Архив деректері Қазақстандағы ұлттық-демократиялық қозғалыс­тың большевиктік билікпен қарым-қатынасы туралы сыр шертеді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарын­да XX ғасырдың бірінші шире­гін­дегі Қазақстан тарихын саралауда жаңа­ша серпін болғаны белгілі. Жарияланған ғы­лыми зерттеулер Ресейдегі Патша би­лі­гін келмеске кетірген қос револ­ю­ция­ның қазаққа бергені мен алғаны жайлы тың деректерге сүйенді. Әрине, Қазақстан үшін ғана емес, метрополияның өзі – Ресей үшін де қос төңкерістің барысы, ара­лығы, кейінгі зардаптары біршама түйі­ні шиеленіскен мәселе қалдырды. Ре­волюциялардан кейінгі әлеуметтік, ұлт­тық, ұлтаралық мәселелер қайта қа­рау­ды, тиянақты талдауды қажетсінеді. Ком­мунизмнің сыңар көзәйнегімен кеңес­тік насихат пен саясиландырылған пар­тиялық тарих ғылымы бұл мәселе­лер­дің барлығын өзінше тігісін жат­қы­зып, бояп, түрлендіріп қойғанымен, тү­сін­дірілмей қалған түйткілдердің сирағы сой­диып жататын. Мұндай сөз жетпей, дерек жетпей қалған мәселелерді жайын таптыру үшін советтік идеология пай­да­ланылды. Қазақстандағы қоғамдық са­на­ны отар­сыздандыру (деко­ло­ни­­зация) үде­рісі мен тарихи та­ным­ды жаң­ғыр­ту үшін аса пайдалы болып отыр­ған «Архив-2025» кешен­ді жоспарын жү­зеге асыру бойынша ҚР Орталық мем­лекеттік архивінің ғылыми іс­са­пары барысында Ресей Фе­дера­ция­сы­ның Москва қала­сын­дағы мұра­ғат­тардан әкелінген құнды құ­жаттар түр­лі түйткілді мәселе­лер­дің жай-жап­сарын зерттеуге мүм­кін­дік бе­ре­ді. 1917 жылдың 14-нен 15-інші қа­ра­­шаға қараған түнінде Орынборда ата­ман А.Дутов басқарған құрамына бо­льшевиктер мен анархистерден бас­қа барлық дерлік саяси партия өкіл­дері кірген Отан мен револ­ю­ция­ны қорғау комитетінің билігі орнады. Осы сәттен бастап, ұлттық-демокра­тия­лық бағыт ұстанған Алаш қозға­лы­­сының да қиындықтары үсте­ме­ленді. Қос төңкерістен кейін қалып­тас­қан саяси ахуалдың ерекшелігін та­рих­шы Д.Аманжолова: «Алашор­да­ның трагедиясы большевизмнің идея­сы мен тәжірибесін қабыл етпей, әлеу­меттік прогресс жолында кеңес­ке қарсы күштерге қосылғанымен, бұл лагерде де түсіністік пен қолдау тап­пай балға мен көріктің ортасында қал­ғанында болды. Ақ қозғалыстың Ре­сейдегі бұрыннан езілген ха­лық­тар­дың дербестікке ұмтылысын мүл­де қабыл етпейтін унитарлық дәс­түрі олардың Алашордамен қа­рым-қатынасының өн бойында сақ­талып тұрды. Басқа халықтарға деген се­німсіздік қазақ өлкесінде әрекет ет­кен барлық үкіметтердің саяса­ты­ның өзегі болды» – деп сипаттайды.Алаш өкілдерін қатыстыра оты­рып, Қазақ советтік автономиясы құрыл­тай жиналысын өткізу туралы ұлт­тар комиссариатының қаулы­сы­нан кейін большевиктер тарапынан Алашорданың батыс бөлімшесімен де байланыс орнатуға әрекет жасал­ды. Орал-Бөкей ревкомы ұлттар ал­қа­сының мүшесі Бақытжан Қара­таев­тың ұсынысымен 1919 жылдың 19 наурызында Жымпитыдағы Ала­шор­да кеңсесіне К.Тәттібаев жіберіл­ді. Алашорданың батыс бөлімшесінің советтермен қарым-қатынасы өңір­де­гі казактардың әрекетіне алаңдап, үне­мі өзгеріп тұрды. Алашорданың Қ.Тәттібаевпен қол қойылуы таяп қал­­ған келісімін ақ казактардың Мер­­генов елді мекенінен Қызыл ар­мия бөлімдерін ығыстырып шығаруы кейінге қалдырды. Осы жылдың кү­зінде кеңестік билік ағайынды Дос­мұхамедовтермен байланыс орна­тып, оларды өз жақтарына шығару үшін әрекеттерді жалғастырды. 1919 жылдың шілде айында құрылған Қырғыз әскери революциялық коми­теті төрағасы С.Пестковский 4-ар­мия­­­ның әскери-революциялық кеңесімен келісе отырып, осы армия­ның уәкілі В.Лежаве-Мюрат, әскери-революциялық комитет мүшелері Б.Қаратаев, Ғ.Әлібеков және басқалар кірген арнайы делегацияны Жымпи­тыға жібереді. Бұл сапарлар да Батыс Алашорда жетекшілерінің ұста­ны­мына әсер ете алмаған. Жағдайдың қиын­дай беруі алашордалықтардың өз тірек пунктін ауыстырып, Жым­пи­тыдан Қызылқоғаға орын ауыс­тыруына алып келді. 1919 жылдың 4 қарашасында Әскери-революциялық кеңес алашордашыларға рахымшы­лық жариялады. «Көптеген еңбеккер­лер­ді болашақ шығармашыл қызмет үшін сақтауға дайындықты, қырғыз (қазақ) халқына Кеңестік Консти­туция аясында автономия беру ние­тін бекіте отырып» Кеңестік Ресейге қарсы күреске тура немесе жанама түр­де қатысқан барлық қырғыздарға ке­шірім жарияланды. Қалыптасқан жағдайға қарамастан, Батыс Алашор­да өлкедегі басқа саяси күштермен де тең позиция ұстап отырды. 1919 жыл­дың желтоқсанында Түркістан май­данының қызылдардың басым түсуі­мен бірге Алашорданың батыс бөлім­шесі ұстанып келген күштер ара салмағына орай аунап түсу, күту так­тикасы да ақырына жетті. Азамат соғысы жағдайындағы Қа­­зақстан аумағындағы саяси ахуал­ға қатысты маңызды құжаттар әс­кери бөлімдер кеңселерінде сақтал­ған. «Архив-2025» бағдарламасы ая­сын­да Ресей мемлекеттік әскери ар­хивінің (РГВА) №842 Заволжье әс­кери округінің Орал бекініс ауда­ны­ның штабы (1920-1921) қорынан Ала­шордамен қарм-қатынасқа бай­ла­­нысы құнды түпнұсқа және кө­шір­ме құжаттар табылды. Құжаттардың ара­сында 1919 жылдың 25 қыркүйегі күні Саратов губерниялық партия ко­митетіне Орал-Бөкей Қырғыз әс­кери-революциялық комитетінің аты­нан жолданған әскери-рево­лю­ция­лық комитет төрағасы Б.Қаратаев пен хатшысы М.Усанов қол қойған түп­нұсқа хаты бар. Хат мазмұнында «Қы­зыл Армияның шығысқа қарай Ре­сейдің аз халықтары арасына қа­рай жылжуымен Совет өкіметінің міндеттерін кеңейіп отырғаны» атап көр­сетіліп, Орал өңірінде Кеңес өкі­метін орнату жұмыстарын жүргізу үшін адамдар жіберу туралы өтініш ай­­тылады. Б.Қаратаев Саратов губ­ко­мы­­нан әсери-революциялық коми­тет­­тер құру жұмыстарын ұйымдас­тыруға Дмитрий Фисенко бастаған 2-3 адамның жіберілуін аттай қалап сұраған. Аталған ресми қатынас хат­тан бөлек Д.Фисенкоға оны жақ­сы та­нитын Орал-Бөкей әскери-рево­лю­ция­­лық комитеті хатшысы М.Уса­нов­тың жеке хаты да жолданған екен. Хат­тардың ортақ сипаты «езілген» «бос­­тандық аңсаған» қырғыз халқын ояту міндетіне керекті адамдардың жоқтығы сипатталған. Осы орайда, Мұстафа Шоқайдың Түркістандағы ре­волюция мен кеңес өкіметі орыс әскерінің найзасымен орнатылғаны туралы түйінінің дәлдігі ойға келеді. Кеңестерге қосылу мәселесін тал­қылау мақсатында Ала­шор­да жетекшісі Жаһанша Дос­мұ­хамедов 1920 жылдың 15 қаң­тарын­да Ойылда өтетін келіссөздерге өз жақ­тастарын шақырады. Хат түп­нұс­қасы қазақ тілінде жазылған. Орал бекініс ауданы штабына бұл хаттың орыс тіліне аударылған көшірме нұс­қасы мен келіссөздер барысында Алаш­ордаға жіберілген кеңестік өкіл Ғ.Әлібековтің түсініктемесі бірге жол­данған. Ж.Досмұхамедовтың ха­тын­да: «Казачествоның қырғыз (қа­зақ) халқына қорлығы үдей түскен се­бепті Алашорда қырғыз (қазақ) хал­қының большевиктерге қо­сылуын тиімді деп санайды. (Қазақ­тар) өткен 1919 жылдың 27 жел­тоқ­са­нында Қызылқоғада казачествоға қарсы көтеріліске шығып, казактар­ды жеңіп, Елек корпусының бастығы генерал Акутинді және онымен қоса 800 қарулы жасақты тұтқындады. Бұған қоса, пулеметтер мен қарулар алын­ды. 28 желтоқсанда қазақтар ка­зактармен тағы да ұрысқа түсіп, жеңіп, көптеген тұтқынды қолға тү­сірді. Бұдан кейін Ойыл боль­шевик­терімен келіссөздер жүргізіліп, ке­лісім жасалды. Енді барлық нақты және маңызды мәселелер шешілуі үшін 15 қаңтарда Ойылға келулеріңіз ке­рек және басқа да жетекші-зиялы­лар­ға осыны хабарлаңыздар» делін­ген. Ойылда өтетін жиынға шақы­рыл­ғандардың тізімі де белгіленген. Ойылдағы жиынға уездік управа, уездік сот толық құрамда шақырыл­ды. Бұдан бөлек, 21 адам тізімделген. Советтердің өкілі Ғалиакбар Әлібеков өл­келік ревкомға қосымша мәлі­ме­тінде Ойылдағы жиынға шақырыл­ған­дардың барлығы байлар деп көр­сеткен. 2020 жылдың 5 қаңтарын­да Алашорда бөлімшесінің төрағасы Жаһанша Досмұхамедовтің 4 армия әскери-революциялық кеңесінің мү­шесі В.Лежава-Мюратқа жолдаған ар­найы хатында келіссөздерге Кеңес­­тер тарапынан Лежаваның өзі­нің қатысуын сұраған. Ж.Досмұ­ха­ме­дов Лежава-Мюратты «біздің сая­са­ты­мызбен таныс, мәнісін білетін қай­раткер» ретінде бағалайтынын жет­кізген. 1920 жылдың 5 қаңтарында Қы­зыл­қоғадан Орынбордағы Қырғыз өл­келік ревкомына жолданған Жаһан­ша Досмұхамедовтің хатында Алашорданың Кеңестер жағына өтуі бойынша негізгі мәселелер қамтыл­ған. Ресей мемлекеттік әскери архи­він­де бұл құжаттың көшірмесі сақ­тал­ған. Айта кету керек, тарихшы­лар­ға бұл құжат бұрыннан таныс. Осы хаттың ҚР ОМА-де сақталған нұс­қасы «Алашорданың Батыс бөлі­мі­нің тарихы» (Орал қаласы, 2012 жыл) атты құжаттар мен материал­дар жинағына кірген. Ресей мемле­кет­тік әскери архивінен табылған кө­шірме нұсқада хаттың соңында «Қазақ ревкомына арналған бұл ха­бар­ламаның көшірмесі Қызыл Ар­мияның Жымпиты тобының бас­шы­ларына мәлімет үшін және таныс­қан­нан кейін Түркістан майданының 4-армиясының Әскери-револю­ция­лық кеңесі мүшесі Лежава-Мюратқа осы хатпен бірге берілген басқа па­кет­пен бірге беруді өтініш етеміз» деп көрсетілген. Осыған қарағанда 5 қаң­­­тардағы хаттың бұл нұсқасы дербес түрде Қызыл Армия әскерилеріне жол­данған. 5 қаңтардағы Ж.Дос­мұ­хамедовтің хатында Қазақ­стан­ның батысындағы ақ казактарға қарсы тұру мақсатындағы Алашорда бөлім­дерінің әрекеті тарқатып жазылған. Ж.Досмұхамедов Қызылқоға үшін ұрыста Қызыл Армия бөлімдерімен ті­зе қоса күресе отырып, Алашорда іс жүзінде Кеңестік Ресейге қосылды деп санауға болатынын көрсеткен. Ба­тыс бөлімше жетекшісі сондай-ақ Алашорданың Қырғыз ревкомымен бірігуі заңды, өйткені «бір өлкеде екі қожайын болуы мүмкін еместігін» де айтып өткен. Ж.Досмұхамедовтің Кеңестерден негізгі талабы Алашорда өкіл­дерін жергілікті билік орын­дары­на кіріктіруге байланысты және басқа да мәселелерді келіссөздермен шешуді ұсынады. Ж.Досмұхамедов осы хатында барлық Алаш мекеме­лері, мүліктер, әскери бөлімдермен Қызылқоғадан Ойылға жету туралы Қызыл Армия өкілі Наумовтың тала­бын орындаудың «мүмкін еместігін» көрсетеді. Қызыл Армияның Оңтүстік топ майданының қолбасшы­сы М.Фрунзенің Ленинге жолдаған мәліметтерінде көрсетілгендей, бо­ль­шевиктер Алашорданың әскери қуа­­тынан гөрі, саяси салмағынан кө­бірек қауіптенді. Архив құжаттары бо­льшевиктердің бұдан арғы әрекеті қалайда Алашорда өкілдерінің саяси ықпалын кеміту бағытында жүргізіл­генін көрсетеді. Архив құжаттары Алашорданың ба­тыс бөлімшесіне тиесілі мүлік­тер­дің Қырғыз әскери комиссариаты мен Қырғыз ревкомына берілу про­це­сін де сипаттайды. С.Пестковский­дің атына Заволжье әскери округі іс бас­қарушысы Андерс, әскери комис­сар Куземский және басқарма басты­ғы Брандттар жолдаған жеделхатта 1920 жылдың 13 мамырында әскери округ командирі Алашорда мүлкін жоғарыда аталған билік тармақ­тары­на беру туралы бұйырғанын хабар­ла­ған. Ал 1920 жылдың 20 маусымын­да Орынбордағы Қырғыз өлкелік әскери комиссариатына «Төртінші ар­мия басып алған Алашорданың мүл­кін қабылдап алатын адамды Орал­ға жіберу» туралы жеделхат жол­данды. Осылайша, Патша отаршыл­дығы күйреп, азаттық үміті көңілді қытықтаған алмағайып ара­лық кезеңдегі бостандық үшін саз кеш­кен арыстардың жансебіл күре­сінің тұтас бір кезеңі аяқталып, ал­да отаршыл сипаты бұрынғы өкі­меттен асып түскен большевиктік то­та­ли­таризмнің сұрапыл жылдары бас­талған еді. Мақалаға арқау болған бір­не­ше құжат тұтас тарих ке­зеңі­нің бір сәтінен хабар беретін жә­ді­герлер екені анық. «Архив-2025» ке­шенді жоспарын жүзеге асыру мақ­сатында ҚР Орталық мемлекеттік ар­хивінің ғылыми іссапары бары­сын­да Ресей әскери мемлекеттік ар­хиві мен Ресей Федерациясының ме­м­лекеттік архивінен әкелінген бас­қа да құжаттар ел тарихының әр­­қилы алмағайып кезеңінен сыр шер­теді. Мемлекеттік бағдарлама жос­парына сай, әкелінген құжаттар Қа­зақстан Республикасының Ұлттық ар­хив қорына сақтауға өткізіліп, зерт­теушілер мен өткен тарихқа зейін­ді оқырмандарға ұсынылмақ. Е.СТАМШАЛОВ, гуманитарлық ғылымдар магистрі, Б.ОРЫНБАСАР, ҚР Орталық мемлекеттік архиві қор қойма меңгерушісі
Алаш өкілдерін қатыстыра отырып, Қазақ советтік автономиясы құрылтай жиналысын өткізу туралы ұлттар комиссариатының қаулысынан кейін большевиктер тарапынан Алашорданың батыс бөлімшесімен де байланыс орнатуға әрекет жасалды. Орал-Бөкей ревкомы ұлттар алқасының мүшесі Бақытжан Қаратаевтың ұсынысымен 1919 жылдың 19 наурызында Жымпитыдағы Алашорда кеңсесіне К.Тәттібаев жіберілді. Алашорданың батыс бөлімшесінің советтермен қарым-қатынасы өңірдегі казактардың әрекетіне алаңдап, үнемі өзгеріп тұрды. Алашорданың Қ.Тәттібаевпен қол қойылуы таяп қалған келісімін ақ казактардың Мергенов елді мекенінен Қызыл армия бөлімдерін ығыстырып шығаруы кейінге қалдырды. Осы жылдың күзінде кеңестік билік ағайынды Досмұхамедовтермен байланыс орнатып, оларды өз жақтарына шығару үшін әрекеттерді жалғастырды. 1919 жылдың шілде айында құрылған Қырғыз әскери революциялық комитеті төрағасы С.Пестковский 4-армияның әскери-революциялық кеңесімен келісе отырып, осы армияның уәкілі В.Лежаве-Мюрат, әскери-революциялық комитет мүшелері Б.Қаратаев, Ғ.Әлібеков және басқалар кірген арнайы делегацияны Жымпитыға жібереді. Бұл сапарлар да Батыс Алашорда жетекшілерінің ұстанымына әсер ете алмаған. Жағдайдың қиындай беруі алашордалықтардың өз тірек пунктін ауыстырып, Жымпитыдан Қызылқоғаға орын ауыстыруына алып келді. 1919 жылдың 4 қарашасында Әскери-революциялық кеңес алашордашыларға рахымшылық жариялады. «Көптеген еңбеккерлерді болашақ шығармашыл қызмет үшін сақтауға дайындықты, қырғыз (қазақ) халқына Кеңестік Конституция аясында автономия беру ниетін бекіте отырып» Кеңестік Ресейге қарсы күреске тура немесе жанама түрде қатысқан барлық қырғыздарға кешірім жарияланды. Қалыптасқан жағдайға қарамастан, Батыс Алашорда өлкедегі басқа саяси күштермен де тең позиция ұстап отырды. 1919 жылдың желтоқсанында Түркістан майданының қызылдардың басым түсуімен бірге Алашорданың батыс бөлімшесі ұстанып келген күштер ара салмағына орай аунап түсу, күту тактикасы да ақырына жетті. 
Азамат соғысы жағдайындағы Қазақстан аумағындағы саяси ахуалға қатысты маңызды құжаттар әскери бөлімдер кеңселерінде сақталған. «Архив-2025» бағдарламасы аясында Ресей мемлекеттік әскери архивінің (РГВА) №842 Заволжье әскери округінің Орал бекініс ауданының штабы (1920-1921) қорынан Алашордамен қарм-қатынасқа байланысы құнды түпнұсқа және көшірме құжаттар табылды. Құжаттардың арасында 1919 жылдың 25 қыркүйегі күні Саратов губерниялық партия комитетіне Орал-Бөкей Қырғыз әскери-революциялық комитетінің атынан жолданған әскери-революциялық комитет төрағасы Б.Қаратаев пен хатшысы М.Усанов қол қойған түпнұсқа хаты бар. Хат мазмұнында «Қызыл Армияның шығысқа қарай Ресейдің аз халықтары арасына қарай жылжуымен Совет өкіметінің міндеттерін кеңейіп отырғаны» атап көрсетіліп, Орал өңірінде Кеңес өкіметін орнату жұмыстарын жүргізу үшін адамдар жіберу туралы өтініш айтылады. Б.Қаратаев Саратов губкомынан әсери-революциялық комитеттер құру жұмыстарын ұйымдастыруға Дмитрий Фисенко бастаған 2-3 адамның жіберілуін аттай қалап сұраған. Аталған ресми қатынас хаттан бөлек Д.Фисенкоға оны жақсы танитын Орал-Бөкей әскери-революциялық комитеті хатшысы М.Усановтың жеке хаты да жолданған екен. Хаттардың ортақ сипаты «езілген» «бостандық аңсаған» қырғыз халқын ояту міндетіне керекті адамдардың жоқтығы сипатталған. Осы орайда, Мұстафа Шоқайдың Түркістандағы революция мен кеңес өкіметі орыс әскерінің найзасымен орнатылғаны туралы түйінінің дәлдігі ойға келеді. Кеңестерге қосылу мәселесін талқылау мақсатында Алашорда жетекшісі Жаһанша Досмұхамедов 1920 жылдың 15 қаңтарында Ойылда өтетін келіссөздерге өз жақтастарын шақырады. Хат түпнұсқасы қазақ тілінде жазылған. Орал бекініс ауданы штабына бұл хаттың орыс тіліне аударылған көшірме нұсқасы мен келіссөздер барысында Алашордаға жіберілген кеңестік өкіл Ғ.Әлібековтің түсініктемесі бірге жолданған. Ж.Досмұхамедовтың хатында: «Казачествоның қырғыз (қазақ) халқына қорлығы үдей түскен себепті Алашорда қырғыз (қазақ) халқының большевиктерге қосылуын тиімді деп санайды. (Қазақтар) өткен 1919 жылдың 27 желтоқсанында Қызылқоғада казачествоға қарсы көтеріліске шығып, казактарды жеңіп, Елек корпусының бастығы генерал Акутинді және онымен қоса 800 қарулы жасақты тұтқындады. Бұған қоса, пулеметтер мен қарулар алынды. 28 желтоқсанда қазақтар казактармен тағы да ұрысқа түсіп, жеңіп, көптеген тұтқынды қолға түсірді. Бұдан кейін Ойыл большевиктерімен келіссөздер жүргізіліп, келісім жасалды. Енді барлық нақты және маңызды мәселелер шешілуі үшін 15 қаңтарда Ойылға келулеріңіз керек және басқа да жетекші-зиялыларға осыны хабарлаңыздар» делінген. Ойылда өтетін жиынға шақырылғандардың тізімі де белгіленген. Ойылдағы жиынға уездік управа, уездік сот толық құрамда шақырылды. Бұдан бөлек, 21 адам тізімделген. Советтердің өкілі Ғалиакбар Әлібеков өлкелік ревкомға қосымша мәліметінде Ойылдағы жиынға шақырылғандардың барлығы байлар деп көрсеткен. 2020 жылдың 5 қаңтарында Алашорда бөлімшесінің төрағасы Жаһанша Досмұхамедовтің 4 армия әскери-революциялық кеңесінің мүшесі В.Лежава-Мюратқа жолдаған арнайы хатында келіссөздерге Кеңестер тарапынан Лежаваның өзінің қатысуын сұраған. Ж.Досмұхамедов Лежава-Мюратты «біздің саясатымызбен таныс, мәнісін білетін қайраткер» ретінде бағалайтынын жеткізген. 1920 жылдың 5 қаңтарында Қызылқоғадан Орынбордағы Қырғыз өлкелік ревкомына жолданған Жаһанша Досмұхамедовтің хатында Алашорданың Кеңестер жағына өтуі бойынша негізгі мәселелер қамтылған. Ресей мемлекеттік әскери архивінде бұл құжаттың көшірмесі сақталған. Айта кету керек, тарихшыларға бұл құжат бұрыннан таныс. Осы хаттың ҚР ОМА-де сақталған нұсқасы «Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы» (Орал қаласы, 2012 жыл) атты құжаттар мен материалдар жинағына кірген. Ресей мемлекеттік әскери архивінен табылған көшірме нұсқада хаттың соңында «Қазақ ревкомына арналған бұл хабарламаның көшірмесі Қызыл Армияның Жымпиты тобының басшыларына мәлімет үшін және танысқаннан кейін Түркістан майданының 4-армиясының Әскери-революциялық кеңесі мүшесі Лежава-Мюратқа осы хатпен бірге берілген басқа пакетпен бірге беруді өтініш етеміз» деп көрсетілген. Осыған қарағанда 5 қаңтардағы хаттың бұл нұсқасы дербес түрде Қызыл Армия әскерилеріне жолданған. 5 қаңтардағы Ж.Досмұхамедовтің хатында Қазақстанның батысындағы ақ казактарға қарсы тұру мақсатындағы Алашорда бөлімдерінің әрекеті тарқатып жазылған. Ж.Досмұхамедов Қызылқоға үшін ұрыста Қызыл Армия бөлімдерімен тізе қоса күресе отырып, Алашорда іс жүзінде Кеңестік Ресейге қосылды деп санауға болатынын көрсеткен. Батыс бөлімше жетекшісі сондай-ақ Алашорданың Қырғыз ревкомымен бірігуі заңды, өйткені «бір өлкеде екі қожайын болуы мүмкін еместігін» де айтып өткен. Ж.Досмұхамедовтің Кеңестерден негізгі талабы Алашорда өкілдерін жергілікті билік орындарына кіріктіруге байланысты және басқа да мәселелерді келіссөздермен шешуді ұсынады. Ж.Досмұхамедов осы хатында барлық Алаш мекемелері, мүліктер, әскери бөлімдермен Қызылқоғадан Ойылға жету туралы Қызыл Армия өкілі Наумовтың талабын орындаудың «мүмкін еместігін» көрсетеді. Қызыл Армияның Оңтүстік топ майданының қолбасшысы М.Фрунзенің Ленинге жолдаған мәліметтерінде көрсетілгендей, большевиктер Алашорданың әскери қуатынан гөрі, саяси салмағынан көбірек қауіптенді. Архив құжаттары большевиктердің бұдан арғы әрекеті қалайда Алашорда өкілдерінің саяси ықпалын кеміту бағытында жүргізілгенін көрсетеді. Архив құжаттары Алашорданың батыс бөлімшесіне тиесілі мүліктердің Қырғыз әскери комиссариаты мен Қырғыз ревкомына берілу процесін де сипаттайды. С.Пестковскийдің атына Заволжье әскери округі іс басқарушысы Андерс, әскери комиссар Куземский және басқарма бастығы Брандттар жолдаған жеделхатта 1920 жылдың 13 мамырында әскери округ командирі Алашорда мүлкін жоғарыда аталған билік тармақтарына беру туралы бұйырғанын хабарлаған. Ал 1920 жылдың 20 маусымында Орынбордағы Қырғыз өлкелік әскери комиссариатына «Төртінші армия басып алған Алашорданың мүлкін қабылдап алатын адамды Оралға жіберу» туралы жеделхат жолданды. Осылайша, Патша отаршылдығы күйреп, азаттық үміті көңілді қытықтаған алмағайып аралық кезеңдегі бостандық үшін саз кешкен арыстардың жансебіл күресінің тұтас бір кезеңі аяқталып, алда отаршыл сипаты бұрынғы өкіметтен асып түскен большевиктік тоталитаризмнің сұрапыл жылдары басталған еді. Мақалаға арқау болған бірнеше құжат тұтас тарих кезеңінің бір сәтінен хабар беретін жәдігерлер екені анық. «Архив-2025» кешенді жоспарын жүзеге асыру мақсатында ҚР Орталық мемлекеттік архивінің ғылыми іссапары барысында Ресей әскери мемлекеттік архиві мен Ресей Федерациясының мемлекеттік архивінен әкелінген басқа да құжаттар ел тарихының әрқилы алмағайып кезеңінен сыр шертеді. Мемлекеттік бағдарлама жоспарына сай, әкелінген құжаттар Қазақстан Республикасының Ұлттық архив қорына сақтауға өткізіліп, зерттеушілер мен өткен тарихқа зейінді оқырмандарға ұсынылмақ.
