Халқың қандай болса, зиялың да сондай

Қашанда сөз ұстаған қаламгер қауымы қоғамдық ақыл-ойдың алдында жүреді. Сон­дықтан болар, елдегі қандай саяси-әлеу­мет­тік өзгерістер тұсында болсын, жұрт «не ай­тар екен?» деп солардың аузына қарайды. Демек, әрдайым өзгелерден гөрі болашақты көбірек ойлап, туған халқының, мемле­ке­тінің келешегі үшін қам жеп, үнемі қозға­лыс­та жүретін ақын-жазушылардың пікірі маңыз­ды деген сөз. Белгілі жазушы, киносценарист, әде­биеттанушы, мерзімді баспасөз беттерінде жә­не теледидар арқылы ұлт әдебиетін бел­сенді насихаттап, руханиятқа елеулі еңбек сіңіріп жүрген Жүсіпбек Қорғасбекпен әңгі­ме­мізде замандастарымызды толғандырып жүр­ген көптеген көкейкесті сұраққа жауап іздедік. – Жүсіпбек аға, ең алдымен сұ­райын дегенім, бүгінде зиялы қауым­ның беделі түсіп кеткендей, тіпті «зия­лы қауымның өзі бар ма?» деген сұ­рақ ашық қойылатын болды. Бұл не­ліктен? Әлде тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарында журналистердің сен­сация қуып түрлі тұлғаны әшкере қылуы­ның салдары ма, әлде зиялы қауым өкілдері ретті-ретсіз билік өкіл­дері мен іскер қауымның сөзін сөйлеп өз­дерінің қадірін кетірді ме? – Бірінші билік Мемлекет басшысында, екін­ші билік заң шығарушы депутаттарда, үшінші билік атқарушы Үкіметте. Ал ресми бе­кітілмеген «төртінші билік» жур­на­лис­тердің тақымында. Сонда зиялы қауым­ға не қалды? Кез келген зиялы қауым өкілінің екеу­мізбен құқы бірдей. Сондықтан зиялы қауым деген бар де­сең бар, жоқ десең жоқ зат. Себебі зиялы қауым қандай жағдайда ықпалды болады? Елдің бәрі мойындаған шығармалары бар кезде ықпалды болады. Ал ел мойындау үшін алдымен ондай шығармаларды оқу керек емес пе? Егер зиялы қауымды мойындайтын ел болса, билік санаспай қайда барады? Маған Әкім Таразидың Назарбаевтың тұсында бір сұ­раққа берген жауабы ұнады. «Президен­ті­міз қандай?!» деп еді, «Халқым қандай болса, Президентім де сондай!» деді. Радио­дан өз құлағыммен естідім. Бұл ешқандай да халықты төмендету емес. Халқың қандай болса, зиялы қауымың да сондай. Халық деген – Мағауин, халық де­ген – Тынымбай, халық деген – Мейірхан, ал. Ал не істейсің? – Демократиялық ашық қоғамды аң­саймыз. Алайда бүгінгі қоғам өкіл­дерінің көпшілігі біреудің жеке ба­сы­на тиісіп, қаралауға бейім болып ба­ра жатыр. Тіпті, біреу-біреуге сенбейтін за­ман болып кеткен сияқты. Ресми мә­лімдемелерді жоққа шығарып өсек-аяң­ға сену, қоғамның ауызбірлігіне шоқ тастайтын арандатушылардың ық­палында кету, тек бас пайдасын ой­лап әрекет ететін алаяқтардың құры­ғына түсу көп. Бұл ұлт бірлігіне, мем­лекет тұтастығына қауіп төндір­мей ме? Қайтпек керек? – Елдің бәрі санасыз емес. «Қай жерге дейін барар екенсіңдер?» деп қарап отыр. Бә­рінің құлағы бар, көзі бар. Әлгіндей өті­рік­ке қосылса, жүз адам қосылар, мықтаса, мың адам қосылар. Бірақ ол елдің бәрі сондай екен дегенді білдірмейді ғой. Ауылға барсаң, небір сұңғыла адамды көресің. Олар кім не айтып отыр, бәрін таразылай ала­ды. Соған қарағанда, сөзімізге есеп бер­мейтін өзіміз болуымыз керек. Қанша айт­қанмен, біз бәрібір кәсіби қоғамға қарай беттеп келе жатырмыз. Оған біреу кедергі болса, апатқа ұшыраймыз. – Халыққа беделі бар қауымның бі­рі қаламгерлер еді. Олар туралы да ел­дің пікірі ала-құла. Кітаптар жазы­лып жатыр, шығарылып жатыр, алай­да оны оқып жатқан жұрт аз секілді. Әде­биеттің халыққа ықпал-әсері әл­сіре­ді ме немесе интернет дамыған за­манда ақпарат оқумен шектелетін ха­лыққа әдебиет мүлде керексіз болып қал­ды ма? Көркем сөз күресінге тас­талса, тіл жоғалып, ұлттық болмыстан айырылып қалмаймыз ба? – Осы күні зиялы қауым десе, жазу­шы­лар­ды ғана айтатындарың не деушілер бар. Ол Ата Заңда көрсетілмесе де, атамзаманнан солай. Арыстар тобы да, алыптар тобы да, жы­лымықтан кейінгі алпысыншы жыл­ғы­лар да ақын-жазушылар. Басқалары солар­дың төңірегіне топтасатын болған. Қазір де жазушылар бірінші сөйлейді. Сурет көр­месіне көп ешкім бара бермейтін шы­ғар. Соған бола бізде суретші жоқ деп ай­ту­ға болмайды. Өзіміз кітап оқымадық екен деп әдебиет жоқ десек не болады. Ұлт­тық киноға да осындай көзқараспен қарау керек шығар. Өйткені әлемде әдебиет, сурет, кино жойылып кеткен жоқ қой. Таланттарды талантсыздар әлі де күндейді. Таланттардың алатын орнын, ақшасын, қызметін талантсыздар тартып алып жа­тыр десең бір басқа. Әйтпесе, бізде өз кә­сібіне адал жазушылар жоқ емес. – Сіз біраз жылдан бері телеталқы­лау арқылы түрлі кітапты, қаламгер­лер­дің шығармашылығын насихаттап ке­лесіз. Осының игі әсерін өзіңіз сезі­не­сіз бе? Жүргізген бағдарламаңыз ұлт­ты кітап оқуға, әдебиеттің жетіс­тік­те­рін оқып игеруге жол ашып отыр ма? – Жол ашпаса, баяғыда бас тартатын едім. Кітап туралы хабар жүргізіп жүргеніме он жылдан асты. Бұл – әдебиет бар, керек де­ген сөз. Соңғы жылдары әдебиетке қа­тыс­ты мемлекет, қоғам тарапынан не іс­тел­се де, соның ішінде үлесіміз бар деп есеп­теймін. Өйткені құр ғана хабар жүр­гізіп жүргеніміз жоқ, ұлттық әдебиет бар деп дәлелдеумен келеміз. Сен айтып отыр­ған «Үркер» туралы әлеуметтік желіде үнемі жақ­сы сөздер жазылады. Иран-Ғайыптың, Ақұш­тап апамыздың, тағы басқалардың не айтқанын айтпай-ақ қояйын. Жақында он жас жазушының шығармаларынан құрал­ған «Дауыс» деген кітапты талдадық. Көп­шілігіңіз біздің артымызда қандай талант­ты қаламгерлер өсіп келе жатқанын біл­мей­­сіздер ғой. «Дауысты» оқысаңыздар бі­ле­сіздер, ең болмаса солардың сағын сын­дырмайықшы. – Әдебиет пен бірге журналистика са­ласында да тер төгіп келесіз. Бүгінгі қа­зақ журналистикасының кәсіби дең­гейі қалай? Олар өз міндетін лайық­ты атқарып жатыр ма? Әлде бұл са­лаға өзгерістер қажет пе? – Медиакоммуникацияның заманы келді. Ақпарат жоғарыдан емес, төменнен тарайтын заман туды. Медиакоммуникация ұйымдастырушылық жұмыспен көбірек айналысуы керек. Ақпараттық қауіпсіздік саласына мамандар даярламаса болмайды. Бірақ бұл шектеу қою деген сөз емес. Қайта ақпарат кеңістігіндегі көпжақтылықты да­­мытуға күш салған жөн. Ақпарат сала­сына ие бола алмай, тәуелсіздігінен айы­ры­лып қала жаздап жатқандар да бар. Газеттер мен журналдар аппақ қағазбен шығуы керек. – «Мұқағали» фильмінің сцена­рийін жаздыңыз. Ол кино өзімізден гө­рі сыртта жақсы бағасын алып жат­қан сияқты. Мысалы, бірнеше ха­лық­аралық фестивальдан орын алды. Бұл фильм несімен ерекше? – Мұқағалиды «Су сұраса сүт берген, ай­ран берген, Қартайып қалыпсың-ау, қай­ран жеңгем» деген деңгейде ғана түсініп жүр­гендер көп. Ол да мықты өлең болға­ны­мен, ақынның күрделі болмысын толық аш­пайды. Сондықтан бір сағат, елу ми­нуттық «Мұқағали» көркем фильміне мүл­дем жаңаша қырынан келдік. Белгілі ки­норежиссер Болат Қалымбетов түсірді. Сце­нарийін талдағанда талай соғысып, та­лай татуластық. Қоғамның әр тобынан же­ке-жеке адамдар көрді. Сіздер көретін күн де алыс емес. Бір ғана нәрсе айтайын, өте күрделі фильм болды. Күрделі болғанда, астарлы кино түсіруі­міз керек қой. Қазақстандағы кәсіби сын­шы­лар да жақсы баға берді. Үнемі сынап жүр­ген санаулы адам бар. Олардың да пі­кір­лерін құрметтеуіміз керек. Бірақ тағы бір кино түсірсек, бұдан да күрделі болады. Мен сценарийін жазған «Жансебіл», «Та­лан», «Мұқағали» фильмдерінде қайта­ла­на­тын бір астарлар бар. «Жансебілде» арбаға таңы­лып, орыс кемпірдің жетектеуімен «Са­рыөзекке баратын кім бар?» деп жағы сем­бейтін Мұқатай – Қасым Жәкібаевты кө­ріңіз. «Мұқағалида» қамаудан арбаға таңы­лып шығып, әкесін о дүниеге сол қо­лар­бада отырып шығарып салған ұрпаққа қа­раңыз. Әрине, режиссердің еңбегі бірінші тұр, ал мен үшін бұлар кино-триптих. Бір жыл­да шетелден он сыйлық алып келді. Со­ның екеуі Гран-при. Сол кинофестиваль­дарға шетелдіктермен бірге біздің режис­сер­лер түсірген басқа фильмдер де қатысты. Әр кинофестивальға алпыс-жетпіс кинодан қатысса, солардың бәрі ақымақ та, шетелдік әділқазылар мисыз емес шығар. – Өнімді жазатын жазушысыз әрі әде­биеттің белсенді насихатшысының бірісіз. Бүгінгі қазақ прозасы қай дең­гей­де, өсу, даму бар ма? Байқауымша, әде­биетке кейінгі дәуірде келген про­заиктерде ұлттық әдебиетімізден гөрі шет­елдік жазушылардан үйреніп жат­қаны көп сияқты. Бастауын өзге жұрт­тан алатын түрлі ағымның, бағыттың үл­гілері ұлттық әдебиетімізге молынан енуі қазақ көркемсөзінің өз дәстүрін шет­ке ысырып, болмысына зиянын тигізбей ме? – Қазақ прозасы жаңа есімдермен то­лы­ғып келеді. Жастар ғана емес, кәнігі жа­зушылар да жаңаша жаза бастады. Менің бірінші байқағаным, ескі идеология мен соцреализмнен құтылдық. Қазақ әдебие­тін­де қатал реализм болды. Енді гиперреа­лизм келді. Бір топ максималист прозашы пайда болды. Нені де болса шегіне жеткізіп жазады. Олар шетелдіктерден асып түспесе, кем түспейді. Басқасы басқа, қазақ қара сөз­ден кем түспеуге тиіс. – Ал енді өз жағдайыңыз қалай, со­ны айтыңызшы? – Оны, Өтежан Нұрғалиевке арнаған екі шумақ бар, содан аңдарсың. ТАЛАНТ (Өтежан Нұрғалиевке) Өлгендердің тізіміне кіргем жоқ, Тірілердің есебінде жүргем жоқ. Мені жоқ деп ойлайсыңдар сендер де, Ал бетіме қарайсыңдар күлген боп. Көне алмаймын жалғандыққа мен бұлай, Айқайлаймын «Мен бармын!» деп енді ұдай. Мені айналып өтсеңдер де селт етпей, Оны айналып өту қиын, Ол – Құдай! – Әңгімеңізге рақмет! Шығармашы­лы­ғыңызға табыс тілеймін!

Сұхбаттасқан Ахмет Өмірзақ

Серіктес жаңалықтары