Шерхан МҰРТАЗА: ЗАҢ ШЫҒАРАТЫНДАРДЫҢ ӨЗI ЗАҢ БҰЗЫП ЖҮР
Шерхан МҰРТАЗА: ЗАҢ ШЫҒАРАТЫНДАРДЫҢ ӨЗI ЗАҢ БҰЗЫП ЖҮР
Көрнектi жазушы Шерхан Мұртаза туралы елдiң арасында жақсы пiкiр көп. Бүгiнгi қолына қалам ұстағандардың көбi «Шерағаңның шекпенiнен» шыққанын мақтан тұтады. Талай газет-журналды, бiрнеше жыл қазақ теледидарын басқарған Шерхан аға Парламенттiң мiнберiнде отырған сәттерiнде де жұрттан жырақ кеткен жоқ. Елдiң сөзiн сөйледi, мұңын мұңдады. Парламенттiң соңғы шақырылымында Шерағаң шаршады ма екен, кiм бiлсiн, қайта сайлауға қатыспады. Содан берi Шерағаңды жоғалтып та алдық. Бiреулер елде екен дедi, ендi бiреулер Астанада тұрып жатыр екен дедi. Жуырда Алматыда өткен үлкен жиындардың бiрiнде Шерағаңмен жолығудың сәтi түскен едi. Шерағам бiздiң газетке сұхбат беруге қарсы болған жоқ. Тек оның өңiнен шаршағандық па, қажығандық па байқалатындай.
– Шераға, сiз қазiр қайда жүрсiз? Немен айналысып жүрсiз?
– Айналайын, қазiр менiң жұмысым жоқ. Өзiң бiлесiң, Парламенттiң үш шақырылымында депутат болдым. Соңғы шақырылымның алдында барлығымызды босатты. Содан берi демалыстамын. Ер-тоқымның, жүген-құрықтың бәрiн сыпырып алды да, сауырыңа бiр салды да, «айда-марш, жайлауыңа бар» дедi. Содан жүрмiз, бiресе ойда, бiресе қырда, бiресе Сарыарқада, бiресе Тәңiртауда. Жазда ауылда, қыста Астанада дегендей, осылай тiрлiк кешiп жатқан жайым бар.
– Жуалыдан үй салдырып, елге кетiптi деп естiген едiк..
– Ойпыр-ой, тауықтың күркесiндей бiрдеңе салған екенбiз, бүкiл елге тарапты. Жұрт деген зәулiм сарай салып жатады, оны ешкiм айтпайды. Мен күрке салып едiм, бәрi соны айтатын болыпты.
– «Жуалыға кетiп қалған жоқсыз ба?» дегенiмiз ғой…
– Жазда тұрамын ғой. Құдайға шүкiр, елден кеткем жоқ.
– Депутат болған кезiңiзде қандай едiңiз? Айтқаныңызды тыңдататын ба едiңiз?
– Айтқанымды тыңдататын әкiм немесе патша емеспiн ғой. Жай қатардағы депутат болдым. Бiрiн тыңдап, бiрiн тыңдамайтын айтқанымның.
–Жағдай айтып келетiндер көп болушы ма едi?
– Көп… Бiр ғана округтен, Жамбыл облысындағы Қаратау округiнен сайланғам. Одан кейiн Меркi округiнен сайландым. Ал, бiрақ, Қазақстанның түкпiр-түкпiрнен келедi. Хаттар, адамдар келедi. Жалғыз ғана округтiң мәселесiмен шектелдiм деп айта алмаймын. Шамам жеткенше көмектестiм, шамам жетпегенiме «өзiңнiң депутатыңа бар» деп жiбердiм.
– Заң жобасы талқыланған сәттерде қарсылық бiлдiрген кездерiңiз көп болды ма?
– Әрине. Үш-төрт адам қарсы боп жатамыз. Бiрақ, азшылық ретiнде қалып кетiп жатады. Көп дауыс алғандар кетедi. Депутаттардың көпшiлiгi келiсiмпаздар, тапсырма алады жоғарыдан. Солардан шыға алмайды.
– Iштей қарсы боп қала бересiз..
– Iштей емес, көрсетiп те қарсылығымды бiлдiрген кездер болды. Қол көтерiп, қанатымызды басып-ақ отырамыз. Бәрiбiр кетiп қалады.
– Жазушы боп жүргенiңiзде, мүмкiн көп нәрсенi орындата алған шығарсыз, депутаттығыңызға қарағанда..
– Әрине, көп нәрсе орындадық қой.
– Ендi неге депутат болдыңыз?
– Ел қалады. Дауыс бердi. «Бар» дедi, бардық, қайдан бiлейiн?!
– Барғаннан кейiн, көп нәрсеге көзiңiз жеттi ғой, демек.
–Иә, көп нәрсенi шеше алмайды екенсiң. Халықтың көпшiлiгi боп қолдап жатса, онда басқа мәселе. Көпшiлiк қолдамаса, айдалада адасқан адам сияқты, жүре бересiң.
– Сiздердiң шақырылымдарыңызда қарсылығын бiлдiретiн депутаттар бар едi. Қазiргi депутаттар «суперқалталы парламент» боп кеттi деген пiкiр айтылып жүр.
– Оған мән берiп жатқам жоқ. Iшкi дүниесiн бiлмеймiн ғой.
–Жер кодексiне байланысты қарсылығыңызды бiлдiрдiңiз бе?
–Айналайын-ау, «жер жекеменшiкке берiледi» дедi. Жекеменшiк дегенiңiз, пәленбай гектар жердi алады да, оны қоршап алады. Ол жерден тышқан өткiзбейдi. Одан басқа бiреудiң малы тұрмақ, бөтен құмырсқа да жорғалай алмайды. Мына жердегi таудың бөктерiне барып көрдiң бе? Анда-санда келгенiмде көрем. Құдай сақтасын, баяғы жатқан еркiн дала, таудың бөктерiнiң барлығын қоршап алған. Қамал, Қытай қорғаны ма дерсiң. Ол жерден өтiп көршi. Сыммен қоршап тастағандары да бар. Мүмкiн, ол сымға ток жүргiзiп қойған шығар деп ойлаймын. «Злая собака» деп тұрады. Оның iшiнде «злая собака» бар ма, жоқ па, адам бiлмейдi. Бұрын ондай пәле жоқ болатын. Осы жерде отыз жылдай тұрдым. Арқаға кеткеннен кейiн, екi-үш жылдан кейiн келсем, масқара!!!
– Тура осындай қоршаулар қазiр ауылдық жерлерде де пайда болыпты.
– Иә, жекеменшiк дегеннен кейiн осындай болады. Ауылдарда жалға берiлген жерлердi жекеменшiкке аламыз деп жатыр. Әзiр кейбiр жерлер болмаса, жаппай алына қойған жоқ, Егер жекеменшiк болған соң, кейбiр қалталылар әлгi жерлердi сатып алады. Сосын ауыл тұрғындары соған құл болады. Баяғы колхозшылар, өмiр бойы сол жермен жұмыс iстеп келе жатқан жандар, олардың барлығы жерсiз қалады. Жердiң барлығы әлгi магнатта болады. Ауыл адамдары соған құл болады, соның жұмысын жасайды. Бiрақ, өмiр бойы сол жермен жұмыс iстеген адамдарға ешнәрсе қалмайды. Сөйтiп жүредi. Бiздiң бүгiнгi заман осындай. Баяғы «дворянское гнездо» дегендер қайта оралған заман. Жердi дворяндар билейдi, крестяндар соған қызмет ететiнi бар емес пе? Мiне, тура сондай.
– Ол магнаттар өзге ұлттың өкiлдерi болса қайтемiз?! Сонда соларға құл боп отыра беремiз бе?
– Ондай заңның бабын бiлмеймiн. Кейiн қосып жiбермесе, жердi шетелдiктерге сатады деген заң жоқ. Олар жалға алуы мүмкiн. Қаскелең дейтiн жерде болып жатыр ғой. Кришнаиттер алып едi. Қазiр оларды қуып жатыр. Ол дау әлi бiткен жоқ. Тұмсығын бiр тығып алған соң қиын. Заңдастырып алса, мүлдем жерден айрылдым дей бер. Ол жерге сенi жолатпайды, маңына да жүргiзбейдi. Баяғыда Жайықтың жағасында 20-верстный деген бiр шекара болған. Сол жерге 20 км-ге дейiн жақындауға болмайтын. Жақындасаң, атады. Алматыда да тура осындай жерлер болған. Алматының ортасында бiр шiркеу бар. Қазiргi Панфилов паркiнiң қақ ортасындағы шiркеу. Айналасының бәрiн темiрмен қоршап қойған. Сол патша заманы кезiнде болған. Соның қоршауының сыртқы қақпасына, «собакам и киргизам вход воспрещается» деп жазып қоятын болыпты. Сондай заман болған. Оған қарағанда шүкiр, иман таразы. Сондай замандарды да бабаларымыз, аталарымыз көрген. Жекеменшiк дегенiңiздiң тарихы солай болады. Жекеменшiк жер мен шаруашылықтың арасында кiшкентай ғана жол қалдырады. Сол жолмен ғана өте аласың. Былай-былай қисаю деген болмайды.
–Жерi сатулы, жерi жекеменшiкке өтiп кеткен қазақтар әке-шешесiнiң мүрдесiн қайда қояды?
– Шыңғыс Айтматовты оқу керек. Оның «Боранды бекетiн» бiлесiң бе? Сонда кiшкентай бекет бар. Сонда Қазанғап деген қарт жұмысшы қайтыс болады. Әлгi қарттың мүрдесiн ата-бабаларының зиратына апарып қояйын десе, жiбермейдi. Солдаттар кезенiп тұр, жiбермейдi. Бiздiкiлер келiсетiн шығар. Құдай өзi кешiрсiн!!!
–Жетiншi премьер-министрдi сайлап отырмыз ғой. Мемлекеттiк тiлдi бiлмейтiн адамдарды билiк басына әкелуге болмайды десек те, Үкiметтi мемлекеттiк тiлге қырын қарайтындар басқарып келедi.
–Мемлекеттiк тiлiңде былдырлап бiрдеңе айтып жатыр ғой. Бiлуге тырысқаны шығар.
– Заңда басқаша деймiз де, өзiмiз басқаша тiрлiк жасаймыз.
– Заңға бағынбайтын адамдар көп қой. Өздерi «заң шығар» дейдi, олар орындалып жатыр ма, жоқ па, оны тексерiп жатқан Парламент жоқ. Парламентке ондай құқық бермеген. Сол заңды шығарғандардың өзi бұзып жүруi мүмкiн. Заң деген айдалада қыңсылап қалады. Тұмсығынан бiр ұрады, күшiк құсатып. Күшi жеткендер заңды тұмсығынан ұрады. «Закон что дышло, куда повернул, туда и вышло» деген орыстарда сөз бар ғой. Сондай заң бұзушылық бiзде көп. Оның несiн жасырамыз? Әлде, мен қате айтып отырмын ба?
– Бiр кездерi Одаққа бару, ондағы атағы дардай жазушыны бiр көру, оқырман үшiн арман болатын. Қазiр не? Ақын-жазушының қадiрi кете бастады. Ешкiм ешкiмдi пiр тұтқысы келмейдi.
– Одақ бұрын мемлекеттiң бюджетiнде болатын. Одан шығарып тастады. Шығарып тастағаны дәл қазiр емес. Кезiнде үшiншi премьер Қажыгелдиннiң тұсында творчестволық одақтар бюджеттен нан жемесiн деген заң қабылдады. Содан берi творчестволық одақтарға бiр тиын бөлiнбейдi. Өз күнiн өзi көру керек, өз қотырын өзi қасу керек. Ал, оған олардың шамасы келмейдi. Одақтың айлықты қайдан алып жатқанын бiлмеймiн?!
– Бұрын олар қаламақымен жақсы күн көретiн едi ғой.
– Қаламақы өз алдына. Жазушылар одағында «Әдеби қор» деген болатын. Содан адамдар әрдайым жәрдем алатын. Насихаттау бюросы жұмыс iстедi. Сол бюроның есебiнен он шақты күн елге шығып келсең, ақшаны күреп алатынсың. Сөйлегенiң үшiн, жүргенiң үшiн. Оның бiреуi де жоқ. Оның бәрiн сыпырып алып қойған. Сондай жағдайда Жазушылар одағының қалт-құлт етiп, өмiр сүрiп отырғанына таңым бар. Бұлар айлықты қайдан алады? Ол жағын бiлмеймiн. Баяғы Мүсiреповтiң заманында алып қалған бiр үйде отыр. Оның өзiн үстiңгi қабатын, астыңғы қабатын, оң жағын, сол жағын жалға берiп тастаған. Сол жалға бергеннiң арқасында қызметкерлерiне ақша берiп жатыр. Бұл үй бұрын бiр министрлiктiң үйi болатын. Соны Жазушылар одағын басқарып отырған кезде Мүсiрепов Үкiметтiң алдына мәселе қойып жүрiп алған. Таласпен, үлкен тартыспен алған үй едi. Үлкен кiсiлерге кiрiп, беделiн салып жүрiп алған үй едi. Қазiр құлдырап кеттi ғой. Кейiн не болатынын бiлмеймiн?
– Бiр кездегi ақын-жазушылардың топ-топ болып ел аралайтыны Одақтың арқасында болғаны ғой.
– Әрине, насихаттау бюросының арқасы деп отырмын. Барғанына, жүргенiне алатын едi ғой. Халықтың алдында сөйлегенiне дейiн бәрi есепте тұрады. Соған байланысты ақша төленетiн.
– Сонда жазушылар қазiр елге бармай ма?
– Әркiм өзi қалаған жерiне барады. Бiрақ, бұрынғыдай емес. Әдеби қор деген жоқ, насихаттау бюросы тағы жоқ. Нұрлан Оразалиннiң жалғыз қара басы, беретiн түгi жоқ. Қол астындағы қызметкерлерiне жалға берген дүниелерiнен ақша тауып берiп отыратын болуы керек.
– Одақтың жай-күйi жоғарыдай болса, жаңа буыннан не күтемiз сонда?
– Олай емес. Баяғы заманда ешқандай Жазушылар одағы да болған жоқ, Насихат бюросы да, әдеби қоры болмаған заманның өзiнде Шортанбай шықты, Дулат жырау, Ақтанбердi, Абай, Шәкәрiм шықты. Сұлтанмахмұт шықты. Талант дегенiңiз – Құдайдың берген үлкен сыйы. Оны жасырып отыра алмайсың ғой. Олар бәрiбiр жарып шығады. Жазушылар одағы деген соған қамқоршы, сүйеушi, демеушi ғана болатын. Әйтпесе, Жазушылар одағы сенiң көкiрегiңе үлкен жүрегiңдi лаулатып, талант бермейдi. Ол Құдайдың құдiретiмен туады. Содан кейiн өсе келе, көргенi бар, оқығаны-тоқығаны бар, жетiледi. Әйтпесе, бiр кездерi Мәскеуде әдеби институт болатын. Қазiр бар ма, жоқ па, бiлмеймiн. Соны оқып келгендер де бар. Ол институт жазушылықты үйретiп, керемет қылып жiбермейдi. Жөн-жосығын айтатын шығар. Негiзгi дүние, өзiң. Кеудеңе Құдай не салды, соны бересiң. Ешқандай академия, ешқандай институт жазушылық қасиет бермейдi.
– Қазiр елдiң арасынан жарып шығып жатқан сондай таланттар бар ма?
– Неге болмасын, бар. Аздап-аздап оқимын. Айгүл Кемелбаеваны, проздағы жап-жақсы жазушы деуге болады. Оқығаны көп. Әдеби институтты оқыған қыздың бiрi. Сол институт оқытып жiберген соң, солай болды деп ойламаймын. Өзiнiң бойында да Құдай берген таланты бар, жетiлдiруiне мүмкiн институт көмектескен шығар. Ал, ендi поэзияда бiрсыпыра жастар бар, жап-жақсы. Гүлнәр Салықбаева деген ақын қыздың өлеңдерi жақсы. Жiгiттерден де көп ақындар шығып келедi. Аттарын ұмытып қалам.
– Қазiргi ақындардың өлеңдерiнде үрей, мұң, күйректiк басым.
– Заманы сондай ғой.
– Сiздер де солай келiп пе едiңiздер?
– Жоқ, бiздi патриотизмге баулыған. Бiздiң бойымызда елге, Отанға деген рух бар болатын. Жылаңқы, күйрек, ондай дүниелердi бiлмеймiн. Қазiр көбiсi солай.
– Керемет туындылар, жақсы шығарма тұрмыс түзелген уақытта ғана туады дейдi. Сол рас па?
– Керiсiнше, қиыншылық кезде мықты дүниелер тууы мүмкiн. Жұрттың бәрi Лев Толстой емес. Шалқыған байлықтың үстiнде отырып жаза беретiн. Әрине, жағдай керек шығар. Бiрақ, өмiрдiң не екенiн, оның тереңiнен бiлу үшiн қиындықты кешу керек. Өз басыңнан кешпей, көрмей, жаза алмайсың. Бiз кезiнде «Мылтықсыз майдан» деген повестi жаздық. Қазiр көрiнгеннiң бәрi «Мылтықсыз майдан» дейтiн болды ғой. Бiрiншi жазған повестiм едi. Соның бәрi бала кезiмде көрген-бiлгенiмiз, бастан кешкенiмiз. Көзбен көрмесем, ащы да болса, қорлық көрмесем, бастан кешiрмесем, жаза алмаймын. Онда ол фантастика болуы мүмкiн. Ал фантастика жазу үшiн ерекше қасиет, ерекше бiрнәрсе керек шығар.
– Кезiнде бiрқатар газет-журналды басқардыңыз. Ал, бүгiнгi газеттерге қалай баға берер едiңiз?
– Шығып жатқанын оқимыз ғой. Бiрақ, мен жұмыс iстеген кезде «Қазақ әдебиетi» газетiнiң таралымы жүз мыңның үстiнде едi. Қазiр, он мыңның үстiнде. «Жұлдыз» журналында редактор болған кезiмде журнал екi жүз елу бес мың таралыммен шықты. «Правда» газетiне Мұрат Әуезов бас мақала жазыпты. «Ұлт тiлiнде шығатын әдеби журналдың iшiнде таралымы көбi – «Жұлдыз» журналы» дептi. Көрдiңiз бе, жазылып алғанның өзiнде екi жүз елу мың болды. «Лениншiл жаста» редактор болдым. Қазiргiмен салыстырғанда әлдеқалай көп болатын. Әлде басылымдардың көбейiп кеткенiнен бе, әйтеуiр қазiр таралым жоқ. Мәселен, Оңтүстiк Қазақстан облысының өзiнде жүзден аса газет шығады екен. Олардың қайсысын оқып шығасың.
– Сiз дәл цензураның төбеңiзден төнiп тұрған кезiнде жұмыс iстедiңiз. Қиналған жоқсыз ба?
– Цензура туралы не деуге болады? «Лениншiл жас» газетiнде қайта-қайта тұтқындайтын. Бетке шығып бара жатқан кезде, тұтқындап алып қалатын. «Қазақ әдебиетi» газетiнде де сондай болды. Цензура деген желкеңде тұратын. Төбеңнен төнiп тұратын қылыш сияқты. Өзiмiзге сөгiс жариялайды. ЦК-ға арыз жазады. Содан «екiншi рет бұлай iстеме» деп ескертулер болады. Дiрiлдеп отырамыз. Кейде тәуекелге бел байлап жiбересiң. Ол кезде шығып кетiп жатады. Сосын сөгiс естисiң. Оның бәрiн айта берсең, тiптi көп қой. Ұмытпасам, осы туралы, яғни цензураға байланысты әңгiмелердi бiр газетке бiреулер жазды ғой деймiн. Бүге-шiгесiне дейiн.
– Қазiр не жазып жүрсiз?
– Өткен жазда бiр-екi үш әңгiме жаздым. «Тарпаң», «Жалғыз» деген әңгiмем шықты. Ол әңгiмелер «Егемен Қазақстан» газетiне жарық көрдi.
– Сiздiң шығармаларыңыз өзге тiлдерге көп аударылды ма?
– Орыс тiлiне бiршама аударылды. «Қара маржан» деген кiтабым аударылды. Рысқұловтың бiрiншi кiтабын Бақытжан Момышұлы аударған.
– Өзiңiз ше, кiмдердiң шығармаларын аудардыңыз?
– Шыңғыстың «Қош бол, Гүлсары», «Боранды бекет» атты шығармаларын аударғам. Сонан кейiн «Плаха» дегенiн аудардым. Соңғы романы бар ғой. Осыдан бiраз жыл бұрын шыққан. Шыңғыстың бес кiтабын аударыппын. Башқұрттың Мұстай Кәрiм деген классигi бар. Сол кiсiнiң бiр шығармасын аудардым. Жалпы, драматургияда да бiраз нәрселер бердiм ғой деп ойлаймын. «Сталинге хат», «Бесеудiң хаты», «Домалақ ана» сияқты пьесаларым ұзақ жылдар театр сахнасында қойылды. Жастар театрында көбiрек қойылды.
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА
