Екі мың жылдан артық тарихы бар Тараз қаласына қатысты жайлар да қазақтың өткенінен хабар беретін өзгеше бір әңгіме. Тараз қаласын құрған және сол жерде өз құрған мемлекетті қорғауда жанқиярлық үлгісін көрсеткен ғұндардың жұбан тайпасынан шыққан Алып Шижы (Шөже Тәңірқұты) туралы белгілі ғалымдар Ә.Марғұлан, Т.Жұртбай, Ж.Дәдебаев, Д.Қыдырәлі, М.Кәтімхан, Н.Бичурин, Қытай тарихшысы Сыма Цянь т.б. ғылыми еңбектер жазып, маңызды мәліметтермен таныстырады. Шөже қағанның ғұн ұлысын өзге мемлекеттердің терезесімен тең қылуды армандаған жоспары түбегейлі іске аспаса да, Қытайдың жер қайысқан қалың қолымен Тараз қаласын жанталаса қорғағаны тарихта жазылып қалды. Тарихта «Талас шайқасы» деген атпен белгілі бұл кезең қазақ халқының арғы ата-бабалары болған ғұндардың шетел басқыншыларына қарсы қалай күрескені жас қазақ түркілеріне үлгі болғаны да рас. Олай дейтініміз Шөже қаған Таразды тастап қашып кетпеді, Тараз қаласын қорғауға келген Рим легионерлерімен иық тіресе тұрып шайқасты. Бұл шайқастың тарихтағы ерекше орыны – ғұндар өзге мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынас жасай отырып, өз мемлекетін сақтап қалу жолында ерлік көрсетті. Н.Бичурин Алып Қоян мен Алып Шижы туралы былай деп жазған: «Шижы өлген соң Орта Азия ғұндарының Алып Ері Қоян барлық тайпаларды бұрынғыша біріктіріп, Қытайға аяусыз қарсы тұрды. Шижының ұрпақтарына ұлы көмек көрсеткен қаңлылар. Олар күнбатыстағы ғұндардың мықты одағы еді. Кезінде Шижыны елімен, әскерімен өз жеріне шақырып, Талас өлкесін оларға береді. Алтайдан Шижы Талас бойына келерде, олардың алдынан мыңдаған түйе, сәйгүлік ат жіберіп көшіріп алады...» (Н.Я. Бичурин, Т.ІІ. С.218. ; Т.І. С.93.). Ғұн тайпаларының арасында бір-бірімен қақтығыс болып тұрғаны тарихи шындық. Бірақ тарихтың кейбір кезеңдерінде ғұн тайпаларының басын қосып, олардың бір-бірімен туысқандық қарым-қатынасын орнатқан тарихи тұлғалар болды. Олар ұлан-ғайыр жерді мекендеген ғұндардың қас жауы қытайлардың әлсін-әлсін шабуылдарына тойтарыс беріп отырды. Осындай қытайлардың алапат шабуылдарына қарсы иық тірестіре күрес жүргізген тайпалар үйсіндер мен қаңлылар еді. Қытайдағы қазақ ғалымдарының бірі Имаммәди Мәлғаждарұлы: «Сақ пен үйсін-қазақ халқының ең арғы ата-тегі» деп жазса, Қытайдағы қазақ ғалымы Қаһарман: «Үйсіндердің ата-бабасы эрадан бұрынғы VІІІ-VІ ғасырларда Орта Азияда жасаған сақтар» деп жазды. Ал профессор Ж.Дәдебаев Алып Шижы (Шөже Тәңіріқұты) туралы: «Қытайға бас игісі де келмеген Шижы батыр Талас бойында едәуір уақыт дәурен сүрді» деп баға береді. Ер Шижы туралы академик Ә.Марғұлан, Ж.Дәдебаев т.б. қазақтың көрнекті ғалымдары ғылыми еңбектерін арнап жазды. Сондай-ақ Үрімші қаласынан 1998-жылы жарық көрген «Жүңгу тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер», Мәскеу қаласынан 1973-жылы жарық көрген «Материалы по истории сюнну (по китайским источникам)» атты ғылыми еңбектерде (екінші шығарылым) мол мәліметтер берілген. Шөже Тәңіріқұты өзге елдермен дипломатиялық қатынас орнатуға мүдделі болды. Мұның төркіні мынада – ғұн халқы ірілі-ұсақты тайпаларға бөлініп өмір сүрді. Сол тайпаларды біріктіру, сыртқы жауларға қарсы күрес жүргізу, тайпалар арасындағы әртүрлі әлеуметтік қарсылықтарды шешіп, түбі қарулы қақтығысқа алып баратын дау-дамайларды бейбіт жолмен шешу оңай емес-ті. Шөже Тәңіріқұты тайпалар арасындағы қарсылықтарды жойып, мемлекеттік идеология қалыптастыруға бел буды. Оның елді біріктіру жолындағы күресіне Қытай тарапынан басталған жойқын соғыс кедергі болды. Бірақ «Тараз шайқасы» ғұн халқының қағандары мен әскербасыларына тереңдей ой түсіріп, ғұндар біріксе ғана сыртқы жауларға қарсы тұра алатынын түсінді. Шөже қағаннан кейін осындай елді біріктіру ісіне Алып Қоян белсене кірісті. Көне дәуірлердің құпия тамырларын қазбаласақ, біздің арғы ата-бабаларымыздан шыққан ел қорғаған алыптар болғанына көзіміз жетеді. Олар: сақтардан Алып Тарғытай, Тұмар патшайым, Зарина патшайым, ғұн ұрпақтары Елбасы Шу, Бөрте Шене, Алып Түмен, Алып Мөде (Алып Түменнің баласы), Алып Қыран, Алып Қоян, Алып Күнше, Еділ патша (Аттила) т.б. Одан бері Бұмын қаған, Ыстымы (Істемі) қаған, Күлтегін, Тоныкөк т.б. тұлғалар. Академик Ә.Марғұлан жұбан тайпасынан шыққан Алып Шижы (Шөже Тәңіріқұты) туралы: «Жұбандардың ортасынан шыққан Алып басшысының бірі – Шижы Құтықты. Ол барлық күнбатыс, теріскей тайпаларды мықты біріктіріп, Қытайдың озбырлығына қарсы тұрды. Біздің заманнан 59 жыл бұрын Талас қаласын өзіне астана етіп, үкіметін күшейте түседі. Оның күш алған елдері жұбандар, қаңлылар, үйсіндер» (Ә.Марғұлан шығармалары, бірінші том, Алматы, «Алатау» баспасы, 2007) деп жазуы оның Ұлы далада мемлекет құрған арғы түркілердің еңбегіне берілген лайықты баға деп білеміз. Профессор Ж.Дәдебаев «Тараз өлкесі» атты кітабында Ер Шижы жайында «Ғұн ханзадасы Талас бойындағы қалаларды қамалға айналдырып, бекініс салып, орнығып алған соң, жергілікті елбасылармен есептесуді қояды, елдің салтын, дәстүрін, әдет-ғұрпын тәрк етеді. Осыдан келіп Шижы ханзада мен қаңлы, үйсін елбасылары арасында үлкен қайшылық туады. Шижы Таластың орта ағысындағы ордасынан қуылады. Ол Таластың жоғары ағысына ығысып келіп, сол жердегі бір қаланы алып, бекініс-қамал тұрғызады. Қаңлы елбасысының қызын, оның қасындағы белгілі кеңесші кісілерді, олармен бірге жүздеген күтуші қызметкерлерді тірідей Талас өзеніне лақтырып өлтіртеді. Ғұн бекзадасының басқыншылық сипат алған әскери әрекеттері, ел ішіндегі жүгенсіздігі қаңлы мен үйсін елбасыларының оған қарсы бірлесіп күреске шығуына алып келген еді. Мұның өзі Шижының әскери қуатының әлсіреуіне әкеліп соққан Талас өңіріндегі ірі саяси шешім болды...» деп жазуына қарағанда Шөже Тәңіріқұтының да шектен тыс қаталдығының өзіне жау шақырғанын көрсетсе керек. Қытай тарапынан болған әртүрлі айла-амалдар, тайпалар арасындағы ауызбіршіліктің босаңсуына әсер етті. Бір-бірімен қырқысып, біріне-бірі жаулық жасаған ірі екі тайпа – үйсіндер мен қаңлылардың арасындағы қақтығыс осының дәлелі еді. Ал қаңлылардың Шөже қағанға қарсы шығып, оның кейбір өрескел істерін ауыздықтауы Шөже қағанның қалың әскерлерінің арасында рухани құлдыраушылық туғызды. Ж.Дәдебаев Сыма Цяньның, Қашқарлық Махмұттың, В.Радловтың ғылыми еңбектеріне сілтеме бере отырып, былай деп жазған: «Сыма Цяньның баяндауынша, күнбатыста Шу – мемлекеттік астанасы Қытайдан көп алыс жерде тұрады. Өздерінің әлеуметтік салты жүн елінің заңымен жүргізіледі. «Жүн» қытайлардың ескі заманнан айтып келе жатқан ғұн елінің халық аты. Шу атақты мемлекеттің астана қаласы екенін Махмұт Қашғари да айтады. «Искендер Зұлқарнайын заманынан бұрын Жетісуда бір үлкен қала болған, оны Шу деп атаған. Оны салдырған сол жердің ел басқарушысы Шу деген кісі. Бұл екі «Шудың» біріншісі – Шу өзенінің аты, екіншісі – қаланың аты. Махмұт Қашғари мен Сыма Цяньның айтып отырғаны сол қала туралы. Сыма Цяньның айтуынша, бұл қалаларды Жетісуда Талас өзені бойында келістіре салған ғұн, үйсін, қаңлылар. Шу, Талас өзені бойындағы көп қаланы тұрғызған б.з. бір ғасыр бұрын жасаған ғұндардың алып ерінің бірі – Шижы. Ол Жетісуда үлкен ұлыс, үкімет жасап, Талас қаласын көркейтіп, оны өзінің ұлы астанасы етеді. Ол қала Алатаудың теріскей бетінде, Талас өзенінің бойында құрылған. Шөже қағанның Шу мен Талас өзендерінің бойынан қала-қамалдар салуы тайпаларға бөлініп өмір сүріп жатқан ғұндардың сыртқы жауларға тойтарыс беруін күшейткенмен, өзара келіспеушіліктері сыртқы жаулардың ғұн ұлыстарына әлсін-әлсін шабуыл жасап тұруына мүмкіндік берді. Осындай қақтығыстардың салдарынан ғұндардың ішкі саяси жағдайлары нашарлай бастады. Ұлыстарды біріктіретін идеологиялық бірігу жұтаңдық көрсетті. Т.Жұртбайдың ғұн мемлекетінің астанасы болған Тараз (Таразы) шаһары туралы «Талас өзенінің жоғарғы ағысынан қорған салуға қолайлы жерді таңдап алды да, қаңлы мен ферғаналықтарға, бактриялықтарға сауын айтты. Қыш күйдіретін шеберлерді, бекініс пен хан сарайын өретін сәулетшілерді, ағаш можандарын, жер қазатын кетпеншілерді шақырды. Олардың қажып, азып-тозбасы үшін күн сайын ауыстырып отырды. Бір күнде 1 500 адам жұмысқа шықса, қалғандары тынығатын болды. Болашақ хұн астанасының орны қазіргі Таразы қаласы еді. Демек, бұл шаһардың іргесін қаздырып, қабырғасын қалаған адам хұн Тәңіріқұты Шөже екен. Тарихшылар мен қала қазбасын зерттейтін ғалымдардың назарына ілінсе, құба-құп»... деп жазуына қарағанда Шөже Тәңіріқұты Таразды сол замандағы өркениетті кентке айналдыру үшін әбден ойланып жұмыс істеген. Дегенмен Ұлы далада пайда болған Тараз қаласына сұқтанған сырт көздер оны құртып, далалықтардың мемлекетін құлатуға бел байлаған. Ал ол мақсатына дұшпандар қалай жетті? Бұл жайдың тарихын толық көрсету үшін бірнеше ғалымның еңбегіне сүйенуге тура келеді. Ж.Дәдебаев «Тараз өлкесі» деп аталатын кітабында: «Қытай саясаткерлерінің ықпалы нәтижесінде екіге бөлініп кеткен елінің басын біріктіре алмаған, Қытайға бас игісі де келмеген Шижы батыр Талас бойында едәуір уақыт дәурен сүрді. Қытай билеушілері Шижының түбіне жеткісі келіп құлшынғанмен, алыс аймаққа әскер жіберуге батпады. Шижының тағдыр-талайы кенеттен шешілді. Қытайдың Чэнь-Тан деген әлдебір қызметкері жазықты болып, түрмеде жатады да, өкіметтен түрме қамауын шекарадағы әскери жұмысқа ауыстыруды сұрайды. Өкімет оны шекара әскерінің құрамына кіші аламанбасы етіп жібереді. Ол орнықты, ұзаққа көз жібергіш, айласы мол, ерлік көрсетуге құмар жан еді. Осы Чэнь-Тан Шижы туралы естиді. Енді ол өз айыбын қайткенде де Шижының басымен өтеуге бел буады...» деп қытай тарабының жоспары қалай басталғанын баяндай келе, одан әрі Үрімші қаласынан 1998 жылы жарық көрген «Жүңгу тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер» деп аталатын еңбекке сілтеме бере отырып былай деп жазады: «Жорыққа шығар алдында Чэнь-Тан қалыптасқан жағдайды былай сипаттайды: «Бұратана халықтар аталы нәсілдерден жасқанғыш келеді. Бұл – олардың сүйегіне біткен қасиеті. Батыс өңір тегінде ғұндардікі еді, қазір Тәңірқұттың айбыны асып, үйсінге, дахуанға шабуыл жасап, қаңлыны торуылдап, оны уысына алғысы келіп отыр. Егер осы екі елді қолына түсіріп алса, терістікте Ілеге шабуыл жасаса, батыста Парфияны басып алса, түстікте Нетшені, Александрияны жойса, бірнеше жылдың ішінде қала-кентті елдердің бәрі де қатерге ұшырайды. Оның үстіне Тәңірқұт – әпербақан, соғысқұмар, талай рет жеңістік алған адам. Оны осы бойынша есірте берсек, түбінде батыс өңірге пәле болып жабысары хақ. Тәңірқұт аса шалғайда жатқанмен, айналып келгенде берік қала-қорғаны, пәрменді қару-жарағы жоқ, жабайы қауым ғана. Егер тұрғылықты егіншілікпен шұғылданып жатқан қосындарды жұмылдырып, үйсін қолының ілесе жорыққа шығуы туралы әмір беріп, оның қамалының түбіне жетіп барсақ, ол жанын қоярға жер таба алмай қалар еді. Қорғанған күнде де, бәрібір, өз басын аман сақтай алмайды. Мың жылда да сәтіне келмейтін жұмыс бір-ақ күнде орындалғалы тұр»... Ішкі алауыздықты жеңе алмай жүргенде сыртқы жаудың шабуылына ұшыраған Алып Шижының (Шөже Тәңіріқұты) Талас қаласын қытай басқыншыларынан қалай қорғағаны жайында академик Ә.Марғұланның жазбалары маңызды мәлімет береді: «Шижы–Қытайдың ұлы жауы. Ол өзіне келген Қытай елшілерінің сондай зұлымдығын білген соң, оларды еліне жібермей, тура жойып отырады. Қытай патшасы оған тісін қайрап, тез жоқ қылудың соңына түседі. Біздің заманымыздан 36 жыл бұрын Қытай үкіметі Жетісуға жойқын әскер шығарып, Шижыны құртпақшы болады. Әскерді бастаушы Чэнь Тан көп қолмен Шэньсиден шығып, мыңдаған шақырым тұрған Талас (Тараз. – М.Ә.) қаласына жетеді. Ол жерде бірнеше күн жойқын соғыс болады. Ол Тасақыр, Қызылқайнар қамалының түбінен басталады. Қытай әскері ғұндарды қырық шақырым Талас қаласына серпілтеді. Ғұндардың бұл соғыстағы ұлы күші қаңлылар, чубандар, жалдамалы Рим әскері болды. Алғашқыда Қытай әскеріне бірталай соққы берсе де, жаудың топталған қаруын жеңу оңай болмайды. Жаудың әскері Талас қаласының қамалына кіріп соғысады. Шижы оларды мұнараның басына шығып атады. Жау әскері сарайына өрт жіберіп, оның ағаш бағаналары тегіс жанып жатады. Шижы барлық үмітінен айырылып, қолға түседі. Қытай әскері оның басын кесіп алып,Талас қаласын тегіс тонап, қымбат дүниелерін, алтын-күмістерін алып, тезінен еліне кетеді». Сөйтіп, бір кезде Алып Ер Шижы құрған Тараз қаласы күншығыстан келген басқыншылардың шабуылына ұшыраған. Ұлы даланың бірнеше тайпаларының басын қосып қала салып, мемлекет құрған тарихи тұлғаның қателігі неде? Бұл жайында ғалымдар Д.Қыдырәлі мен М.Кәтімхан «Тараз қаласы» атты кітабында айтылады. Ғалымдардың айтуынша, «Тараз қаласы әуел баста тәуелсіздік үшін күрескен хұн мемлекетінің астанасы болды. Бұл кезеңде Қытай басқыншылығына қарсы Талас өзенінің аңғарына қорған салдырып, осында қоныс тепкен хұн Тәңіріқұты Чжи-Чжи (Шөже қаған) Рим империясымен достық қатынас орнатқан еді. Дерек көздеріне сүйенсек, 500 жұмысшы екі жыл бойы тұрғызған бекініс-қорғаны мықты Тараз қаласында Римдік легиондар тұрған. Дегенмен хұндарды толық бағындырып, стратегиялық шаһарды алуды көздеген Қытайдың арнайы жасақталған қалың қолы б.з.б. 36 жылы қалаға лап қойды. Бұл кезде қаңлы елімен қырғи қабақ жағдайда болып, күш-қуаты кеміген хұндар жанқиярлық ерлік көрсетіп, жауға қарсы тұрғанымен, өз қалаларын қорғап қала алмады. Осылайша, жаудың қалың қолына төтеп бере алмаған Тараз қаласы тарихында алғаш рет қирады...». Қай мемлекеттің де мықты болуы үшін ең алдымен ішкі тұтастық керек. Тарихта сондай алауыздықтың кесірінен талай ел тоз-тоз болған. Соның бір мысалы, түркілер тарихында орны бар Алып Шижы – Шөже Тәңіріқұтының тағдыры. Демек, болашағын ойлаған әрбір ел өткен тарихынан сабақ алуға тиіс.
Мендібай ӘБІЛҰЛЫ, филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі.