Қазақстанда қарыз – жай ғана қаржылық көрсеткіш емес. Ол кейде адамның өмір бағытын бұрып, баланың күлкісін өшіріп, ананың сенімін жұтады. Бір отбасы үшін – төленбеген коммуналдық төлем, екіншісі үшін – ұйқысыз түндер мен үздіксіз қоңыраулар. Қарыз тек экономикалық көрсеткіш емес, ол қоғамның әлеуметтік күйін айнадай көрсететін құбылыс.
Соңғы жылдары осындай күйзеліс жағдайына тап болған мыңдаған азамат үшін «Қарызсыз қоғам» жобасы үміт отын жақты. Бұл бастама 2023 жылы іске қосылып, екі жыл ішінде қарапайым кеңес пен құқықтық сүйемелден бастап, банкроттық рәсіміне дейінгі нақты көмек көрсететін ұлттық ауқымдағы әлеуметтік бағдарламаға айналды.
Жоба тек қарызды азайтумен шектелмейді. Ол адамдарға қаржылық мәдениетті қайта қалыптастыруға, өз өміріне бақылау мен сенімді қайтаруға көмектеседі. Көпшілігі үшін бұл бағдарлама – жаңа өмір бастау мүмкіндігі.
Төмендегі алты оқиға – заң тетіктерінен гөрі, адам тағдырының, үміт пен қайта тірілудің айнасы.
Ана және сенімнің құны
Ол ұлын аман алып қалу үшін бәрін сатты. Тіпті өмір бойы жинаған пәтерін де. Су ішсе денесі бөртіп кететін ауыр аллергиясы бар баласының жағдайын жеңілдету үшін «Евразиялық банк» арқылы 5,6 миллион теңге несие алды. Сол сәтте әріптесі сенімді жүзбен: «Түркияда жоғары пайызбен депозит ашып берем, ай сайын табыс түседі», – деді.
Ана сенді. Баласының еміне ақша көбейеді деген үмітпен қолындағы 8 миллион теңгені сол әйелге табыстады. Бірақ уәде берген адам ертеңіне-ақ жоғалып кетті. Артында – ауыр диагноз, ауру бала мен мойнында бірнеше несие ғана қалды.
Қатты соққыдан кейін ол жаңа займдарға жүгінуге мәжбүр болды: дәрі-дәрмек алу керек, пәтер жалдау керек, ал табыс жоқ. Күндердің бірінде Instagram-нан «Қарызсыз қоғам» жобасының жарнамасын көріп қалады. Алғашқы кездесуде көзіне жас алып отырып: «Мені алдады... Енді мен балама не қалдырдым?» – деп үн қатты.
Жоба заңгерлері істі нөлден бастап қолға алды. Барлық құжат жиналып, банкроттық рәсімі басталды. Сот шешімі шыққанда ол алғаш рет жеңіл дем алды.
Бірақ бұл жай ғана қаржылық шешім емес еді – жоба алаяқтық фактісін құқықтық арнаға түсіріп, ананың заң алдындағы қорғанысын қамтамасыз етті. Қазір ол банкрот емес – бала үшін қайта күресіп жатқан ана. Ол үшін бұл сот шешімі тек қарыздан құтылу емес, қайта өмір сүруге берілген мүмкіндік болды.
Даниярдың үнсіз күресі
33 жастағы Данияр Каденов – Орал қаласының маңындағы шағын үйде анасымен бірге тұрады. Бұрын табыс көзі болған, бірақ соңғы жылдары жұмыссыз қалды. Ал қарыздар күн сайын көбейіп отырды. Банктерден, микрокредиттік ұйымдардан және бірнеше коллекторлық агенттіктен алған берешегі 2,8 миллион теңгеден асып, төлем мерзімі екі жарым жылдан артық уақытқа кешіккен.
Телефон қоңыраулары толассыз. Кейде таңғы сегізде, кейде түн ортасында. «Бір күні бәрін өшіріп тастайын» деген ой да келген. Бірақ бір сәтте ол шешім қабылдап, «Қарызсыз қоғам» жобасына жүгінді.
Жобаның мамандары Дамирмен бірге әр қадамды түсіндіріп, ЭЦҚ алуға көмектесті, несие тарихын қарап, құжаттардың толық пакетін жинап берді. Банкроттық рәсімін сотқа дейінгі тәртіпте өткізу ұсынылды. Барлығы заңды жолмен жасалды.
19 мамыр күні Батыс Қазақстан облысының Мемлекеттік кірістер департаменті шешім шығарды: Жанияр Темірбекұлы Каденов соттан тыс банкрот деп танылды.
Бұл шешім – жай ғана қағаз емес, жаңа өмірдің бастамасы еді. «Менің өмірімде бірінші рет ешкім мені кінәламай, тыңдады», – деді ол сол күні баяу ғана.
Орынайдың тыныштығы
58 жастағы Орынай Өтеуова екі жылдан астам уақыт бойы телефон қоңырауынан шошып өмір сүрді. «Kaspi Bank»-тен келген әрбір хабарлама оның жүйкесін тоздырып, тыныштығын бұзатын. 2 миллион теңге қарыз, табыс көзі жоқ, ал үйдегі үнсіздік көбіне ұят пен қорқынышқа толы еді. «Түнде телефон шырылдаса, жүрегім тоқтап қала жаздайтын», – дейді ол баяу ғана, сол кездерді еске алып.
Жылдар бойы қорқыныш пен кінә сезімін арқалап келген әйелге «Қарызсыз қоғам» жобасының мамандары көмек қолын созды. Олар оның несиелік тарихын көтеріп, ЭЦҚ алудан бастап өтініш беруге дейінгі барлық рәсімді бірге өткізді.
Орынғанымның «Kaspi Bank»-ке берешегі 2,1 миллион теңгеге жеткен, ал төлем кешігу мерзімі 669 күннен асқан еді. Қазір ол соттан тыс банкроттық процесінен өтуде. Бұл оның өміріндегі шешуші кезең – «ертең айыппұл тағы өседі» деген қорқыныштан «ертең ресми жұмысқа тұрамын» деген үмітке көшу.
Жарақаттан кейінгі өмір
Ақмолалық Мағжан Түсіпбеков – өмір бойы еңбекпен өскен адам. Құрылыс алаңындағы бір ғана сәт бәрін өзгертті. Қатты жарақат алған ол жұмысынан айырылып, кейін мүгедектікке шықты. Сол күннен бастап табыс тоқтап, өмірдің қарқыны бір сәтте баяулады.
Бастапқыда алған 400 мың теңгелік несие оған уақытша дем болғандай көрінген. Бірақ ай сайынғы төлем – енді тауға айналған асу секілді еді. Қолда бар қаржы дәрі-дәрмек пен күнделікті тұрмысқа ғана жетті. Сол кезде ол «Қарызсыз қоғам» жобасы туралы естіп, банкроттық рәсімін бастауға шешім қабылдады. Мамандар оған құжаттарды жинауға көмектесіп, заңдық процесті толық түсіндірді.
Қазір ол нәтижесін күтіп жүр. «Бұрын «тағы қанша қоңырау шалады?» деп уайымдайтынмын, – дейді ол күліп. – Енді «Қай мамандыққа қайта оқысам екен?» деген сұрақ мазалайды.
Айнұрдың екінші тынысы
Астана тұрғыны Айнұр Сейілбек – алты баланың анасы. Бір кезде ол отбасы үшін бәріне дайын еді. Күйеуі «жұмысты кеңейту керек» деп, 10 миллион теңге көлемінде несие алуды өтінді. Айдана сенді, несиені өз атына рәсімдеді. Бірақ көп ұзамай күйеуі отбасын тастап кетті.
Сол сәттен бастап ауыр жылдар басталды. Қарыз көбейді, табыс болмады, ал балалардың көзіндегі қорқыныш пен мұң – оның ең үлкен жазасы еді. Кейін тағдыр оны тағы сынады: Айдананың өзі де заңмен байланысқа түсіп, сотталып, қазір шартты түрде бостандықта. Қазір ол қорғаншылық ұйымның қамқорлығында, балаларының жанында. «Ең қиыны – балаларымның көзіне қарау еді. Енді сол көздерде қорқыныш емес, сенім бар», – дейді ол күлімсіреп.
«Қарызсыз қоғам» жобасының мамандары оның жағдайын ерекше ескеріп, банкроттық рәсіміне өтінішін дайындап, барлық заңдық құжаттарын реттеп берді. Сонымен қатар, әлеуметтік қорғау және құқықтық қолдау тетіктерін түсіндірді.
Айдана үшін бұл – тек қарыздан босау емес, балаларымен бірге жаңа өмірді бастау мүмкіндігі. Бүгінде ол балаларының болашағына жоспар құрып, шағын кәсіп ашуды армандайды. «Мен бұрын тек қарыз туралы ойлайтынмын, енді тек өмір туралы ойлаймын», – дейді ол сеніммен.
Светлана және онлайн-алаяқтар
Қостанайлық 44 жастағы Светлана TEMU интернет-дүкен сайтынан киімге тапсырыс беріп, күтпеген жерден алаяқтардың құрбанына айналды. Тапсырыстан кейін оған өзін «полиция тергеушісіміз» деп таныстырған адамдар хабарласты.
Олар WhatsApp арқылы байланысып, «сіздің атыңызға күмәнді операция тіркелді, бәрін бақылауда ұстаймыз» деп бір ай бойы алдап, сеніміне кірген. Сол аралықта Натальяның атынан бірнеше несие рәсімделген:
- микрокредиттік ұйымдарда – 400 мың теңге,
- «Forte Bank»-те – 2 миллион теңге,
- «KASI»-де – 1,45 миллион теңге.
Бірақ бұл – басы ғана еді. Алаяқтар оның банктік депозитіне де қол жеткізіп, 6 миллион теңгені шешіп алған. Жалпы шығын – 9,8 миллион теңгеден астам.
Осы жағдайда «Қарызсыз қоғам» жобасы оның басты тірегіне айналды. Заңгерлер істі «алаяқтық фактісі» бойынша қайта қарауға көмектесіп, материалдарды құқық қорғау органдарына жолдады. Қазір Светлана заңгерлік қолдау алып, несиелік дауларды тоқтату және несиелік тарихын қалпына келтіру бағытында жұмыс істеп жатыр. Наталья үшін бұл тек қаржы емес, сенім мен қауіпсіздікті қайтару күресі. Ол енді банктер мен экрандарға қорқынышпен емес, сақтықпен қарайды.
Бір ортақ сабақ
Бұл алты оқиғаның барлығы бір шындықты көрсетеді: қарыз – тек сандар емес, адамның тағдыры мен ішкі тыныштығы. «Қарызсыз қоғам» жобасы осы тыныштықты қайтару үшін бар. Біреуге – банкроттық арқылы жаңа бет ашуға, екіншісіне – аресттен босау мен қайта құрылымдауға, үшіншісіне – алаяқтықтан қорғануға көмектеседі. Ең бастысы – адамға «сен жалғыз емессің» деген сенім сыйлайды.
Жоба тәсілі қарапайым, бірақ пәрменді: алдымен әр адамның нақты жағдайын талдап, табыс пен шығын теңгерімін жасайды; қажет болса, төлем кестесін қайта құрады немесе реструктуризация жасайды; заң бұзушылық байқалса, аресттер мен айыппұлдарды даулауға көмектеседі; ал төлем қабілеті қалпына келмейтін деңгейде болса – банкроттық рәсімін жүргізеді. Бұл – жай қарызды азайту емес, адамның қаржылық және құқықтық мәртебесін қалпына келтіретін толық экожүйе.
Қарыздың көлеңкесі ұзын: ол адамның жұмысын, отбасын, тіпті сенімін де көлегейлейді. Сол көлеңкені сейілтудің жолы – білім, құқық және жүйелі сүйемел. «Қарызсыз қоғам» осы үш тірек арқылы дәлелдеп отыр: қарыз – тағдыр емес, дұрыс жол көрсетілсе, кез келген адам қайта тұра алады.
