955
Ардагерлер азайып бара жатыр...
Ардагерлер азайып бара жатыр...
Биыл Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына 78 жыл. Отты жылдардың елесі мен қорқынышы әлі ұмытылған жоқ. Күннен-күнге соғыс ардагерлерінің саны да азайып бара жатыр. Жеңіс күні қарсаңында «Ардагерлер ұйымы» республикалық қоғамдық бірлестігі төрағасының орынбасары Көпболсын Бекмағанбетпен сұхбаттасқан болатынбыз.
– Бейбіт өмірдің қорғаушылары соғыс ардагерлеріне қандай құрмет көрсетіп, сый жасасақ та жарасады. Жақында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенова соғыс ардагерлерінің әрқайсына кемінде 1,5 млн теңгеден төленетінін айтты. Бұл сома әр облыс әкімдігінің қаржы мәселесіне байланысты өзгереді ғой?
– 9 мамыр еліміздің ерекше мерекелерінің бірі болып қала бермек. Өйткені Екінші дүниежүзілік соғысқа қазақ даласынан 1 366 164 мың адам майданға аттанды, соның 602 928-і елге оралған жоқ.
Соғыс аяқталғаннан бері 78 жыл өтті. Аз уақыт емес. Соғысқа қатысқандардың алды 100-ден асты, көпшілігі төсек тартып жатыр. Биыл жеңіс күніне 237 ардагер куә болмақ. Мәселен, Жамбыл облысында – 17, Түркістан облысында – 15, Қызылорда облысында – 6, Маңғыстау облысында 3 ардагер ғана қалған.
Сонымен қатар соғыстың жеңіспен аяқталуына айтулы үлес қосқан тыл ардагерлерінің саны да күн санап азаюда. Бүгінде арамызда жүрген тыл ардагерлерінің саны – 63 956.
Елімізде жыл сайын 1941-1945 жылдардағы Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқандарға, оларға теңестірілгендерге және басқа да санаттағы адамдарға біржолғы материалдық көмек көрсету дәстүрге айналған. Биыл ҰОС-на қатысқандар мен мүгедектерге – 1,5 млн теңгеден (Павлодар облысында 11 адам – 2 млн теңге) төленеді. Тыл ардагерлеріне 30 мыңнан 120 мың теңгеге дейін біржолғы материалдық көмек беріледі. Бұл жерде әр өңір өз жағдайына қарай шешеді. Айта кету керек, бұрынғы жылдары материалдық көмек 1 млн теңге көлемінде болатын.
Мысалы биыл Қызылорда облысы Шиелі ауданында 100-ге келген соғыс ардагері С.Байманұлына 8 625 000 теңге тұратын автокөлік сыйға берілді.
Жеңіс күні мерекесі жыл сайын дәстүрлі түрде Құран бағыштау, ескерткіштерге гүл қою, ардагерлерді ұлықтау, үйлеріне бару, арнайы концерттер ұйымдастыру сияқты шаралармен жалғасады. Сондай-ақ әйгілі батырларға ескерткіш қою, мектептерге аттарын беру үрдісі үзілген емес. Тек елорданың өзінде Бауыржан Момышұлына, Рақымжан Қошқарбаевқа, Иван Панфиловқа, бір жыл бұрын Кеңес Одағының екі дүркін батыры Талғат Бигелдиновке ескерткіш орнатылды. Біраз көшелерге қаһармандардың есімі берілді. Атап айтқанда, Кеңес Одағының батыры, Халық Қаһарманы, кезінде республикалық ардагерлер ұйымында басшылықта болған Сағадат Нұрмағанбетовке, Мақтай Сағдиевтың есімдері елорданың жаңа көшелеріне берілді.
ІІМ министрлігі ішкі істер органдарында қызмет атқарған 14 Кеңес Одағының батырына арнап, арнайы ескерткіш-тақта орнатылды. Еліміздің батыс өңірінде 3 әуежай шығыстың жұлдыздары Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова және Хиуаз Доспанованың аттарымен аталады.
– Қан майданға Қазақстанның әрбір 5-ші азаматы аттанды. Ал соғысқа аттанған қазақстандық жауынгердің әрбір екіншісі майдан даласында қаза болған. Сондай-ақ соғыстан қайтпай қалған, жерленген жері белгісіз солдаттарымыз қаншама?.. Арада 80 жыл өтсе де, хабарсыз кеткен сарбаздардың ұрпақтары, туыстары әлі күнге бір хабар күтері анық. Осы орайда оларды іздеу жұмыстары қалай жүріп жатқанын сұрағым келіп отыр.
– Кейінгі жылдары майдан даласында қаза тапқандардың атын қайта жаңғырту, белгісіз болып келген батырларымызды анықтау жұмыстары ауқымды жүргізіле бастады.
Қазақстандық іздестірушілер Ресей, Украина іздестірушілерімен қоян-қолтық еңбек етіп, оң нәтижелерге қол жеткізуде.
Мысалы, украиналық іздестіруші белсенді Анатолий Казанюк неміс фашистерінің «Штатлаг-555» концлагерінде қаза тапқан 60 қазақстандықтың жерленген жерін көрсеткен. Москва тұрғыны Асылбек Төлешов Мәскеудегі Прибреженский бейітінде жатқан 35 қазақстандықты анықтаған.
Орталық белсенділері 1 млн 273 қазақстандық сарбаздың аты-жөнін Мәскеудегі «Еске алу» қабырғасына орнату үшін тауып жіберді.
Барлық облыс орталықтарында, Астана, Алматы және Шымкент қалаларында, басқа да ірі елді мекендерде ҰОС батырларына арналған «Еске алу» қабырғалары орнатылған. Ол қабырға жаңадан анықталған соғыс ардагерлерінің аты-жөнімен толықтырылып тұрады.
Осы тұрғыда еліміздің іздестіруші топтарының қажырлы еңбектерін атап өту керек. Астана қаласынан Еуразия ұлттық университетінің профессоры Майдан Құсайынов пен Астана қаласындағы Аtanyn Amanaty, Павлодар облысындағы «Павлодаршылар» іздестіру тобы, Ақмола облысы Степногорск қаласындағы «Ұрпақ-Поколение» іздестіру тобының еңбегін ерекше атауға болады.
Олардың арқасында 1000-нан аса боздақтың аты-жөні мен жерленген жері анықталды. Біраз жауынгерлер туыстарының қалауымен қайта жерленді немесе топырағын туған еліне жеткізу рәсімдері өткізілді.
Аtanyn Amanaty соғыс кезінде хабар-ошарсыз кеткен қазақстандық сарбаздарды іздестірумен айналысатын еліміздегі бірден-бір ұйым. Олар әскерге аттанып, туған жеріне оралмағандардың жерленген жерлерін анықтап, мұрағаттық-іздестіру жұмыстарын жүргізеді.
Мысалы, 2022 жылғы 9 наурызда Орталық кеңес және Астана қалалық ардагерлер кеңестерінің өкілдері Аtanyn Amanaty қоғамдық бірлестігі және Қазақстандағы Ресей Федерациясының соғыс атташесі полковник В.Ухналевпен бірге Волгоград облысында және Венгрияда қаза болып, сонда жерленген ағайынды Әбіл мен Әшен Ищановтардың жерленген жерінен топырақ әкеліп, қайта жерлеу рәсімін орындауға атсалысты.
Ұйым 2020-2021 жылдары 9 сарбаздың қайта жерлеу рәсіміне қатысты, із-түзсіз жоғалған 40 солдаттың жерленген орнын тауып, арнайы сайтқа орналастырған.
Іздестірушілердің арқасында жыл сайын майдан алаңында қаза тапқан 3-4 жерлесіміздің жерленген жері, аты-жөні анықталып жатады. Мәселен, осыған дейін қайта жерлеу рәсімдері Маңғыстау, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарында атқарылды.
– Соғыстан кейін ерлігі танылмай қалған батырлар да болды. Олардың ерлігін таныту, ұрпаққа еңбегін насихаттау жұмыстары қалай жүргізілу-
де?
– Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері, «Ардагерлер ұйымы» РҚБ төрағасы Бақтықожа Ізмұхамбетовтің басшылығымен 3 адамнан тұратын топ Жеңістің 75 жылдығына орай «Қазақстандықтар соғыс батырлары» деген атпен 51 кітап шығарған. Ол кітаптарда ерліктері нақты құжаттармен дәлелденген, бұрын белгісіз болып келген қазақстандықтар туралы мәліметтер көрсетілді. Жеңістің 80 жылдығына қарай бұл жұмыс жалғасын тауып 100 кітапқа жетуі мүмкін.
Тарих ғылымының докторы, Ұлытау облысының әкімі Берік Әбдіғалидың «Ұмытылған қаһармандар» кітабын да атап өткен жөн болар. Онда жанкешті ерлік жасап, «Кеңес Одағының батыры» атағына ұсынылып, бірақ ол атақты алмаған 133 жерлесіміз туралы нақты дерек берілген.
Тек 80 жыл өткеннен кейін әділдік орнап, Президент Қ.Тоқаевтың Жарлығымен 2022 жылы 6 мамырда А.Несмеяновқа, Ә.Әбдібековке және И.Сүлейменовке «Халық Қаһарманы» атағы берілді. Оның алдыңғысы 3 рет, кейінгі екеуі 2 реттен кезінде жоғарғы атаққа ұсынылған екен.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Қан майданға Қазақстанның әрбір 5-ші азаматы аттанды. Ал соғысқа аттанған қазақстандық жауынгердің әрбір екіншісі майдан даласында қаза болған. Сондай-ақ соғыстан қайтпай қалған, жерленген жері белгісіз солдаттарымыз қаншама?.. Арада 80 жыл өтсе де, хабарсыз кеткен сарбаздардың ұрпақтары, туыстары әлі күнге бір хабар күтері анық. Осы орайда оларды іздеу жұмыстары қалай жүріп жатқанын сұрағым келіп отыр.
– Кейінгі жылдары майдан даласында қаза тапқандардың атын қайта жаңғырту, белгісіз болып келген батырларымызды анықтау жұмыстары ауқымды жүргізіле бастады.
Қазақстандық іздестірушілер Ресей, Украина іздестірушілерімен қоян-қолтық еңбек етіп, оң нәтижелерге қол жеткізуде.
Мысалы, украиналық іздестіруші белсенді Анатолий Казанюк неміс фашистерінің «Штатлаг-555» концлагерінде қаза тапқан 60 қазақстандықтың жерленген жерін көрсеткен. Москва тұрғыны Асылбек Төлешов Мәскеудегі Прибреженский бейітінде жатқан 35 қазақстандықты анықтаған.
Орталық белсенділері 1 млн 273 қазақстандық сарбаздың аты-жөнін Мәскеудегі «Еске алу» қабырғасына орнату үшін тауып жіберді.
Барлық облыс орталықтарында, Астана, Алматы және Шымкент қалаларында, басқа да ірі елді мекендерде ҰОС батырларына арналған «Еске алу» қабырғалары орнатылған. Ол қабырға жаңадан анықталған соғыс ардагерлерінің аты-жөнімен толықтырылып тұрады.
Осы тұрғыда еліміздің іздестіруші топтарының қажырлы еңбектерін атап өту керек. Астана қаласынан Еуразия ұлттық университетінің профессоры Майдан Құсайынов пен Астана қаласындағы Аtanyn Amanaty, Павлодар облысындағы «Павлодаршылар» іздестіру тобы, Ақмола облысы Степногорск қаласындағы «Ұрпақ-Поколение» іздестіру тобының еңбегін ерекше атауға болады.
Олардың арқасында 1000-нан аса боздақтың аты-жөні мен жерленген жері анықталды. Біраз жауынгерлер туыстарының қалауымен қайта жерленді немесе топырағын туған еліне жеткізу рәсімдері өткізілді.
Аtanyn Amanaty соғыс кезінде хабар-ошарсыз кеткен қазақстандық сарбаздарды іздестірумен айналысатын еліміздегі бірден-бір ұйым. Олар әскерге аттанып, туған жеріне оралмағандардың жерленген жерлерін анықтап, мұрағаттық-іздестіру жұмыстарын жүргізеді.
Мысалы, 2022 жылғы 9 наурызда Орталық кеңес және Астана қалалық ардагерлер кеңестерінің өкілдері Аtanyn Amanaty қоғамдық бірлестігі және Қазақстандағы Ресей Федерациясының соғыс атташесі полковник В.Ухналевпен бірге Волгоград облысында және Венгрияда қаза болып, сонда жерленген ағайынды Әбіл мен Әшен Ищановтардың жерленген жерінен топырақ әкеліп, қайта жерлеу рәсімін орындауға атсалысты.
Ұйым 2020-2021 жылдары 9 сарбаздың қайта жерлеу рәсіміне қатысты, із-түзсіз жоғалған 40 солдаттың жерленген орнын тауып, арнайы сайтқа орналастырған.
Іздестірушілердің арқасында жыл сайын майдан алаңында қаза тапқан 3-4 жерлесіміздің жерленген жері, аты-жөні анықталып жатады. Мәселен, осыған дейін қайта жерлеу рәсімдері Маңғыстау, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарында атқарылды.
– Соғыстан кейін ерлігі танылмай қалған батырлар да болды. Олардың ерлігін таныту, ұрпаққа еңбегін насихаттау жұмыстары қалай жүргізілу-
де?
– Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері, «Ардагерлер ұйымы» РҚБ төрағасы Бақтықожа Ізмұхамбетовтің басшылығымен 3 адамнан тұратын топ Жеңістің 75 жылдығына орай «Қазақстандықтар соғыс батырлары» деген атпен 51 кітап шығарған. Ол кітаптарда ерліктері нақты құжаттармен дәлелденген, бұрын белгісіз болып келген қазақстандықтар туралы мәліметтер көрсетілді. Жеңістің 80 жылдығына қарай бұл жұмыс жалғасын тауып 100 кітапқа жетуі мүмкін.
Тарих ғылымының докторы, Ұлытау облысының әкімі Берік Әбдіғалидың «Ұмытылған қаһармандар» кітабын да атап өткен жөн болар. Онда жанкешті ерлік жасап, «Кеңес Одағының батыры» атағына ұсынылып, бірақ ол атақты алмаған 133 жерлесіміз туралы нақты дерек берілген.
Тек 80 жыл өткеннен кейін әділдік орнап, Президент Қ.Тоқаевтың Жарлығымен 2022 жылы 6 мамырда А.Несмеяновқа, Ә.Әбдібековке және И.Сүлейменовке «Халық Қаһарманы» атағы берілді. Оның алдыңғысы 3 рет, кейінгі екеуі 2 реттен кезінде жоғарғы атаққа ұсынылған екен.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ
