмейдi?
— Оның бәрi бар. Ешқайда кеткен жоқ. Бiз ендi осы мәселенi көтерiп, әрбiр ауыл кемiнде 3-4 оралманға үй салатын, басқа да шаруашылығын дамытатын жер беруiн талап етуiмiз керек. Кезiнде «Оралманға жер телiмдерiн беру туралы» арнайы Қаулы қабылданған. Ендi осы Қаулының мүлтiксiз орындалуын талап етуiмiз керек.
— Көшi-қон квотасын мүлдем алып тастау туралы әңгiмелер көтерiлiп жүр. Бұған не дейсiз?
— Квота дегенiмiз – ақша. Егер, көшi-қон квотасын мүлдем алып тастасақ, көшi-қонға бөлiнетiн ақшаның заңдық негiзi болмайды. Заңдық негiзi болмағаннан кейiн, бюджетте ол ескерiлмейдi. Ешкiм мойнына мiндет арқаламайды. Көшi-қон квотасы бойынша 15 мың отбасын 15 облысқа бөледi. Сосын оған кететiн қаржыны бөлiп, оны орындауға мiндеттейдi. Квота дегенiмiз жоспар. Ол жоспарсыз, бағдарсыз жұмыс iстеу қиын.
— Ресейде осыдан екi жыл бұрын «Соотечественники» деген бағдарлама қабылданды. Ол бағдарлама бойынша, арнайы қоныстандыруға баса көңiл бөлiндi. Сөйтiп, Сiбiрге орыстарды шақырып жатыр. Бiзде осындай заңдық негiз жоқ. Әсiресе, қазағы аз Солтүстiк облыстарға арнайы қоныстандыру мәселесiн ойластыру керек сияқты.
— Квотаны Солтүстiк облыстарға көбiрек бөлу керек. Сөйтiп келген адамды квота бөлiнген жерге орналастырып, барлық жағдайын жасау қажет. Бiздiң көшi-қонның iлгерi жүрмей жатқан себебi көшi-қон басқармаларының қызметкерлерi тек кеңседе жұмыс iстейдi. Мысалы, аталмыш мекеменiң қызметкерлерi, айталық, Қарағанды облысын алайық, «мынадай ауданда мынандай жұмыс орны бар, пәленше үй бос тұр. Осы араға пәленше қазақты әкелiп орналастыруға болады екен» деген ақпар берсе, квотаны да соған бағыттасақ, көшi-қон жұмысы бiршама жүйеленер едi. Яғни ең алдымен жерiн малын, кәсiбiн анықтап алуымыз қажет. Оған арнайы бағдарламаның немесе қаулының қажетi жоқ. Тек қана квотаны молайтқан жөн болар едi.
— Жақында оралмандарды квотаға енгiзудiң жаңа Қаулысы қабылданғаны белгiлi. Бұл Қаулы алдағы жылдың I қаңтарынан бастап, жүзеге аспақ. Аталған құжаттың қоғамдық пiкiрде бiраз шу көтергенi аян. Сiздiң бұл мәселеге байланысты ойыңыз?
— Мен жалпы көшi-қон жайында көп мақала жаздым. Соның iшiнде баяғыдан айтып келе жатқан бiр әңгiмем – көшi-қон квотасына енгiзудiң Ережесiнiң жоқтығы болатын. Қазiр әрбiр көшi-қон басқармасы кiмдi квотаға енгiзу керектiгiн өзi анықтайды. Ал, Ереженiң күнi бүгiнге дейiн неге жасалмағандығын жайлап зерттеп көрсем, ең басты себебi, облыстық көшi-қон басқармаларында көшi-қон квотасына енгiзу дегенiмiз пара алуға жетелейдi екен. Ереже болмағаннан кейiн, ол кiм көрiнгендi кiргiзедi. Ереже сол себептi де керек. Онда көшi-қон квотасы кiмдерге бөлiнуi керек деген оншақты пунктен тұратын бап болуы тиiс. Мысал айтайын, Алматы облысының Жамбыл ауданында тiркеуде тұрған бiр әйел бiзге келiп шағым жасады. «Маған тиесiлi квотаны пәлен жыл болды әлi бермей жатыр. Ендi бермесеңдер шу шығарамын» дейдi. Сұрастыра келсек, ол әйел Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданына құжаттарын өткiзiп, квотаға енiп, тиесiлi жәрдемақысын алып, азаматтығын алу туралы өтiнiштi сол жаққа берiп қойған екен. Ендi келiп Алматы облысынан тағы квота дәметiп жүр. Егер, Көшi-қон квотасы жайлы Ереже қабылданса, бұндай жайттың алдын-алуға болатын едi. Яғни, ол әйелге өзiнiң тұрақты тiркелген жерiнен ғана квота беру iсi қаралу керек. Демек, заң жүзiнде квотаға енгiзудiң жүйесi мен ережесi бекiтiлмейiнше, талай қалаймақанды басымыздан өткiзе беремiз. Аталған Қаулы бұл Ереженiң басы ғана. Қазiр Көшi-қон басқармалары жыл сайын 15 мың отбасын қабылдап жатырмыз деген ақпар бередi. Мен бұған күмәнмен қараймын.
— Неге? Квотадан тыс тағы 15 мың отбасы көшiп келiп жатыр деген байбалам да естiдiк қой.
— Бұлардың көбi осыдан оншақты жыл бұрын көшiп келiп, квотаға ене алмай жүргендер. Ал, жаңалап көшiп келiп жатқандар тым сирек. Сол себептi де Ережеге енетiн ең басты талап – жаңадан көшiп келген адамды квотаға енгiзу қажет деген болуы керек. Президенттiң Жарлығында өз бетiмен көшiп келгендердi квотаға тiзiмдеп алсын делiнген жоқ, шеттен көшiрiп әкелiнсiн делiнген.
— Бiрақ, квотаға ену мақсатымен талай жылдар бойы азаматтығын алмай сарсылып күткендер бар ғой.
— Егер, Ереже болса, бұндай түйткiлдер болмас едi. Көшi-қон және демография басқармалары олардың қай жылы көшiп келгенiн ескерiп жатқан жоқ. Алды он жыл бойы азаматтық алмаған, соңы 5 жыл бойы күткендердiң барлығы квотаға иелiк етуде. Мысалы, келер жылдың квотасына 2008 жылы көшiп келгендер ғана енгiзiлуi тиiс. Мына Қаулы квотаға енетiндердi iрiктеуге ғана арналған, оны әлi толықтырып жетiлдiру қажет. Мына түрiмiзбен жоспар орындалар, көшi-қон саласына бөлiнген қаржы игерiлер, бiрақ, қазақтың саны бұнымен көбейе қоймайды. Жылына он бес мың отбасы сырттан көшiп келiп жатқан жоқ. Бұл халықтың өсуiне керi әсерiн тигiзедi. Көшi-қон басқармалары үшiн де, оның арасында жүрген делдалдар үшiн де бұл Ереже тиiмсiз.
— Айтып отырғаныңыздың бәрi жөн. Бiрақ, егер мұндай талап қойылса, Қытайдағы қазақтың көшiп келуi қиындап кетпей ме? Қытаймен арадағы мемлекеттiк көшi-қон келiсiм шартының жоқтығын тағы ескеру керек шығар?
— Бұны да реттеуге болады. Мысалы, Қытайдан келiп жүрген пысық жiгiттер көп. Мен соларға айтамын Қытайға барғанда, ендiгi жылы көшiп келуге ат-көлiгi сай, құжаттары реттелiп дайын отырған отбасылардың санын бiлiп, тiзiмiн алып кел деймiн. Сосын оларды квота тiзiмiне енгiзуге болады. Әрi оларға қай облыстың квотасы бойынша баратындығын ескерту керек. Шеттен келген адамның квотаға енетiн-енбейтiнi және қай өңiрге баратындығы сол жақтан көшпей тұрғанда белгiлi болуы тиiс. Ал, жоғарыдағы Қаулыда айтылған екi мәселемен келiсемiн. Бiрi — мамандығын ескеру, екiншiсi – баласының көптiгiне мән беру. Неге дейсiз ғой? Мен Қытайдан келген 5-6 жiгiттi бiлемiн. Барлығы жалғызбасты, соған қарамай квота бойынша баспанаға ие болды. Әлi күнге дейiн соқа басы сау, үйленген жоқ. Бiр отбасына тиесiлi көмекке қол жеткiздi. Ол қазақтың санын көбейтуге әрекет етпесе не керегi бар? Қаулыға қарсы шығушылардың айтуына қарағанда, Қытайдағы қазақтардың көп баласы жоқ көрiнедi. Ол да өтiрiк, мен ауылды жерде көп баласымен отырған талайларды бiлемiн. Тiптi, бiр үйден немере-шөбересiмен он бес адамға дейiн шығады. Бұған дейiнгi квота туралы заңда да, оған мүдделiлердiң жағдайын ескеру қажеттiгi айтылған. Мысалы, Моңғолияда 10-15 баласы бар отбасылардың көшiп келуге ниет еткендерiне қаншама жыл. Бiрақ, көшiп келуге мүмкiндiгi жоқ. Квотаны соларға беру керек. Қытайдан көшiп келу қиын деген әңгiме жиi айтылады. Ал, төлқұжатын бiр айдың iшiнде реттеу туралы жаңа заң қабылданды.
— 1997 жылы қабылданған «Халықтың көшi-қоны туралы» Заң ескiрдi деп жатқандар бар. Жаңа заң қабылдау қажеттiгi туды деп ойлайсыз ба?
— Бiздiң ең үлкен кемшiлiгiмiз – көшiп-келу туралы заң толық емес. «Халықтың көшi-қоны туралы» деген заң жалпы көшi-қон мәселесiн қарастырған. Оның iшiнде iшкi, сыртқы көшi-қон бiрдей қамтылған. Оралмандарға қатысты бап заңның үштен бiрiн ғана қамтиды. Сондықтан, бiзге ендi Израильдегiдей «Қазақты тарихи отанына көшiрiп әкелу туралы» жеке заң қажет. Екiншi бiр үлкен кемшiлiгiмiз – квотадан тыс келе¬тiн қандастарымыздың құқығы ескерiлмеген. Бiз тек квотаның әңгiмесiн ғана айтамыз. Бiздiң Қазақстанның жағдайында үш оралманның екеуi квотадан тыс келген. Олар қандай жеңiлдiктерге құқылы болуы керек. Бұл жағы атаусыз. Бiздегi әңгiменiң бәрi бiр реткi жәрдемақы көлемiнен аспайды. Әлеуметтiк қорғау мәселесi шетке ысырылған. Мысалы, Қытайдан келетiн қандастарымызға әлi күнге дейiн зейнетақы берiлмейдi. Яғни, әлеуметтiк тұрғыдан қорғалмаған. Қытайдың зейнеткерлерi ол жақта 50%-дық жеңiлдiкпен емделедi, тағы басқа да қарастырылыған жеңiлдiктерi жетiп артылады. Қазақстан азаматтығын алса, оның бәрiнен жұрдай болмақ. Сондықтан әлеуметтiк қорғау дегендi бiрiншi мәселеге шығару керек.
— Шетте жүргенiмен қазақ әдебиетi мен мәдениетiне еңбек еткен, сол салаға зор үлес қосқан тұлғалар бар. Айталық, Баян-Өлгийде алғашқы қазақ оркестрiн ұйымдастырып, 350 қазақ әнiн жинап, 150-ден астам қазақ күйлерiн нотаға түсiрген Қабыкей Ахмерұлы деген ақсақал келдi. Өзгелердi былай қойғанда, осы адамдарға зейнетақы беру мәселесi қолға алыну керек сияқты.
— Менiң айтып отырғаным да осы мәселе. Әуелi келген оралмандардың әлеуметтiк мүддесiн қорғауға қол жеткiзiп алсақ, әрi қарай бұл мәселеге де келетiн боламыз. Ең әуелi келiп жатқан зейнеткерлерге Қазақстан азаматтарымен тең құқық беруiмiз қажет. Олар да Қазақстан азаматы атанады, бiрақ әлеуметтiк жағынан тең дәрежеде қорғалмайды. Бұл ешқандай ақылға қонбайтын нәрсе. Яғни, заң жаңадан қабылданатын болса, ол ең алдымен шетелдегi қазақты көшiрiп әкелуге арналуы керек. Оған жоғарыда айтып отырғандарымызбен қоса, азаматтық мәселесiн шешудi оңтайландыру мәселесi де енуi тиiс. Демек, азаматтық алуды аудан iшiнде ғана шешуге ат салысқанымыз жөн. Алматы облысының Талғар, Қарасай батыр, Жамбыл аудандарына көшiп келген адам азаматтық алу үшiн Талдықорғанға шапқылауды тоқтатуы керек.
— 1962 жылдары азаматтықты әрбiр үйге барып, iздеп жүрiп берген екен ғой?
— Ол кезбен бүгiнгi заманды салыстыруға болмайды. Онда Мәскеудiң нұсқауымен бүкiл iс жүзеге асты. Телефонмен-ақ шешiлiп жатты. Қазiр барлығы заң жүзiнде жүзеге асуы керек. Сол себептi де заңға осы мәселелердi енгiзуiмiз қажет. Кейбiр пiкiрлерге құлақ ассақ, ұшақтан түсiп жатқанда төлқұжатын қолына ұстатайық дейдi. Олай етпей-ақ қойсын, ауданнан шықпай-ақ, жасап берсiн.
— Соңғы кезде бейiмдеу орталықтары туралы әңгiмелер жиi көтерiлiп жүр ғой. Осы орталықтардың қаншалықты септiгi тиедi деп ойлайсыз?
— Бейiмдеу орталығы керек. Бiрақ, ол облыс орталықтарында ғана болмауы тиiс. Менiңше бейiмдеу орталықтары әрбiр ауылда болмаса ауданда болғаны жөн болар едi. Облыстан үлкен орталық ашып, оның бәрiн оқытып жатқанша, аудан мен ауыл орталықтарында 10-15 отбасын қабылдайтын үйлер салса, бiр жыл осында өмiр сүресiң, содан кейiн өз күнiңдi өзiң көр деймiз. Сол жерде кәсiпке баулимыз. Ең үлкен мәселе – тiркеу проблемасы. Көшi-қон басқармалары мен оның аудандағы өкiлдiктерi шеттен келген кез-келген қазақты өз кеңселерiне тiркесiн. Қазiргi заң бойынша, шеттен келген оралман тұрақты тiркеуге отырғаннан кейiн ғана құжаттарын азаматтыққа немесе көшi-қон квотасына өткiзе алады. Бұл мүлдем қате. Жаңа келген адам кiмдi танысын, менi тiркеуге тұрғызып бер деп кiмге барып жалынсын. Бұл мәселенi облыстық немесе аудандық көшi-қон басқармалары өздерi шешуi керек. Жаңағы айтып отырған бейiмдеу орталықтарында да тiркеуге алуға болады. Бұл да қолдан жасалып отырған кедергiнiң бiрi.
— 1992 жылы Терещенко үкiметiнiң тұсында «Шетелдегi қазақ диаспорасы өкiлдерiн Қазақстанда әлеуметтiк-экономикалық қамтамасыз ету туралы» №791-шi Қаулы қабылданған едi. Ол Қаулы бойынша шеттен келген әрбiр қазақ азаматтығын алсын-алмасын бүкiл төлемдердi Қазақстан азаматымен бiрдей деңгейде төлейтiн құқыққа ие болатын. Мысалы, пойыз бен ұшақтың билеттерiн алса да, медициналық бақылаудан өткенде де олар осы жеңiлдiкке ие болушы едi. Былтыр сол Қаулының күшi жойылды.
— Бұл Қаулының күшiн жояйық деген арнайы мақсатпен күшсiз еткен жоқ. Қаулы көбейiп кеттi, бiразының күшiн жойып тастайық деп мыңға жуық Қаулыны жоқ етiп едi, iшiнде осы №791-шi Қаулы да кеттi. Қауымдастықтың 15 жылдығында қазақ диаспорасының бiраз өкiлдерi Мемлекеттiк хатшы Қанат Саудабаевпен кездестi ғой, бiз бұны мәселе етiп қойдық. Демек, осы Қаулының деңгейiнде жаңа бiр Қаулы қабылдау қажет.
Сөзiмiздiң соңында айтарымыз, күнi кеше ғана үкiметте көшi-қон мәселесi арнайы талқыланды. Рас, бұл жолы бiрiншi кезекте iшкi көшi-қонға айрықша назар аударылды. Дегенмен мәселенiң мұндай жоғары деңгейде қолға алынуы шетелдегi ағайындарымыздың атажұртқа көптеп қоныс аударуына жаңа серпiн бередi деп сенемiн.
— Әңгiмеңiзге рахмет!
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
