Журналистиканың эволюциясы және қазақ телевизиясындағы жаңашылдық
Журналистика тарихы ежелгі өркениеттерден бастау алады. Адам баласы үшін айналада болып жатқан жаңалықтардар хабардар болуы күнделікті өміріне әсер еткен. Демек жаңалықтарды таратудың алғашқы нысандары да сол уақыттың өзінде пайда болған. Ежелгі Римде, Acta Diurna (күнделікті іс-шаралар) мемлекеттік жарияланымдар болып, қоғамдық орындарға қойылған, ал Қытайда Тан әулеті шенеуніктерге арналған "Kaiyuan Za Bao" газетін қолданған. Ақпаратты бөлісуге деген осындай алғашқы талпыныстар құрылымды журналистиканың негізін қалады.
Иоганн Гутенбергтің 1450-жылдары баспа станогын ойлап табуы ақпаратты таратуды бұрын-соңды болмаған деңгейге жеткізіп, баспа материалдарын қолжетімді етті. Бұл технологиялық жетістік алғашқы газеттердің басылып шығуына әсер етті. Мәселен Германияда "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien" және Англияда "The Weekly News" басылымдары соның айқын мысалы. Жазба еңбектерді жаппай өндіру мүмкіндігі жаңалықтардың кең аудиторияға жетуіне мүмкіндік беріп, қазіргі журналистиканың қалыптасуына жағдай жасады.
18-ғасырда газеттер Еуропа мен Америка колонияларында кеңінен тарала бастады. Лондонда, 1785 жылы "The Times" (бастапқыда "The Daily Universal Register" деп аталған) маңызды басылымға айналды. Сонымен қатар, Америка колонияларында 1690 жылы "Publick Occurrences Both Forreign and Domestick" алғашқы газет ретінде жарияланды. Осы кезеңде газеттердің көбеюі уақытылы және сенімді жаңалықтарға деген қоғамдық сұранысты көрсетіп, журналистиканы қоғамның маңызды элементіне айналдырды.
19 және 20 ғасырларда журналистикада тергеу (investigative) журналистикасының пайда болуы және радио мен телевизиялық жаңалықтардың енгізілуі жаңа дәуірдің келуін білдірді. Бұл өзгерістер журналистиканы қоғамдық пікірді қалыптастыру мен билік органдарын жауапқа тартудың күшті құралына айналдырып, оны демократиялық қоғамдарда "Төртінші билік" ретінде нығайтты.
Журналистиканың дамуы ғасырлар бойы жалғасып, технологиялық жаңалықтар мен қоғамдағы өзгерістерге бейімделіп келеді. 17-ғасырдағы баспа газеттердің алғашқы данасынан бастап, 20-ғасырда радио мен теледидардың пайда болуына дейін журналистика өзінің ақпаратты қамту ауқымын кеңейтіп келеді. Ал Цифрлық дәуір бұл саланы одан әрі күрделенліріп, интернет пен әлеуметтік медиа арқылы жаңалықтарды лезде таратуға және аудиториямен интерактивті байланыс орнатуға мүмкіндік берді. Бұл эволюция журналистиканы қазіргі қоғамның маңызды бөлігіне айналдырып, халықты ақпараттандыру, билікті есепке тарту және демократиялық дискурсты дамытуда маңызды рөл атқарады.
Соңғы жылдары елімізде ерекше серпіліс байқалған сала бизнес журналистикасы. Экономиканы, қаржыны және бизнес принциптерін терең түсініп, деректерді дәл талдап, терең талдау жасауға қабілетті журналисттердің болуы аса маңызды. Бұл біліктілік оларға үрдістерді анықтауға, жасырын заңдылықтарды табуға және болашақ экономикалық сценарийлерді болжауға мүмкіндік береді. Осылайша, бизнес журналистері өз аудиториясына ғаламдық экономиканың күрделілігінде бағыт алуға, экономикалық шешімдердің салдарын түсінуге және нарық қозғалыстарын болжауға көмектеседі. Олардың жұмысы корпоративтік әлемде этикалық емес тәжірибелерді, қаржылық бұзушылықтарды және корпоративтік алаяқтықты зерттеп, әшкерелеу арқылы ашықтық пен есеп берушілікті арттырады.
Қазақстандағы бұл саландағы ақпаратты тратудағы көшбасшы саналатын Атамакен арнасының орны бөлек. Арна журналисттері үшін қаржылық тақырыптардың күрделілігі білімдері мен дағдыларын үнемі жаңартып отыруын талап етеді. Сонымен қатар, объективтілікті сақтау және мүдделер қақтығысынан аулақ болу өте маңызды, өйткені бизнес журналистер ықпалды корпорациялар мен қаржы институттарымен жұмыс істейді. Сандық медианың өсуі де бұл саланы өзгертті, журналистер жаңа форматтарға және жылдам жаңалық циклдарына бейімделуі керек, сонымен қатар нақты және терең талдау жасап отыруы қажет. Осы орайда арнада жарық көретін әлем жаңалықтарының шолуы сөзімізге дәлел бола алады. Бағдарламаның форматы мен ұжымның біліктілігі көрерменнің ықыласына бөленді. Журналисттерінің құрылымды анализі және репортаждары, экономикалық ахуалды айқын көрсетеді.
Мамандардың айтуынша қазіргі журналистикада фактчекинг пен тілшілердің мултилингалды болуы аса маңызды. Біріншісі жаңалықтардың дәлдігі мен сенімділігін қамтамасыз етеді және жалған ақпараттың таралуына жол бермейді. Фактчекинг журналистерге шынайы деректерге сүйене отырып, қоғамды дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл көрермендер мен оқырмандардың сенімін нығайтып, журналистиканың беделін сақтауға ықпал етеді.
Сонымен қатар мультилингуалды журналист болу қазіргі медиа индустрияның маңызды бөлігіне айналды. Жаһандану заманында бірнеше тілде қарым-қатынас жасау қабілеті журналистерге дереккөздердің кең ауқымына қол жеткізуге, әртүрлі қауымдастықтар туралы хабарлауға және халықаралық оқиғаларды жан-жақты қамтуға мүмкіндік береді. Көптілді дағдылар журналистің әртүрлі мәдени ортадан шыққан адамдармен байланыс орнату қабілетін арттырып, түсіністік пен жанашырлықты нығайтады. Сонымен қатар, көптілді журналистер тілдік кедергілерді жеңіп, жаңалықтарды ағылшын тілінде сөйлемейтін аудиторияға қолжетімді етіп, инклюзивті және ақпараттандырылған қоғамның дамуына үлес қосады. Негізінде, көптілді болу журналистің қолжетімділігі мен маңыздылығын кеңейтіп қана қоймай, журналистиканың жалпы сапасы мен тереңдігін байытады.
Барлық журналистер бірнеше тілде сөйлей бермейді. Ресурстардың шектеулілігі, уақыт тапшылығы және тіл үйренудің күрделілігі сияқты әртүрлі факторлармен байланысты. Журналистикалық жұмыстың қиындығына байланысты мамандардың жаңа тілді үйренуге және меңгеруге уақыт табуын қиындатуы мүмкін. Сонымен қатар, тілдік оқыту бағдарламалары мен қолдаудың қолжетімділігі географиялық орналасуына және нақты медиа ұйымына байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін.
Алайда, шын жүректен құштар және адал журналистер көбінесе осы кедергілерді жеңудің жолдарын табады. Олардың жанашырлығы мәдени және тілдік алшақтықтарды жоюға ұмтылдырып, әртүрлі қауымдастықтар туралы дәл және жанашырлықпен есеп беруге қабілеттерін арттырады. Тіпті шектеулі ресурстармен, бұл журналистер өздігінен оқумен айналысуы, тілдік алмасу серіктестерін іздеуі немесе жаңа тілдерді үйрену үшін тегін онлайн ресурстарды пайдалануы мүмкін. Олардың берілгендігі есеп беру сапасын байытып қана қоймай, әртүрлі мәдениеттер арасында үлкен түсіністік пен байланыс орнатуға ықпал етеді.
Статистика журналистер арасындағы көптілділік қабілеттерінің айырмашылықтарын көрсетеді. Халықаралық журналистер федерациясы жүргізген сауалнамаға сәйкес, әлемдегі журналистердің тек шамамен 25%-ы бір тілден артық тілді меңгерген. Керісінше, Еуропа сияқты жоғары тілдік әртүрлілік бар аймақтарда бұл көрсеткіш шамамен 40%-ға жетеді. Бұл көптілділік белгілі бір аймақтарда жиірек кездесетінін көрсетеді, бірақ әлемдегі журналистердің айтарлықтай бөлігі монотілді болып жұмыс істейді. Бұл айырмашылық жаһандық есеп беру стандарттарын және инклюзивтілікті арттыру үшін журналистика индустриясында тіл үйренуге көбірек ресурстар мен қолдау көрсетудің маңыздылығын атап көрсетеді.
Осы орайда Қазақстандық аудиторияға ағылшын тілінде хабар таратып, шетелдік сарапшылармен ағылшынша сөйлей алатын журналисттер саусақпен санарлық. Солардың алғашқы толқынын Хабар арнасынан көруге болады. Мәселен прайм тайм уақытына қойылған қорытынды жаңалықтардан кейін Талғат Алмановтың ағылшын тіліндегі сұхбат көрерменнің көзайымна айналды. Сала мамандарының жоғары бағасын алған бұл жобаның ерекшеліктері не тоқталсақ. Мәселен, Талғат шет елден келген әлем елдерінің басшылары мен өкілдерінен ағылшын тілінде сұхбаттасып, көрерменнің назарына жаңа формат ұсына білді.
Оның ағылшын тілдегі сұхбатының ерекшелігі спикердің жауаптарын тікелей аудармасыз, қаз-қалпында көрерменге ұсына білуінде ғана емес, сонымен қатар оның нарыққа жаңа инновация әкелуінде, сұхбатты жаңаша фороматта жүргізуінде. Сонымен қатар жарықтың дұрыс қойылуынан бастап, әңгіменің еркін форматта болуына дейінгі кішкентай детальдерге мәнберілуі жобаның сәтті шығуына ерекше үлес қосты. Әрине, спикерлерді табу мен олардың ресми іс сапары барысында сұхбат беруге келістіру оңай шаруа емес.
Дегенмен Талғаттың сұхбаттасқан қонақтарының қатарында Қазақстанға ресми іс-сапармен келген Сербия Президенті Томислав Николич, Нидерланды Премьер-Министрі Марк Рютте, Коста Риканың Сыртқы Істер Министрі Мануэль Гонсалес Санса және өзгелер болды. Сонымен қатар ағылшын тілінің элементтері қамтылған және жаңа серпіліс әкелген “Менің Жерім” танымдық туристік бағдарламасы да это жоғары рейтингке жетуінің бір бөлігі Талғаттың қонақтар мен эксперттермен ағылшынша емін еркін диалог құрып, бағдарламаны қызықтыра білуінде. Сонымен қатар бағдарламаның режиссерлік жаңалығы, бұрын соңды болмаға жаңа, динамикасы өте жоғары бағдарламаға айналдырды. Эфирден өткен уақытта Талғат жүргізген бағдарлама ең жоғары көрсеткіштер көрсетті.
Демек ағылшын тілін жетік меңгеру журналисттердің мүмкіндіктерін ашып қана қоймай, көрерменнің көңілінен шығатын контенттің жарық көруіне әсер етеді. Жалпы мультилингуализм журналист пен көрерменге берері мол. Бұл инклюзивтілік тек үлкен аудиторияны тартып қана қоймай, көрермендердің өз тілдері мен мәдениеттерінің бағаланғанын сезінуі арқылы олардың медиамен байланысын күшейтеді. Сонымен қатар, көптілді есеп беру кросс-мәдени диалогты және түсіністікті ынталандырып, көрермендердің сенімі мен адалдығын арттырады. Ғаламданған әлемде әртүрлі тілдерде контент ұсыну мүмкіндігі медиа ұйымдарын жауапты және өзекті етіп көрсетеді, нәтижесінде жалпы өзара әрекеттестікті арттырып, олардың қамту ауқымын кеңейтеді.
Сонымен қатар қазіргі телеарналардағы спорт саласындағы серпіні ерекше байқалады. Спорт журналистикасы медиа кеңістігінде маңызды орын алады, спорттық іс-шаралар, спортшылар және спорт ұйымдары туралы терең қамтуды ұсынады. Ол тек ақпарат беріп, көңіл көтеріп қана қоймай, спортты түсіну мен бағалауды арттыратын сыни талдау мен түсініктерді де қамтамасыз етеді. Жергілікті әуесқой лигалардан бастап халықаралық жарыстарға дейінгі әртүрлі спорт түрлерін қамту арқылы спорт журналистикасы жанкүйерлер арасында қауымдастық пен ортақ құмарлық сезімін дамытуға көмектеседі. Ол тірі іс-шаралардың толқуын жеке қатыса алмайтындарға жеткізіп, барлық адамдардың соңғы нәтижелерге, маңызды сәттерге және сахна артындағы оқиғаларға қол жеткізуін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, спорт журналистикасы командалық жұмыс, табандылық және адал ойын сияқты құндылықтарды насихаттауда маңызды рөл атқарады. Ол спортшылардың жетістіктерін көрсетіп, олардың қажырлы еңбегі мен беріктігін айқындап, көрермендерді шабыттандырып, ынталандыруы мүмкін. Қосымша, спорт журналистері допинг, сыбайлас жемқорлық және спорттағы теңсіздік сияқты мәселелерді зерттеп, есеп беріп, ұйымдар мен жеке тұлғаларды жауапкершілікке тартып, оң өзгерістерге жол ашады. Есептелмейтін спорт түрлері мен спортшыларға платформа ұсына отырып, спорт журналистикасы спорт әлемінің әртүрлілігі мен инклюзивтілігіне ықпал етеді.
Негізінде, спорт журналистикасы жанкүйерлерді ақпараттандыру және тарту үшін ғана емес, сонымен бірге қоғамға кеңірек әсер ету үшін де маңызды. Ол жұртшылық пен спорт әлемі арасында тереңірек байланыс орнатып, маңызды құндылықтарды насихаттап, индустрияда ашықтық пен жауапкершілікті қамтамасыз етеді.
Спорт журналистикасында ойып тұрып орын алған Амангелді Сейітханды айтпай өтуге болмайды.
Естеріңізде болса 1998 жылы Францияда өткен Әлем чемпионатын "Хабар" телеарнасынан миллиондаған көрермен тамашалаған болатын. Сол ойындарда комментатор еткен көрерменнің сүйікті журналистерінің бірі Амангелді Сейтхан қазақ жанкүйерлерінің есінде ерекше қалды.
Содан кейін 2000 жылғы Олимпиада ойындарын, 2002 жылғы Оңтүстік Корея мен Жапонияда өткен мундиальді де жүргізді. Амангелді қазақ комментаторлық өнеріне жаңа леп берді. Ол әр эфирді қызықтырып, мәнерлі сөздерімен жандандыра білді. Сөз саптауының ерекшелігі мен сөздік қорының байлығы алаңдағы тартысты айтыс үлгісінде жеткізіп, суырып салма ұйқастарымен көрермендерді баурап алуға мүмкіндік берді. Амангелді Сейтхан қазақ жанкүйерлеріне әлем футболының жұлдыздарын жақындата түсті.
Футболшылардың ойындарын қазақы көзқараспен бағалауды үйретті. Әлем чемпионатының жартылай финалында Ан Джун Хванның пенальти тебетін сәтінде Оливер Канның Германия қақпасын қорғауын "Ан жеңе ме, әлде Кан жеңе ме?" деп сипаттауы тыңдаушының құлағын қандырып, есте қалды.
Испания жарыстан ерте шығып қалған кезде "қазір олар Мадридте шәй ішіп отыр" дегені жұртты күлдірді. Амангелді Сейтханның алдын ала дайындаған өлең шумақтары, мақал-мәтелдері және тактикалық ойынды сөзбен шебер жеткізуі оның қазақ комментаторлығына қосқан зор үлесі еді.
Журналистика әрқашан қоғамдағы өзгерістер мен технологиялық жетістіктерге бейімделетін динамикалық сала болып келеді. Алдағы уақытта журналистиканың жаңа трендтер мен технологияларды біріктіре отырып, дамуын жалғастыратыны сөзсіз. Цифрлық революция жаңалықтарды жинау, хабарлау және тұтыну тәсілін өзгертті, жасанды интеллект, деректер журналистикасы және иммерсивті медиа сияқты инновациялар журналистика әлемін қайта қалыптастыруда. Әлеуметтік медиа мен мобильді платформалардың көбеюі ақпаратты тарату процесін демократияландырды, бұл әртүрлі көзқарастардан оқиғаларды жеткізуге және көптеген дауыстардың естілуіне мүмкіндік берді.
Болашақта виртуалды шындық, блокчейн және жетілдірілген аналитика сияқты озық технологиялардың одан әрі интеграциялануын күтуге болады, бұл журналистиканың тереңдігі, дәлдігі және қызықты болуын арттырады. Бұл жетістіктер жаңалықтар өндірісінің тиімділігін арттырып қана қоймай, аудиториялар үшін интерактивті және дербестендірілген тәжірибелерді де жасайды. Журналистика осы инновацияларды қабылдай отырып, қоғамдық ақпараттандыруда, демократиялық пікірталастарды дамытуда және билікке есеп беруде маңызды күш болып қала береді. Журналистиканың қоғамның ажырамас тірегі ретінде қала беретіні сөзсіз.
