Жанарбек ӘШІМЖАН: Комиссия жұмысына кедергі келтіргісі келетін шенеуніктер де бар

Жанарбек ӘШІМЖАН: Комиссия жұмысына кедергі келтіргісі келетін шенеуніктер де бар Қыркүйек айы басталып, депутаттар ка­никулдан оралды. Жаз бойы аймақтарды аралап, өңірлердегі жағдайды көзімен көр­ген халық қалаулылары алдағы жұмысқа тас-түйін дайын. Қордаланған мәселелерді анық­тап, маңызды сұрақтарды Үкімет саға­тында тал­дауға асығып отыр. Осы орайда «Жер ама­наты» комиссиясының мүшесі, Пар­ламент мәжілісінің депутаты Жанарбек Әшім­жанмен сұхбаттасқан едік. – Жуықта Мемлекет басшысы «Әді­летті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қо­­ғам» деген тақырыпта Жолдауын жа­­­­риялады. Сұхбатымызды Жаңа Қа­зақ­­станды құру жолындағы эконо­ми­калық жаңғыртуды қамтыған маңызды құ­жаттың нақты бағдары туралы та­қы­рыптан бастасақ. – Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Парламент палаталарының бір­лескен отырысында «Әділетті мемлекет. Бір­тұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауы ел дамуының бағыт-бағ­дарын айқындап берді. Жолдауда Президент Қазақстанның болашаққа жарқын қадам басуын қамтамасыз ететін маңызды әрі ба­тыл бастамаларды көтерді. Еліміздің саяси өмі­ріне оң өзгерістер алып келетін, эко­но­микалық-әлеуметтік дамуына тың серпін беретін бағыттарды оқып қуандық. Ең маңыздысы, халықтың әлеуметтік жағ­дайы әрдайым мемлекеттің басты на­зарында бола беретініне көзіміз жетті. Жал­пы, Жолдаудың мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру, тұрмысын жақсарту. Мемлекеттің бизнесті қолдауы, сол ар­қылы бәріне бірдей тең мүмкіндіктер жа­сауы бәсекелестікті нығайтуға, халықтың әлеу­меттік табысын арттыруға әсер етеді. Ал бизнеске тең жағдай жасау үшін ашықтық пен әділдік қажет. Мемлекет басшысы бұл ба­ғытта нақты ұсыныстарын ортаға салып, жаңа заңдар әзірлеуді тапсырды. Мәжіліс алдағы уақытта осы бағытта белсене жұмыс атқаратын болады. Сонымен қатар Президент автокө­лік­терді елге заңсыз кіргізудің жолын кесу үшін Үкіметке түбегейлі шаралар қабылдауды тап­сырды. «Болашақта автокөліктерді әкелу­дің барлық заңсыз жолдарын тоқтату мақ­сатында шешуші шаралар қабылдау қажет. Ең алдымен, осы жылдың 1 қыркүйегіне дейін елге әкелінген көліктерге қатысты жағдайды реттеу қажет. Оларды заңдастыру үшін бір реттік тәртіпте утилизация мен бас­тапқы тіркеу үшін 200-250 мың теңгеден аспайтын бірыңғай алым қолдануды ұсы­намын. Бұл шара іздеу жарияланбаған және кедендік тексерістен өткен автокөліктерге қа­тысты қолданылуы керек», – деді Пре­зи­дент. Айта кетсек, Мемлекет басшысы бұған дейін де утилизация алымын қайта қарауды тапсырған болатын. Президент Жолдауда заңсыз жеткізілген көліктердің мәселесін қозғап, оны заңдастыру бойынша біржолғы алым алуды ұсынды. Осылайша, Президент көтерген утилизация мәселесін шешу шараларына жұртшылық риза болды. Жұртшылықты елең еткізген тағы бір жаңалық – Президенттің Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының 50 пайызын балалардың арнаулы жинақ­таушы есепшотына аудару туралы ұсынысы. «Ұлттық қор» – балаларға» бағдарламасы бойын­ша жинақталған қаржыны бала 18 жасқа толғанша ешкім есепшоттан шешіп ала алмайды. Бұл бастама балаларының болашағы үшін алаңдайтын әрбір ата-анаға ұнады деп ойлаймын. Мемлекет басшысы ауыл шаруашы­лы­ғына қатысты маңызды мәселелерге де кеңі­нен тоқталды. Өйткені ауыл шаруашылығын да­мыту мемлекетіміздің азық-түлік қауіп­сіздігіне тікелей әсер етеді. Президент Үкі­метке агроөнеркәсіп саласын субсидия­лау­дың ұзақ мерзімге арналған жаңа тәсілдерін әзірлеуді тапсырды. Сондай-ақ субсидия бөлуге және оның жұмсалуына жүргізілетін бақылауды күшейту керектігін атап өтті. Жолдауда аталған маңызды мәселенің бірі – білім беру саласындағы өзекті мәсе­ле­лер. Қазақстанның білім беру жүйесі ең көп сынға ұшыраған, ең көп тәжірибе жасалған және министрі көп ауысқан сала. «Орта білімнің сапасы – табысты ұлт болу­дың тағы бір маңызды шарты. Әрбір оқу­шының білім алып, жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдай жасалуға тиіс. Сол үшін «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы қолға алынды», – деп атап өтті Президент. Сондай-ақ Мемлекет басшысы осы Жол­дауда Үкімет жұмысына көңілі толмайтынын да жеткізді. Жанар-жағармай, қант жетіс­пеу­шілігі Үкіметтің нақты шешімдер қабылдауға кел­генде өте баяу қимылдап, батыл қадам жа­сай алмайтындығынан екенін ашық айт­ты. Дәл осылай жалғаса берсе, нақты кадрлық шешімдер қабылдайтынын ес­кертті. Қазір арқаны кеңге салатын кезең емес, керісінше халықтың жағдайын жақсарту жолында нәтижелі нақты шешімдер қа­был­дайтын уақыт. Жолдауда айтылған ауқымды реформаларды жүзеге асыру арқылы Қазақстан келешекке нық сеніммен қадам басатын болады. – Депутаттардың жазғы демалысы бас­та­лар кезде «Алабөтен жоспар жоқ, әр жыл сайын отбасымның қасында және елде боламыз» деген едіңіз. Бір жа­рым айға созылған демалысыңыздың басым бөлігін ел аралаумен өткізге­ніңіз­ді әлеу­меттік желі арқылы көріп отыр­дық. Осы орайда ауылдағы аға­йын­­­ды алаңдатып отырған мәсе­ле­лер­ді тізбелеп айтып берсеңіз… – Бұрын депутаттар өңірлерге жылына бір-ақ рет, жазғы демалыс кезінде шығатын. Мә­жіліс төрағасы болып Е.Қошанов сай­лан­ғалы депутаттардың жұмысына біраз өзге­ріс­тер енді. Мысалы, биыл елге 4 рет барып қайт­тым, әр екі ай сайын халықпен жүздес­тік десем де болады. Ал осы жолы, өзіңіз бай­­­қағаныңыздай, бір жарым ай каникулдың 10-12 күнінде ғана демалдым. Қалған уа­қытта аудан, ауылдарды араладым. Әлеу­мет­тік желі арқылы алдын ала қай өңірге бара­тынымды хабарлап отырдым. Жергілікті ат­қарушы биліктегі азаматтармен өңірлерде бо­лып жатқан ахуалдарды біліп, қордаланған мә­селелерді көзбен көрдім. Атап айтсам, Же­тісу облысындағы Ескелді, Көксу, Кер­бұлақ, Алматы облысындағы Кеген, На­рын­қол, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарында бол­дым. Тәуелсіздік алған 30 жылда бірде-бір депутат бармаған ауылдарды да көрдім. Орталықтан шалғай жатқан ауылдарды ара­лап, ақсақалдармен жүздесіп, белсенді азаматтардың пікірін тыңдап, ел ішіндегі түйт­кілді мәселелерді ашық талқыладық. Өзім азамат ретінде де, журналист ретінде де ашықтықты, жариялылықты қолдаймын. Жауырды жаба тоқымай, барлық мәселені ашық қозғап, талқылап, шешімін тапқаны­мыз дұрыс. Ауылдың, ағайынның жағдайын сұрап жа­тырсыз ғой. Аймақтағы халық Мемлекет басшысының Қаңтар оқиғасынан кейінгі Үкі­меттің алдына қойылған талап-тілек­те­рінің өз деңгейінде жүзеге аспай жатқанына алаңдаулы. Одан бөлек, ауылдағы ағайынға ең бірінші тақтайдай тегіс жол керек, екінші сапалы білім керек, үшінші денсаулық са­ла­сы бойынша медициналық қызмет түр­лерінің қолжетімділігі керек. Сосын егін­шілікпен, мал шаруашылығымен айна­лы­са­тын халыққа жайылым жер керек. Сондай-ақ дихандарға мемлекеттен қолдау керек. Естеріңізде болса, ақпан айында Энергетика министрі Мәжілісте Б.Ақшолақов мырза жанар-жағармай тапшылығы болмайтынын айтқан еді. Бұл сөзін жақында ОКҚ-да өткен брифингке министр тағы да қайталады. Алайда мен егістік алқаптарда трактор­лар­дың, комбайндардың қаңтарылып тұрғанын көр­дім. Өйткені дизель отыны жоқ. Шаруа­ларға керек кезде жанармайдың таусылуы немесе бағасының қымбаттауы қанша жылдан бері жазылмай келе жатқан індетке айналғандай. Бұл мәселе диханшылардың өзегіне түскен өрт болды. Аймақтағы ағайынды алаңдатқан тағы бір мәселе – апатты мектептердің жағдайы. «Жол картасына» енген, Үкіметтің тапсыр­ма­сымен салынып жатқан мектептердің көп­шілігі тиісті деңгейде салынып жат­қа­нымен, мерзімінен ке­шігіп те жатыр. Мы­са­лы, Еңбекшіқазақ ау­да­нына мил­лиардтаған қаржыға салынған мектепте спорт залы, акт залы жоспар­лан­баған. Бұл жерде жер теліміне қатысты да мәселе бар екені анық. Міне, осындай қор­даланған мәселелерді жиып-теріп, қойын кітапшамызға жазып алып келдік. Ал жер­гілікті деңгейде шешуге болатын мә­селелерді сол жерде талқыладық. Өңірдегі ағайынның көңілі алаң. Халық Мемлекет басшысының тап­сырмасы тиісті деңгейде жүзеге аспай жат­қанына алаңдаулы. Жер мәселесіне қатысты көптеген түйінді мәселелер бар. Кезінде Әкежан Қажыгелдиннің тұсында, 1994-1997 жылдары оңтайландыру саясаты жүрді. Біздің қоғамға рухани жақтан қиын­дық туғызған саясаттың нәтижесінде ауыл­ды жердегі мәдениет үйі мен кітапханалар жеке қолға өтіп, ғимараттар талқан болып, есік­теріне қара құлып салынып, кейбірі тіпті қараусыз қалып, ат қораға айналып кетті. Сол кезеңдерде қаншама рухани құнды­лық­тарымыздан айырылдық. Содан бері 25 жыл уақыт өтсе де осы мәселе шешімін таппады. Көп­теген ауылда Мәдениет үйі жоқ. Жастар­дың идеологиялық саясаты ақсап жатыр. Ауыл жастарының интеллектуалдық орта­сының қалыптасуына, қоғамдық-саяси өмірі­мізге белсене араласуына жағдай жасау үшін рухани, мәдени ошақтарды қайтадан қал­пына келтіруіміз керек. Біз көрінген көш­тің соңына ілесіп салпақтап, көшеде үрит­соқ­тап жүретін емес, білімді, зейінді, пара­сатты, көш бастайтын тұлғаларды дайын­дауымыз керек. Жастар саясаты назардан тыс қалмауға тиіс. – Биыл негізгі күш «AMANAT» партия­сы­ның жанынан құрылған «Жер амана­ты» комиссиясының жұмысына жұмыл­дырылды. Өзіңіз комиссия мүшесі ретінде еліміздің бірнеше облысын ара­лап келдіңіз. Жыл соңына дейін Пре­зидент айтқан 5 млн гектар жерді мем­лекет меншігіне қайтару мүмкін бе? – «Жер аманаты» комиссиясы – жер мә­­селесіне байланысты әділеттілік орнату ба­ғытында жасалған ірі жобалардың бірі. «Жер аманатының» алдына қойылған міндет – ол­қы­лықтардың орнын толтыру, жер игеру, жер ресурстары бағытында кеткен қате-кем­ші­ліктерді түзету. Яғни, жерді тікелей сау­даға сал­ған, әділетсіздікке, шектен тыс жер иелену­шілікке жол берген өңірдегі әкімдер жауырды жаба тоқып, «бармақ басты, көз қыстыға» бар­ған. Осындай заңсыздықтарды шешу мақ­сатында құрылған «Жер аманаты» комис­сиясының мүшесі ретінде Алматы, Түркістан, Ақтөбе, Қарағанды, Маңғыстау об­лыстарында жұмыс сапарымен болып қайт­тық. Президенттің заңсыз сатылған және игерілмей жатқан жерлерді мем­ле­кет меншігіне қайтару туралы тапсырмасы сәт­ті жүзеге асып келеді. Әрине, жерді алып, оған инфрақұрылым салып, белгілі деңгейде ең­бек етіп, халыққа жұмыс беріп, мемлекетке са­лығын төлеп жатқан азаматтар да бар. Сон­дай-ақ мыңдаған гектар жерді жамба­сына басып, жан-жағын қоршап, елдің игі­лігіне бермейтін жер иеленушілердің ке­сірінен малшылар не жайлауға шыға алмай, не қыстауға түсе алмай, екі ортада бөлініп-жарылды. Президент жыл соңына дейін 5 млн гектар жерді мемлекеттің меншігіне қайтаруды тапсырды. Бүгінде шамамен 2,9 млн гектар көлеміндегі жер мемлекетке қай­тарылды. Жыл соңына дейін мемлекет басшысының тапсырмасын орындауға бар күшімізді саламыз. – «Жер аманаты» комиссиясының алдағы жұмыс жоспары қандай болмақ? – Мемлекет басшысы кешегі Жол­дауын­да: «Игерілмей жатқан немесе заңсыз беріл­ген жер көлемі 10 миллион гектарға жуық­тайды. Үкімет пен әкімдіктер келесі жылдың соңына дейін осы жерлерге қатысты нақты шешім қабылдауға тиіс», – деп қадап айтты. Комиссияның алдындағы ендігі мін­дет – заңсыз алынған және игерілмей жат­қан жерлерді түбегейлі анықтау. Осы орай­да пайдаланылмай жатқан жерін өз ер­кі­мен мемлекет меншігіне қайтарып жат­қан азаматтардың да бар екенін айта кетуі­міз керек. Алайда соңына дейін тырмысып, күре­сіп, жерді бермеу жағына қарай оңтайлы амал-айлаларын жасап, ақпарат құрал­дары­на жүгініп, өзін әділетсіздіктің құрбаны ре­­­тінде көрсетіп жүргендер де аз емес. Олар­дың жері сот жүйесі арқылы бәрібір қай­тарылады. Жұмыс сапары барысында аудан әкімдерінің Президент тапсырмасын орындауға құлықсыз екенін, комиссия жұмысына кедергі келтіргісі келетінін байқадық. Кей әкімдер бұл іске селқос қарап, өзіне жауапкершілік алғысы келмей, қолда бар ақпараттарын көрсеткісі келмеді. Өзінің ағайын, туысы мен таныстарына, достарына бөліп берген жерлерді енді мемлекет мен­шігіне қайтаруға келгенде бейғамдық та­нытып отыр. Кезінде заңсыз иемденген жер­лерден қаншама игілік көріп отырған әкімнің туыстары, достары сол жерді өз еркімен қайтарғысы келмей тырысып отыр. Алайда заңсыз алынған жерлер сот арқылы мемлекетке қайтарылатыны анық. – Ірі жер иеленушілерден жерді қай­таруға комиссияның шамасы жете ме? Олармен жұмыс істеу, жерді қайтарып алу тетігі қандай болмақ? – Ірі жер иеленушілердің арасында қо­ғамға қызмет етіп жатқандары да жоқ емес. Қазақстанның жалпы ішкі қажеттіліктерін өтеп жатқан азаматтар бар. Сонымен қатар ірі олигархтардың жекелеген тұлғаларға жал­ға беріп қойған жерлері бар. Мұндай жер­лерге соттың шешімі арқылы құқықтық баға­сы беріле жатар. Келіссөздер жүргізіліп жа­тыр, алайда кедергілер де бар. Жерді жам­басының астына басып, ешкімге бергісі кел­мей отырғандардан жерді алудың жолы – сот­қа жүгіну. Бұл – мемлекеттің саясаты. Мем­лекеттің саясатына қарсы шыққан жер ие­лерінің пиғылы дұрыс емес деген сөз. Өйт­кені ол жерлерді кезінде әкімдердің ара­ласуымен, жемқорлықпен заңсыз алды. Осы­ны біліп отырған халық, әрине, наразы бо­лады. Өйткені олар қорасындағы 10 қойын бағатын жер таппай отыр. – Қайтарылған жер қайта аукционға са­лынып, жалға берілсе, тағы да жем­қор­­лыққа жол берілмей ме деген күмән­ді сауал туындайды… – Бұл күдігіңіз орынды. Өйткені елімізде жем­қорлық жайламаған сала жоқ. Жем­қор­лық етімізден өтіп, сүйегімізге сіңіп кетті ме деп қорқамын. Бұл барлық салаға дендеп ен­ген кесел болды. Жемқорлық – қоғамның же­гі құрты, мемлекеттің қас жауы. Қара­пайым адамның қызметі өссе, жұмысын жа­саған соң қолыңның ұшына қарап тұра­ды. Сондықтан жемқорлық мәселесін түбе­гейлі шешпей, алға жылжу болмайды. Осы мә­селеге Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қыз­мет, Ішкі істер органдары, Бас про­кура­тура, Сот жүйесі сергек қарауға тиіс. Сот жүйе­­с­іне қатысты халықтың сенімін ояту ке­рек. Ол үшін сот жүйесі тиісті деңгейде өзі­нің ашықтығын, адалдығын, тазалығын көр­сетуге тиіс. Біз әділетті қоғам құрамыз десек, жем­қор­лықпен әрқайсымыз жеке күре­суі­міз керек. Жемқорлық талай мемлекеттің тоз-тозын шығарған, түбіне жеткен. Бір мы­сал айтайын, осы каникул кезінде мен алыс жолға жүк таситын сыныптасымның жа­нында шопырдың көмекшісі болып ке­ден­нен өттім. Кеден саласындағы жемқор­лық жойылмаса да азайған шығар деп жүр­геніміз бекер екен. Басшыларынан бастап ауыс­тырдық, топ-тобымен түрмеге тоғы­тылды. Алайда өзгерген ештеңе жоқ, сол бая­ғы жемқорлық жайлап алған. Жүздеген ка­маз кеденнің алдында қаңтарылып тұр. Кім қаржысын береді, сол өтеді. Ал пара бер­мегендер солай кезек күтіп тұрады. Сол сияқ­ты «Жер аманаты» комиссиясы қай­тар­ған жерлер қайтадан аукцион арқылы «бар­мақ басты, көз қыстымен» таратылмас үшін қоғам болып бақылауымыз керек. – Елімізде ең шұрайлы жерлерді ірі ла­тифундистер иеленген. Олардың са­ны тым көп. Осы орайда олармен күресу мүм­кін бе деген заңды сауал туын­дай­ды… – Жер иеленушілердің нақты саны қан­ша екенін білмеймін. Алайда аймақтардағы ірі жер иеленушілерінің кім екенін халық өзі біліп отыр. Шұрайлы жері бар олигарх пен қара­пайым шаруа арасындағы баланс­ты реттеу керек. Сондықтан бір-біріңізге шын жандарыңыз ашыса, елге деген ішкі жан дүниеңізде бір сүйіспеншілік болса, игеріл­ме­ген жерді мемлекетке қайтарып берсеңіз, болашақ ұрпақ үшін үлгі боласыз. Ешкім жиған-тергенін өзімен бірге алып кете алмайды. Жер – халықтікі. Жер – қоғамның, болашақ ұрпағымыздың игілігі. Біз балаларымызға әділетті, ашық қо­ғам қалдырғымыз келсе, әрқайсымыз өзімізден бастауымыз керек. Мен осы орайда ірі жер иеленушілердге мынаны жеткізгім ке­­леді. Жерді талас-тартыспен, күреспен өзіңіз­ге алып қала алмайсыз. Заңсыз иелен­ген жер ерте ме, кеш пе сот шешімімен мем­ле­кет меншігіне қайтарылады. – Сот шешімін орындамайтын лати­фун­дистермен комиссия қалай күре­седі? – Мыңдаған гектар жері бар, бірақ тыш­қақ лақ жайылмайтын жерлерде қағаз жү­зінде бәрі тамаша. Алайда ұрының арты қуыс деген. Заңсыз алынған, игерілмей жатқан жерлер мемлекет меншігіне сот арқылы қай­тарылады. Ал сот шешімін орындамайтын латифундистер жоқ деп ойлаймын. Сот жер иеленушіге нақақтан-нақақ зиян келтір­мейді. – Жерді халыққа қайтару ауыл ша­руа­­шылығы саласын дамытуға қан­ша­лықты әсер етеді? – Еліміздің аграрлық мемлекетке ай­налуы қиын, бірақ аграрлық саланың дамуы­на үлес қосып отырған аймақтар бар. Алайда шаруалардың шаруасы шатқаяқтап тұрғаны жа­сырын емес. Күз – дихандардың азап ше­гіп жатқан кезі. Жылда көктемде егіс баст­а­ларда техниканың, тыңайтқыштың, тұқым­ның жетіспеушілігі сезіледі. Көктемде көп­теген шаруаларымыз тыңайтқышты Таш­кент­тен, сапалы тұқымдарды шетелден та­сы­ды. Мемлекеттен субсидия бөлінді деп есеп беріледі, алайда ол субсидия барлық кә­сіпкерге бірдей өз деңгейінде жеткен жоқ. Мен дихандармен көктемде, жазда, енді мі­не, күзде де кездестім. Қазір оларға техника немесе техникаға қажетті жабдықтар жетіс­пейді. Комбайндар мен тракторлар бір күн жүрсе, он күн қаңтарылып тұрады. Өйткені техникалар ескі, жаңасын алуға қаржы жоқ. Аграрлық саланы дамытсақ, қаншама жұ­мыс орындары ашылады, халықты азық-тү­лікпен қамтамасыз етуге ықпал етер едік. Аграр­лық салада жетістікке жеткіміз келсе, кө­шіміз түзу болсын десек, Үкімет дихан­дар­ды қолдауы керек. – Сұхбатымызды әділетті, Жаңа Қа­зақ­станды қалай құрамыз деген сауал­мен аяқтасақ… – Кешегі Қаңтар қырғынынан кейін Үкі­меттің алдына қойылған негізгі талап-тілек­тер, міндеттемелер, қоғамның алдына қойыл­ған жауапкершілік, заң шығарушы ор­ганға жүктелген міндеттемелер, саяси бет­бұрыстар, әлеуметтік саладағы ауқымды мәселелерді шешудің жоспары берілді. Бұл жұ­мыстар әртүрлі деңгейде жүзеге асырылып жатыр. Дегенмен өзім халықтың сенімінің оян­ғанын көрдім. Кешегі бұлжымайтын, өмір-бақи сіресіп тұратын секілді көрінген заңдар қоғамның талқылауымен тиісті дең­гейде парламенттің жүзеге асыруымен қазір өзгеріске түсіп жатыр. Сондықтан ел-ха­лықтың үміті жоғары. Сол үмітті үзіп ал­майық, сол үмітке селкеу түсіріп алмайық. Барлығымыз осы бағытта елімді көр­кейтсем деген ниетімізбен жұмысы­мыз­бен кәсіби түрде айналысып, болашақ ұрпаққа дұрыс қоғам қалдырсақ екен. Мем­лекеттік тілдің өркендеуіне, рухымыздың сынбауына, тіземіздің бүгілмеуіне, ел болып, жұрт болып қызмет етейік. Баршамызға аман­дық тілеймін, еліміздің іші даудан, жері­міздің шеті жаудан аман болсын! – Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ