Биылғы Президент Жолдауында бюджетаралық қатынастарды түбегейлі өзгерту мәселесі көтерілді. Соның ішінде, аймақтардың бюджет мәселесіндегі дербестігін арттыру туралы айтылған болатын.
Былтыр «бюджетті басқарудан» «нәтижені басқару» тәсіліне көшу арқылы бюджет жүйесін реформалауды тапсырғанын еске салған Президент бұл мәселе жаңа кодекс қабылданған соң шешімін табатынын айтты.
– Тағы бір аса маңызды мәселеге, яғни бюджет саясатына тоқталайық. Мен былтыр «бюджетті басқарудан» «нәтижені басқару» тәсіліне көшу арқылы бюджет жүйесін реформалауды тапсырдым. Бұл мәселе жаңа кодекс қабылданған соң шешімін табады. Бюджет үдерісінің ашықтығы, оған қатысушылардың жауапкершілігі мен дербестігі арта түседі, – деді Мемлекет басшысы.
Сонымен қатар, бюджет саясатының тиімділігін арттыру үшін әрдайым жаңа мүмкіндіктер мен тәсілдерді пайдалану қажет екеніне тоқталды. Сондықтан Президент Үкіметке бірнеше министрлік пен аймақтар үшін пилоттық режимде толық бөлшектенген бюджет жобасын енгізуді тапсырды.
Бюджет жүйесін реформалауға қатысты көтерілген тағы бір назар аударарлық мәселе бюджетті басқару бойынша аймақтарды мейлінше өз алдына дербес ету болды.
– Аймақтарға қатысты саясатта маңызды реформалар жүргізілді. Соның нәтижесінде, әкімдерді тікелей сайлау тәсілі енгізіліп, әкімшілік реформа қолға алынды. Бұл ретте бюджетаралық қатынастарды түбегейлі өзгерту де өте өзекті мәселе. Жаңа экономикалық үлгіге көшкенде аймақтардың бюджет мәселесіндегі дербестігін арттыру керек.
Корпоративтік табыс салығынан және басқа төлем түрлерінен түсетін кірістің бір бөлігін өңірлерге беру оң нәтиже көрсеткенін айтқан Президент былтыр аймақтар табысының өсімі 30 пайыздан асқанын алға тартты, осы тәжірибені қосымша құн салығына да қолдану керек деген ұсыныс айтты.
– Сондықтан реформаның келесі кезеңінде осы норманы өзге де салықтарға, оның ішінде қосымша құн салығына да қатысты қолдану қажет. Мұндағы міндет – бюджеттің екінші деңгейіне кем дегенде 2 триллион теңге қосымша қаражат беру, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Бұл ретте, көздеп отырған нақты меже де бар: біртіндеп іске асырылатын бастама жергілікті бюджет кірісінің құрылымындағы республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттің үлесін орта есептен 25 пайызға дейін төмендеутге тиіс. Қазір бұл көрсеткіш 50 пайызға жуық.
– Сонымен қатар аудан әкімдеріне жергілікті бюджетті басқару құқығын берген жөн деп санаймын. Бұл, ең алдымен, сол жердегі мәселелерді жедел шешу үшін қажет. Бұдан бөлек, жергілікті бюджетке жиналатын салыққа қатысты жеңілдіктерді анықтау құқығын аймақтардың өзіне беру мәселесін қарастыру керек, – деді Мемлекет басшысы.
Бұл шара бизнестің дамуына үлкен серпіліс әкелетінін айтқан ол бастама аймақтардың табысты дамуына айрықша ықпал ететініне сенім білдірді. Сол себепті барлық әкім бюджетаралық қатынастардың жаңа үлгісіне көшу кезінде оның біртұтас мемлекетімізге тигізетін пайдасы және тиімділігі туралы ойлауы керек екеніне тоқталды.
Бұл бастама қандай нәтиже беруі мүмкін? Қандай артықшылығы бар? Нені назарға алу керек? Жергілікті атқарушы билік мұндай өзгеріске дайын ба? Осы сұрақтарды Мәжіліс депутаты, Мәжілістің Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі Мархабат Жайымбетов және бюджет сарапшысы, экономист, Zertteu Research Institute директоры Шолпан Әйтеновамен талқылап көрдік.
Мархабат Жайымбетов,
Мәжіліс депутаты,
Мәжілістің Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі:
Автономды басқару жүйесіне бетбұрыс болар еді
– Бюджетті басқару алгоритмін түрлендіру – саяси-әлеуметтік өзгеріс жолы. Яғни, бюджеттің деңгейлік, құрылымдық сипатты сол кезеңдегі экономикалық ерекшелік пен халықтың әл-аухатын ескере қалыптасады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «аудан әкімдеріне жергілікті бюджетті басқару құқығын беру, бюджетті орталықсыздандыру» идеясы да осы тұжырымнан шыққан пікір әрі орынды ұсыныс.
Нақтысын айтқанда, бұған дейін аудандар мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып келді. Егер жергілікті бюджетті басқару құқығы ауданның өз еркіне қалса, сол маңдағы көптеген өзекті мәселені дер кезінде шешуге, қажетті жобаға қаржы тарту мүмкіндігін кеңейтуге жол ашылады. Демек, халық шұғыл мәселені шешуге республикалық бюжеттен қаржы бөлінгенін күтпей, аудан еншісіндегі қазынадан қаржы ала алады деген сөз.
Мысалы, әр ауданда ондаған мектеп бар. Оларды басқару, бюджеті облыстық басқарма тарапынан жүргізіледі. Яғни, ауданнан бейтарап, аудандық бюджетке тиесілі емес. Егер төтенше жағдай бола қалса, немесе мектепті жөндеу керек болған жағдайда облыстық, республикадан бөлінетін қаржы көздерін тосуға тура келеді, тіпті маңызына қарай кезек күтетіні жасырын емес. Ауданның өз бюджеті құзырында болса, осындай маңызды мәселені уақытында шешуге, шұғыл әрекет жасауға мүмкіндік туар еді. Бұл ветеринария, абаттандыру секілді салаларға да қатысты ұсыныс.
Атқарушы билік бұған дейін де жүктелген міндетті өз деңгейінде еңсеріп келеді. Сондықтан өзгеріске әкімдіктер, әкімдер дайын деп ойлаймын. Бюджетпен бұрыннан жұмыс істеп келе жатыр, тәжірибе бар. Бұл жерде тек басқару құқығын беру туралы сөз болып отыр.
Мәселен, аудан әкімдерін сайлау жүйесі енгізіліп жатыр. Мұның тиімді тұсы мен демократиялық ілгерілеуге бастар нәтижесі көп-ақ. Енді, міне, аудан бюджетін басқару да әкім еркінде болса, аудандардың жедел дамуына серпін беріп, автономды басқару жүйесіне бетбұрыс болар еді. Бұл – әлемдік тәжірибеде кең қолданылатын әдіс. Оның үстіне, бюджетті қажетті салаға бағыттау жүйесі өзгеріссіз қалатынын ескерсек, сала мамандарына аталған өзгеріске икемделу қиынға соқпайтын секілді.
Шолпан Айтенова,
экономист, бюджет сарапшысы,
Zertteu Research Institute директоры:
Өңірлерге расымен дербестік берілсе, реформа оң нәтиже береді
– Аймақтар қазірдің өзінде өз бюджеттерін өздері басқарады. 2018 жылдан бастап тіпті ауылдық бюджеттер бөлек құрылады. Мәселе – қазіргі тәуелсіздік 100 пайыз емес екенінде. Салық жүйесі орталықтандырылған, салық жоғарыға кетіп, трансферт түрінде қайтады және барлық аймақтар дотационалданған сияқты көрініс пайда болады. Егер өңірлерге расымен дербестік берілсе және өз ресурстарымен нығайтылатын болса, онда мұндай реформа оң нәтиже береді. Яғни, әкімдерді сайлау түріндегі саяси орталықсыздандыруды фискалдық орталықсыздандырумен, аймақтардың өз кіріс-шығысын құру өкілеттігіне толық еркіндік беру арқылы нығайту керек. Алайда жергілікті басқару мен ауылдық бюджеттердегі секілді формалды болмауы керек, сонда ғана нәтиже болады. Ауыл әкімдерін сайлағанымызға біраз болды, тіпті жекелеген ауыл бюджеттері де пайда болды.
Дегенмен шындығына келгенде, ауыл әкімдерінің ауыл өмірін жақсарту үшін жеткілікті ресурстары жоқ, қазірге дейін аудандық және облыстық деңгейдегі әкімдіктердің шешімдеріне тәуелді. Әрине, тәуелсіз жергілікті бюджетті басқару үшін ресурстар мен кадрлық әлеует қажет екені сөзсіз. Аудандық деңгейде кадрлық әлеует ауылдық деңгейге қарағанда әлдеқайда жоғары.
Әкімшілік шығындарды азайту саясатының оңтайлы шешімінің бірі – жергілікті өзін-өзі басқару бюджетінің деңгейін аудандық деңгейге көтеру және оған нақты өзін-өзі басқару өкілеттіктерін беру. Бұл бюджеттік және әкімшілік реформаларды қажет етеді.
Мәселен, халық пен елді мекендер санын ескере отырып, жергілікті атқарушы биліктің оңтайлы деңгейін анықтау үшін әкімшілік-аумақтық бірліктер қайта қаралуға тиіс. Бюджеттік жүйені мемлекеттік және муниципалдық бюджеттерге бөлу керек. Муниципалдықта аудандар мен ірі ауылдық округтердің барлық бюджеті бекітілетін болады.
Яғни, бастама қағаз жүзінде бекітіліп, қағаз жүзінде қалмаса, одан оң нәтиже болары сөзсіз. Өңірлерге қаржы жұмсау еркіндігі берілсе, тозған инфрақұрылым мен көптеген басқа да мәселені шешу жеңілдей түседі деген сенім бар. Мұндай жағдайда, құқық қорғау органдарының жұмысы мен қоғамдық бақылаудың маңызы да арта түспек.