Алып ер Шижы тағдырының сабағы

Екі мың жылдан артық тарихы бар Тараз қаласына қатысты жайлар да қазақтың өткенінен хабар беретін өзгеше бір әң­гіме. Тараз қаласын құрған және сол жерде өз құр­ған мем­лекетті қорғауда жанқиярлық үлгі­сін көр­сеткен ғұндардың жұ­бан тайпасынан шық­қан Алып Шижы (Шөже Тәңірқұты) тура­лы бе­лгілі ғалымдар Ә.Марғұлан, Т.Жұрт­бай, Ж.Дә­дебаев, Д.Қыдырәлі, М.Кәтім­хан, Н.Би­чу­рин, Қытай тарихшысы Сыма Цянь т.б. ғы­­лыми еңбектер жазып, маңызды мәлі­мет­тер­мен таныстырады. Шөже қағанның ғұн ұлысын өзге мем­ле­кет­тердің тере­зе­­­сімен тең қылуды армандаған жос­­пары түбегейлі іске аспаса да, Қы­­тайдың жер қайыс­қан қалың қо­лымен Тараз қаласын жан­та­ласа қор­ғағаны тарихта жазылып қалды. Та­рихта «Талас шайқасы» деген ат­пен белгілі бұл кезең қа­зақ хал­қы­ның арғы ата-бабалары болған ғұн­дар­дың шетел басқыншыларына қар­сы қалай кү­рес­кені жас қазақ түр­кілеріне үлгі болғаны да рас. Олай дейтініміз Шөже қаған Тараз­ды тастап қашып кетпеді, Тараз қа­ла­­сын қорғауға келген Рим легио­нер­лері­мен иық тіресе тұрып шай­қас­ты. Бұл шайқастың тарихтағы ерек­ше орыны – ғұндар өзге мем­ле­кет­тер­мен дипломатиялық қарым-қа­тынас жа­сай отырып, өз мем­ле­ке­тін сақтап қалу жолында ерлік көр­­сетті. Н.Бичурин Алып Қоян мен Алып Шижы туралы былай деп жаз­ған: «Шижы өлген соң Орта Азия ғұн­­­дарының Алып Ері Қоян барлық тай­паларды бұрынғыша біріктіріп, Қы­тайға аяусыз қарсы тұрды. Ши­жы­ның ұрпақтарына ұлы көмек көр­­­сеткен қаңлылар. Олар күн­ба­тыс­тағы ғұндардың мықты одағы еді. Кезінде Шижыны елімен, әске­рі­мен өз жеріне шақырып, Талас өл­кесін оларға береді. Алтайдан Ши­жы Талас бойына келерде, олар­дың алдынан мыңдаған түйе, сәй­гү­лік ат жіберіп көшіріп алады...» (Н.Я. Бичурин, Т.ІІ. С.218. ; Т.І. С.93.). Ғұн тайпаларының арасында бір-бірімен қақтығыс болып тұр­­ғаны тарихи шындық. Бірақ та­рих­тың кейбір кезеңдерінде ғұн тай­паларының басын қосып, олар­дың бір-бірімен туысқандық қарым-қа­тынасын орнатқан тарихи тұл­ға­лар болды. Олар ұлан-ғайыр жерді ме­кендеген ғұндардың қас жауы қы­­тайлардың әлсін-әлсін шабуыл­да­рына тойтарыс беріп отырды. Осын­дай қытайлардың алапат ша­буыл­дарына қарсы иық тірестіре кү­рес жүргізген тайпалар үйсіндер мен қаңлылар еді. Қытайдағы қазақ ға­лым­дары­ның бірі Имаммәди Мәлғаж­дар­ұлы: «Сақ пен үйсін-қазақ халқының ең ар­ғы ата-тегі» деп жазса, Қытайдағы қа­зақ ғалымы Қаһарман: «Үйсін­дер­дің ата-бабасы эрадан бұрынғы VІІІ-VІ ғасырларда Орта Азияда жа­­саған сақтар» деп жазды. Ал про­фес­сор Ж.Дәдебаев Алып Шижы (Шө­же Тәңіріқұты) туралы: «Қытай­ға бас игісі де келмеген Шижы батыр Талас бойында едәуір уақыт дәурен сүрді» деп баға береді. Ер Шижы туралы академик Ә.Мар­ғұлан, Ж.Дәдебаев т.б. қазақ­тың көрнекті ғалымдары ғылыми еңбектерін арнап жазды. Сондай-ақ Үрімші қаласынан 1998-жылы жа­рық көрген «Жүңгу тарихнама­ла­рын­­дағы қазаққа қатысты деректер», Мәскеу қаласынан 1973-жылы жа­рық көрген «Материалы по истории сюнну (по китайским источникам)» атты ғылыми еңбектерде (екінші шы­ғарылым) мол мәліметтер беріл­ген. Шөже Тәңіріқұты өзге елдермен дип­ломатиялық қатынас орнатуға мүдделі болды. Мұның төркіні мы­нада – ғұн халқы ірілі-ұсақты тай­па­­ларға бөлініп өмір сүрді. Сол тай­­­­­­­паларды біріктіру, сыртқы жау­ларға қарсы күрес жүргізу, тайпалар арасындағы әртүрлі әлеуметтік қарсылықтарды шешіп, түбі қарулы қақтығысқа алып баратын дау-дамайларды бейбіт жолмен шешу оңай емес-ті. Шөже Тәңіріқұты тай­палар арасындағы қарсылықтарды жойып, мемлекеттік идеология қа­лып­тастыруға бел буды. Оның елді бірік­тіру жолындағы күресіне Қы­тай тарапынан басталған жойқын со­ғыс кедергі болды. Бірақ «Тараз шай­қасы» ғұн халқының қағандары мен әскербасыларына тереңдей ой түсіріп, ғұндар біріксе ғана сыртқы жау­ларға қарсы тұра алатынын тү­сінді. Шөже қағаннан кейін осындай ел­ді біріктіру ісіне Алып Қоян бел­се­не кірісті. Көне дәуірлердің құпия тамыр­ларын қазбаласақ, біздің арғы ата-ба­баларымыздан шыққан ел қор­ға­ған алыптар болғанына көзіміз же­теді. Олар: сақтардан Алып Тарғы­тай, Тұмар патшайым, Зарина пат­шайым, ғұн ұрпақтары Елбасы Шу, Бөрте Шене, Алып Түмен, Алып Мө­де (Алып Түменнің баласы), Алып Қыран, Алып Қоян, Алып Күн­ше, Еділ патша (Аттила) т.б. Одан бері Бұмын қаған, Ыстымы (Істемі) қа­ған, Күлтегін, Тоныкөк т.б. тұл­ғалар. Академик Ә.Марғұлан жұбан тай­пасынан шыққан Алып Шижы (Шөже Тәңіріқұты) туралы: «Жұбан­дар­дың ортасынан шыққан Алып басшысының бірі – Шижы Құтықты. Ол барлық күнбатыс, теріскей тай­па­­ларды мықты біріктіріп, Қытай­дың озбырлығына қарсы тұрды. Біз­дің заманнан 59 жыл бұрын Талас қа­ласын өзіне астана етіп, үкіметін күшейте түседі. Оның күш алған ел­дері жұбандар, қаңлылар, үй­сін­дер» (Ә.Марғұлан шығармалары, бі­рін­ші том, Алматы, «Алатау» бас­па­сы, 2007) деп жазуы оның Ұлы да­­­лада мемлекет құрған арғы түр­кі­лер­дің еңбегіне берілген лайықты ба­ға деп білеміз. Профессор Ж.Дәдебаев «Тараз өлкесі» атты кітабында Ер Ши­­жы жайында «Ғұн ханзадасы Та­­лас бойындағы қалаларды қа­мал­ға айналдырып, бекініс салып, ор­ны­ғып алған соң, жергілікті ел­ба­сы­лар­мен есептесуді қояды, елдің сал­тын, дәстүрін, әдет-ғұрпын тәрк ете­ді. Осыдан келіп Шижы ханзада мен қаңлы, үйсін елбасылары ар­а­сын­да үлкен қайшылық туады. Ши­жы Таластың орта ағысындағы ор­да­сынан қуылады. Ол Таластың жоғары ағысына ығысып келіп, сол жер­дегі бір қаланы алып, бекініс-қа­мал тұрғызады. Қаңлы елбасысының қы­зын, оның қасындағы белгілі кеңес­­ші кісілерді, олармен бірге жүз­деген күтуші қызметкерлерді ті­рідей Талас өзеніне лақтырып өл­тір­теді. Ғұн бекзадасының бас­қыншы­лық сипат алған әскери әре­кет­­тері, ел ішіндегі жүгенсіздігі қаң­лы мен үйсін елбасыларының оған қарсы бірлесіп күреске шығ­уы­на алып келген еді. Мұның өзі Ши­жы­ның әскери қуатының әлсіреуіне әке­ліп соққан Талас өңіріндегі ірі саяси шешім болды...» деп жазуына қара­ғанда Шөже Тәңіріқұтының да шектен тыс қаталдығының өзіне жау шақырғанын көрсетсе керек. Қытай тарапынан болған әр­түр­лі айла-амалдар, тайпалар ар­асын­дағы ауызбіршіліктің босаң­суы­на әсер етті. Бір-бірімен қырқысып, бі­рі­не-бірі жаулық жасаған ірі екі тай­па – үйсіндер мен қаңлылардың ара­сындағы қақтығыс осының дә­ле­лі еді. Ал қаңлылардың Шөже қа­ған­ға қарсы шығып, оның кейбір өрес­кел істерін ауыздықтауы Шөже қа­ған­ның қалың әскерлерінің ара­сын­да рухани құлдыраушылық туғызды. Ж.Дәдебаев Сыма Цяньның, Қаш­қарлық Махмұттың, В.Рад­лов­тың ғылыми еңбектеріне сілтеме бе­ре отырып, былай деп жазған: «Сы­ма Цяньның баяндауынша, күн­ба­тыста Шу – мемлекеттік астанасы Қытайдан көп алыс жерде тұрады. Өз­дерінің әлеуметтік салты жүн елі­нің заңымен жүргізіледі. «Жүн» қы­тайлардың ескі заманнан айтып ке­ле жатқан ғұн елінің халық аты. Шу атақты мемлекеттің астана қа­ласы екенін Махмұт Қашғари да ай­тады. «Искендер Зұлқарнайын заманынан бұрын Жетісуда бір үл­кен қала болған, оны Шу деп атаған. Оны салдырған сол жердің ел бас­қарушысы Шу деген кісі. Бұл екі «Шудың» біріншісі – Шу өзе­нінің аты, екіншісі – қа­ла­ның аты. Махмұт Қашғари мен Сы­ма Цяньның айтып отырғаны сол қа­ла туралы. Сыма Цяньның айтуынша, бұл қа­лаларды Жетісуда Талас өзені бойы­нда келістіре салған ғұн, үйсін, қаң­лылар. Шу, Талас өзені бойын­да­ғы көп қаланы тұрғызған б.з. бір ға­сыр бұрын жасаған ғұндардың алып ерінің бірі – Шижы. Ол Же­тісу­да үлкен ұлыс, үкімет жасап, Талас қаласын көркейтіп, оны өзінің ұлы ас­та­насы етеді. Ол қала Алатаудың те­ріскей бетінде, Талас өзенінің бойын­да құрылған. Шөже қағанның Шу мен Талас өзе­ндерінің бойынан қала-қамалдар салуы тайпаларға бөлініп өмір сүріп жат­қан ғұндардың сыртқы жау­лар­ға тойтарыс беруін күшейткенмен, өзара келіспеушіліктері сыртқы жау­лардың ғұн ұлыстарына әлсін-әл­сін шабуыл жасап тұруына мүм­кін­дік берді. Осындай қақты­ғыс­тар­дың салдарынан ғұндардың ішкі сая­си жағдайлары нашарлай бас­тады. Ұлыстарды біріктіретін идео­ло­гиялық бірігу жұтаңдық көрсетті. Т.Жұртбайдың ғұн мемлекетінің ас­­танасы болған Тараз (Таразы) ша­һа­ры туралы «Талас өзенінің жо­­ғар­ғы ағысынан қорған салуға қолайлы жер­ді таңдап алды да, қаңлы мен фер­ғаналықтарға, бактриялықтарға сауын айтты. Қыш күйдіретін ше­бер­лерді, бекініс пен хан сарайын өре­тін сәулетшілерді, ағаш мо­жан­дарын, жер қазатын кетпеншілерді ша­қырды. Олардың қажып, азып-тозбасы үшін күн сайын ауыстырып отыр­ды. Бір күнде 1 500 адам жұ­мысқа шықса, қалғандары тыныға­тын болды. Болашақ хұн астанасы­ның орны қазіргі Таразы қаласы еді. Де­мек, бұл шаһардың іргесін қаз­ды­рып, қабырғасын қалаған адам хұн Тәңіріқұты Шөже екен. Тарихшылар мен қала қазбасын зерттейтін ға­лым­дардың назарына ілінсе, құба-құп»... деп жазуына қарағанда Шөже Тәңіріқұты Таразды сол замандағы өркениетті кентке айналдыру үшін әбден ойланып жұмыс істеген. Де­ген­мен Ұлы далада пайда болған Та­раз қаласына сұқтанған сырт көз­дер оны құртып, далалықтардың мемлекетін құлатуға бел байлаған. Ал ол мақсатына дұшпандар қалай жет­ті? Бұл жайдың тарихын толық көр­сету үшін бірнеше ғалымның ең­бегіне сүйенуге тура келеді. Ж.Дә­­дебаев «Тараз өлкесі» деп ата­латын кітабында: «Қытай сая­сат­керлерінің ық­палы нәти­жесінде екіге бөлініп кет­кен елінің басын біріктіре ал­маған, Қытайға бас игісі де кел­меген Шижы батыр Талас бойында едәуір уа­қыт дәурен сүрді. Қытай билеу­ші­лері Шижының түбіне жеткісі келіп құлшынғанмен, алыс аймаққа әскер жіберуге батпады. Шижының тағдыр-талайы ке­неттен шешілді. Қытай­дың Чэнь-Тан деген әлдебір қыз­мет­кері жазықты болып, түрмеде жата­ды да, өкіметтен түрме қамауын ше­­­­карадағы әскери жұмысқа ауыс­тыруды сұрайды. Өкімет оны шекара әскерінің құрамына кіші аламанбасы етіп жібереді. Ол орнықты, ұзаққа көз жібергіш, айласы мол, ерлік көр­сетуге құмар жан еді. Осы Чэнь-Тан Ши­жы туралы естиді. Енді ол өз айы­бын қайткенде де Шижының ба­сымен өтеуге бел буады...» деп қы­тай тарабының жоспары қалай бас­талғанын баяндай келе, одан әрі Үрім­ші қаласынан 1998 жылы жа­рық көрген «Жүңгу тарих­на­ма­ла­рын­дағы қазаққа қатысты деректер» деп аталатын еңбекке сілтеме бере отырып былай деп жазады: «Жо­рық­қа шығар алдында Чэнь-Тан қа­лып­тас­қан жағдайды былай си­пат­тай­ды: «Бұратана халықтар аталы нә­сіл­дерден жасқанғыш келеді. Бұл – олар­дың сүйегіне біткен қасиеті. Батыс өңір тегінде ғұндардікі еді, қазір Тәңірқұттың айбыны асып, үй­сінге, дахуанға шабуыл жасап, қаңлыны торуылдап, оны уысына ал­ғысы келіп отыр. Егер осы екі елді қо­лына түсіріп алса, терістікте Ілеге шабуыл жасаса, батыста Парфияны ба­сып алса, түстікте Нетшені, Алек­санд­рияны жойса, бірнеше жылдың ішінде қала-кентті елдердің бәрі де қа­терге ұшырайды. Оның үстіне Тәңір­құт – әпербақан, соғысқұмар, талай рет жеңістік алған адам. Оны осы бойынша есірте берсек, түбінде ба­тыс өңірге пәле болып жабысары хақ. Тәңірқұт аса шалғайда жат­қан­мен, айналып келгенде берік қала-қор­ғаны, пәрменді қару-жарағы жоқ, жабайы қауым ғана. Егер тұр­ғылықты егіншілікпен шұғылданып жатқан қосындарды жұмылдырып, үйсін қолының ілесе жорыққа шы­ғуы туралы әмір беріп, оның қа­ма­лы­ның түбіне жетіп барсақ, ол жа­­нын қоярға жер таба алмай қалар еді. Қорғанған күнде де, бәрібір, өз ба­сын аман сақтай алмайды. Мың жыл­да да сәтіне келмейтін жұмыс бір-ақ күнде орындалғалы тұр»... Ішкі алауыздықты жеңе алмай жүр­­генде сыртқы жаудың шаб­уы­лы­на ұшыраған Алып Шижының (Шө­же Тәңіріқұты) Талас қаласын қытай бас­қыншыларынан қалай қорғағаны жайында академик Ә.Марғұланның жазбалары маңызды мәлімет береді: «Шижы–Қытайдың ұлы жауы. Ол өзі­не келген Қытай елшілерінің сон­дай зұлымдығын білген соң, оларды елі­не жібермей, тура жойып оты­ра­ды. Қытай патшасы оған тісін қай­рап, тез жоқ қылудың соңына түседі. Біздің заманымыздан 36 жыл бұрын Қытай үкіметі Жетісуға жойқын әс­кер шығарып, Шижыны құрт­пақ­шы болады. Әскерді бастаушы Чэнь Тан көп қолмен Шэньсиден шығып, мыңдаған шақырым тұрған Талас (Тараз. – М.Ә.) қаласына жетеді. Ол жер­де бірнеше күн жойқын соғыс бо­лады. Ол Тасақыр, Қызылқайнар қа­малының түбінен басталады. Қы­тай әскері ғұндарды қырық ша­қы­рым Талас қаласына серпілтеді. Ғұн­­­­­дардың бұл соғыстағы ұлы күші қаң­лылар, чубандар, жалдамалы Рим әскері болды. Алғашқыда Қытай әскеріне бірталай соққы берсе де, жау­дың топталған қаруын жеңу оңай болмайды. Жаудың әскері Та­лас қаласының қамалына кіріп со­ғысады. Шижы оларды мұнараның ба­сына шығып атады. Жау әскері са­райына өрт жіберіп, оның ағаш ба­ғаналары тегіс жанып жатады. Шижы барлық үмітінен айырылып, қолға түседі. Қытай әскері оның ба­сын кесіп алып,Талас қаласын тегіс то­нап, қымбат дүниелерін, алтын-күмістерін алып, тезінен еліне ке­теді». Сөйтіп, бір кезде Алып Ер Ши­­жы құрған Тараз қаласы күн­шы­ғыс­тан келген басқыншылардың шабуы­лына ұшыраған. Ұлы даланың бірнеше тай­па­лары­ның басын қосып қала са­лып, мемлекет құрған тарихи тұл­ғаның қателігі неде? Бұл жайын­да ғалымдар Д.Қыдырәлі мен М.Кә­тім­­хан «Тараз қаласы» атты кіта­бын­да айтылады. Ғалымдардың айтуын­ша, «Тараз қаласы әуел баста тәуел­сіз­дік үшін күрескен хұн мемлеке­ті­нің астанасы болды. Бұл кезеңде Қы­тай басқыншылығына қарсы Та­лас өзенінің аңғарына қорған сал­дырып, осында қоныс тепкен хұн Тәңіріқұты Чжи-Чжи (Шөже қаған) Рим империясымен достық қатынас орнатқан еді. Дерек көздеріне сүйен­сек, 500 жұмысшы екі жыл бойы тұрғызған бекініс-қорғаны мықты Тараз қаласында Римдік легиондар тұрған. Дегенмен хұндарды толық ба­ғындырып, стратегиялық шаһар­ды алуды көздеген Қытайдың ар­найы жасақталған қалың қолы б.з.б. 36 жылы қалаға лап қойды. Бұл кез­де қаңлы елімен қырғи қабақ жағ­дайда болып, күш-қуаты кеміген хұн­дар жанқиярлық ерлік көрсетіп, жауға қарсы тұрғанымен, өз қала­ла­рын қорғап қала алмады. Осылайша, жаудың қалың қолына төтеп бере ал­маған Тараз қаласы тарихында ал­ғаш рет қирады...». Қай мемлекеттің де мықты болуы үшін ең алдымен ішкі тұтас­тық керек. Тарихта сондай алауыз­дық­тың кесірінен талай ел тоз-тоз болған. Соның бір мысалы, түркілер та­рихында орны бар Алып Шижы – Шөже Тәңіріқұтының тағдыры. Де­мек, болашағын ойлаған әрбір ел өт­кен тарихынан сабақ алуға тиіс.

Мендібай ӘБІЛҰЛЫ, филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі.