Фатима Молдашова: Америкада қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейткім келеді

Фатима Молдашова: Америкада қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейткім келеді

Фатима Молдашова: Америкада қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейткім келеді
ашық дереккөзі
50638
Фатима Молдашова әлемдегі ең беделді университеттердің бірі Стэнфорд уни­верситетінде қазақ тілін үйренемін деу­шілерге сабақ береді. Оған дейін ол Индиана уни­верситетінде интенсивті қазақ тілінен дә­ріс берген. Лос-Анджелес мектептеріндегі ІТ жүйесіне қазақ тілін енгізуге септігін ти­гізген Фатима Америкада алдағы уақытта біз­ді жеке ұлт ретінде қарастыруға бар күшін са­латынын айтады. Қазақ мәдениетін қайтсем де дәріптеймін деп жүрген Фатимаға ха­бар­ласып, әңгімелескен едік. – Ең алдымен, кезінде Индиана уни­вер­ситетінде қазақ тілінен сабақ беруге қалай шақырту алғаныңызды білгім ке­ліп отыр. Еуропа университеттерінде өзіңіз секілді қазақ тілін үйретіп жүрген ма­мандар ағылшын тілі пәнінің мұғалімі ма­мандығын оқығанымен, шетелдіктерге қа­зақ тілін оқыту мақсаты бәрінен биік тұр­ғанын айтады. Сізде де солай болды ма? – Иә. Әңгімені арыдан бастасам, мен Аты­рау облысы Қызылқоға ауданына қарасты Мия­лы ауылында дүниеге келгенмін. 13 жа­сым­да шалғайда орналасқан ол ауылдан об­лыс орталығына келіп, ондағы Ж.Досмұхам­бе­тов атындағы техникалық лицейге оқуға түс­тім. Қазақ тілі мен әдебиетіне осыншалық әуес болуыма ауылымдағы білікті ұстаздарым себеп­ші болды. Техникалық лицей болса да, он­дағылар мені қазақ тілінен өтетін олим­пиа­даларға жиі қатыстыратын. Ол кезде өлең шы­ғарып, шығарманы «бұрқыратып» жаза­тын­мын. Қазір Америкада тұрып жатқаныма он үш жылға таяп қалды. Осы уақыт ішінде қа­зақ тілін ұмытпауыма ауылдағы ұстаздарым қалап берген іргетас септігін тигізсе керек. Лицейді бітірген соң, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде «Шетел тілі: екі шетел тілі» мамандығы бойынша білім алдым. Оны тәмамдаған соң, сонда оқытушы қыз­метін атқардым. Бірде университет қа­быр­ғасында ілулі тұрған хабарландырудан Амери­каның Индиана университетіне барып, қа­зақ тілінен сабақ беріп, оған қоса, линг­вис­тика ма­мандығын меңгеріп шығуға мүмкіндік бере­тін бағдарламаға конкурс жарияланғанын біл­дім. Ол бағдарлама Индиана универси­теті­нің профессоры, Орталық Азияны зерттеуші ға­лым, қазақ тілінің жанашыры Уильям Фир­ман­ның мұрындық болуымен ашылған. Рес­пуб­лика бойынша 150 үміткер қатысқан сол конкурстан мүдірмей өтіп, Америкада қазақ тілін оқыту мүмкіндігін иелендім. Бір қызығы, жеңімпазға лайық деп саналған күннің ертесі-ақ жолға дайындалуға тура келді. Барлығы аяқ астынан болды. Тіпті, үйдегілермен де қоштасып үлгермедім. Жұма күні сонда ұшып келіп, үш күннен соң интенсивті қазақ тілінен сабақ жүргізуім керек болды. Еш дайындықсыз бардым. Университеттің жүйесімен де таныс емеспін, тіпті, корпустарын шатастырып, ада­сып жүргенім есімде қалып қойыпты. Ол уа­қытта қазақ тілін үйрететін оқулық жоқтың қа­сы, оқулықты айтпағанда шетелдіктерге арнал­ған материал жоқ. Өзім елден апарған 2-3 кітапқа сүйене отырып, түрлі материалдар әзірледім. Төрт сағат сабақ беремін, үйге келе сала келесі сабаққа қызық ма­териалдар әзір­леп, жаздыгүні бос уақытымды соған жұм­сай­тынмын. Сосын күзде бағдарлама ережесіне сәй­кес қолданбалы лингвистика мамандығы бойын­ша оқуым басталды. Онда екі жыл оқып, тиісінше екі жыл қазақ тілінен сабақ бердім. – Онда қазақ тілінен сабақ бұрыннан жүр­гізілетін бе еді, әлде сіз барғасын жаңа­дан ашылды ма? – Жоқ, ол бағдарлама Индиана универ­си­те­тіндегі Орталық Азия зерттеулері факульте­тін­де 1986 жылдан бастап жүргізіліп келген. Профессор, қазір зейнетке шыққан Алма Құнанбаева сабақ берген. Негізі, мен Амери­ка­ға сол жерде қаламын деп барған адам емес­пін. Оқу аяқталған соң елге оралып, бар үй­ренгенімді студенттерге үйретуге асықтым. Сол кезде ҚБТУ-дан ұсыныс түсті. Сөйтіп, он­дағы оқу десе ішер асын жерге қоятын, ам­би­циясы мықты балаларды маман етіп әзірлеп шығаруға күш салдым. Сол жерде шетел аза­матымен көңіл жарастырып, отбасылы бол­дым. Үлкен ұлым Себастьян Алматыда дүниеге келді. Сосын Индиана университетіндегі әлгі бағдарламаны жүргізуге жауапты кісілер мені жазда тағы жұмысқа шақырды. Ол кезде түбі бір оқулық әзірлеп шығаруды көздеп жүрген мен оны жазуды бастап кеткен едім. Әңгіме басында айтып өткендей, оқулық жоқ бол­ған­дықтан, есіл-дертім сол оқулық жазуда болды. Ел ішін аралап, материалдар жинап жүрген кезім болатын. Десе де, қайтадан Америкаға барып, Индианадағы қазақ тілі сабағын тағы жүргізуге келістім. Алайда кейіннен қаржылық қолдау көрсетілмеуі себебінен ол бағдарлама тоқтап қалды.  width=– Ал әлемге әйгілі әрі аса беделді Стэн­форд университетіне қалай шақырыл­дыңыз? Индианада бағдарламаны сәтті жүргізе білген соң шақырған болып тұр ғой сізді? – Ондағылар «Біздің факультетте қазақ ті­лінен арнайы тіл бағдарламасы бар. Сізді жұмысқа шақырайық деп едік» деп маған өз­дері бірінші болып хабарласты. Оған дейін ол жерде қазақ тілінен сабақ жүргізіледі деп еш ойламаппын. Өзіңіз білетін боларсыз, Стэн­форд университеті медицинаға, ғылымға баса назар аударады. Әлемдегі зерттеудің түгелі Стэнфорд пен Брукли университеттерінде жүргізіледі. Бірақ Стэнфордта тілге аса мән бер­мейді, гуманитарлық бағыттан гөрі тех­никалық ғылымдар бәрінен жоғары тұрады. Ал олар қазақ тілін неге керек етті десеңіз, Славян және Шығыс Еуропа зерттеулері фа­куль­тетінде оқып, славян әлемін зерттеп жүр­ген студенттер қазақ тілін оқығысы келеді екен. Өтініш көптеп түскен соң, әлгі бағдар­ла­маны ашқан. Маған дейін жоғарыда айтып өт­кен Алма апай сабақ берген. Ол кісі зейнетке шық­қан соң мені шақырды. Қазір сонда жұ­мыс істеймін. Сабақты онлайн форматта жүр­гіземін. Бүкіл әлемді пандемия жайлаған кез­де Zoom платформасының маңызы арта түс­ті ғой, ал мен оған дейін сол Zoom арқылы қа­шықтан сабақ беруді бастағанмын. Негізі, қазір бізге қарағанда Америкадағы Мэдисон университетінде қазақ тіліне көп мән беріледі. Онда жазғы бағдарлама бойынша Раушан есімді мықты маман сабақ береді. Бізде сту­денттер қосымша пән ретінде таңдайды. Десе де, осы он үш жыл ішінде мен көп ғалымға сабақ бердім. Назарбаев университетіндегі шетелдік профессорлардың түгелі дерлік кезінде Индианада менен сабақ алған. Жалпы, осында Қазақстанға қатысты зерттеу жүргізіп жүргеннің көбіне сабақ бергенмін. Докто­ран­турада оқитын студенттердің жеке кеңес­ші­лері бар, десе де оларға Қазақстанда қай сала­да, қандай тақырыпта зерттеу жүргізген дұрыс екенін бағамдап, бағыт беріп, байланыс орнатып, тіпті малшыға дейін тауып беріп, кө­мектескенмін. Индиана университетінде сабақ беріп жүрген кезде тек Орталық Азияға қызығатындар ғана емес, басқа мамандықты мең­геріп жүрген студенттер де болды. Тіпті, бас­қа штаттан келіп оқығандар да бар. Одан бө­лек, лингвистика бойынша зерттеу жүр­гізген антрополог кәрістерге де көмектестім. Негізі, қазақ тіліне қызығатын студенттер екі бағытқа бөлінеді. Біріншісі, мемлекеттік жұмыс істеуді мақсат еткендер шет тілін білуі ке­рек, сондықтан олар араб я қазақ тілін таң­дауы мүмкін. Екіншісі, жаңа айтып өткендей, зерттеу жүргізетіндер ана тілімізді үйренгісі келеді. Мысалы, Крис Рис деген студентім Мән­шүк Мәметованың ескерткіші туралы дис­сертация жазды. Мен оның зерттеуіне кө­мектесіп, барынша қолдау білдірдім. Қа­зақ­станның батыс аймағында туып-өскендіктен, бас­тапқыда тікмінезділік танытып, бірбеткей бол­дым. Талабым күшті болды. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген студенттерім факультет­тегі­лерге мені қатқыл мінезді деп қалжыңдап айтса керек. Сондай сәтте жоғарыда айтып өткен Уильям «Ол – Адай, сіздер оны түсін­бейсіздер» деп айттым» дейді (күліп). Ізінше осы жақтың сабақ беру мәдениетін үйреніп алдым. – Ағылшынтілді студенттер қазақ ті­лін тек зерттеуіне қажет материалдарды іздеу үшін қолданатын секілді көрінеді. Олар­дың қазақ тілін білу деңгейі, анау айт­қандай, жоғары емес шығар? – Жоқ, арасында жоғары деңгейге дейін жет­кендер бар. Тіпті, Стэнфорд универ­си­те­тінде қазақ тілін ең жоғары деңгейге жеткізген сту­денттерім жетерлік. Онда оқитын Стю Мак­лафлин деген студентім қазақша сөй­ле­генде бізден асып түспесе, кем түспейді. Ең­бекқор бала. Стэнфордқа кез келген студент түсе бермейді, онда оқу қиынның қиыны, із­дену­шіге артылатын жүк көп. Соның өзінде қазақ тіліне үйренуге уақыт тауып жүргеніне риза боласың. Жазда Қазақстанға барғанда Geographic Qazaqstan журналы нөмірлерінің арасынан Стюға пайдалысын таңдап, сатып алып, «Осы журналдарды оқып көрші» деп оның қолына тапсырғанмын. Жалпы, олар сабаққа жүрдім-бардым қарамайды. Үйрене­мін деген мақсатпен келеді. Артыңнан қалмай жүріп, үйреніп алады. Біреуіне оңай, ал енді біреуіне қиын соғады, барлығы студенттің әлеуетіне байланысты. Бірақ қазақ тілі әуезді тіл ғой. Кейде көптің ортасында балаларыма қазақша сөйлесем, айналамдағылар жалт бұры­лып «Өте әдемі тіл, қай тілде сөйлеп жа­тырсыз?» деп сұрайды. Осы ретте айта кетейін дегенім, бізде, қазақ дүниетанымында зерттей­тін нәрсе көп. Мен соны студенттеріме тауып беремін. Мысалы, анимацияға әуес бір студен­тіме Әмен Қайдаровтың «Қарлығаштың құй­ры­ғы неге айыр?» атты картинасындағы музы­­камен контраст жасайтын жерін тауып беріп ем, қызығушылығы арта түсті. Тақырып тауып беріп қана қоймай, оның қазақ тілін меңгеру деңгейі жоғары еместігін ескеріп, бүкіл мақаланы аударып бердім. Сол үшін фа­культеттегілерден сөз естігенім бар (күліп). Кейін ол сол зерттеуін беделді журналға мақала етіп шығарды. Кейде дәріс беру кезінде та­қырыптан тыс басқа дүниелер айтып, сту­денттерімнің қызығушылығын оятып аламын. Сондай сәтте олар «Осы тақырып бойынша дерек тауып беріңізші» деп кетпей, тұрып ала­ды. Бірде «қазақ ұғымында айдаһар қалай қабылданады?» деген тақырыпты өрбітіп отырғаным сол еді, Джек деген студентім сол тақырыпты бірден таңдап, зерттеу жүргізіп, ақырында зерттеген дүниесін журналға жариялады. Мұндай мысалдар көп. Байқап отырсаңыз, расымен де қазақ дүниетанымында зерттейін нәрсе көп екеніне көзіңіз жетеді. Алдағы уақытта мұны зерттейтін студенттер­дің қарасы көбейеді деп сенемін. Ұлдарым Себастьян мен Жанасарға да күй үйретіп жатқаным да сондықтан. Екеуі де қазақшаға су­дай. Музыкаға әуес үлкен ұлым күйлер тарихын зерттесе екен деймін. Балам арқылы қазақ мәдениетін дәріптегім келеді. Жалпы, шетелдік студенттер жан-жақты болған соң, біздің қоржында жатқан тың тақырыптарды таңдауға тырысады. Ал біздікілердің көзқара­сы басқаша. Қазір де осында келген қазақ студенттерден «Қазақ тілі болашаққа есік аш­пайды» деген тұжырымды жиі естимін. Студент кезімізде қазақтың ұлттық киіміне жиіркене қарайтын көзқарас болды. Қазір ол киімдерге бұрыннан оң көзқарас танытып келе жатқан секілді көрінеді ғой, ал негізінде олай емес-тін. Ол заманда ұлттық киім киген жан­ды ескіліктің адамы деп қабылдайтын. Қа­зір кейбір студенттердің де қазақ тілі туралы көзқарасы, өкінішке қарай, соған ұқсас.  width=– Лос-Анджелес мектептеріндегі білім беру бағдарламасының ІТ жүйесіне бізді же­ке ұлт ретінде қарастыру үшін көп уа­қыт жүгіріпсіз. Барлығы неден бас­тал­ды? – Балам екі жыл бұрын мектеп ауыстырды. Онда оқитын балалармен әңгімелесіп, ара­сында қазақша сөйлесе, үзіліс кезінде бар­лы­ғын бақылап жүретін супервайзері оған келіп ағылшыннан өзге шет тілде сөйлеуге тыйым салынғанын айтқан. Оны естіген мен «Неге сөйлемейді екенбіз? Өмір бойы сол тілде сөй­леп келе жатырмыз. Ол неге олай айтады?» деп ашуға булықтым. Негізі, мұнда жаңа мектепке ауысқан соң, шу шығармай, балаларды қабыл­дағаны үшін алғыстан басқа айтарың бол­мауы керек. Ал мен ана жайттан соң директормен кездесу уақытын белгілеп, мектепке жеткенше өрекпіп, ойымды жеткізуге асықтым. Сол кездесуде «Осы жердегі университетте мұға­лім­мін әрі лингвиспін. Баламның тілі ағыл­шыннан бұрын қазақша шыққан. Қазақша жетік біледі. Ол тілде сөйлеуге болмайтынын айтқан әлгі супервайзер Калифорнияның тіл туралы заңын білмейді» деп сол заңда жазыл­ған ережелерді тізіп шықтым. Аң-таң болған директор шет тілде сөйлеуге ешкім тыйым салмайтынын айтты. Лос-Анджелесте қазақ көп тұрады. Олар­дан балаларын мектепке қалай тіркейтінін, қай ұлттар тобына жатқызатынын сұрасам, бірі ақ нәсіл, енді бірі азиялық топты таңдай­ты­нын айтады. Сосын ол жүйеге қазақ дегенді енгізу мақсатында петиция жинадым, бірақ аз қол жинадым. Содан соң осындағы қазақтардың балалары қай мектепке бара­тынын біліп, білім басқармасына хабарласып, көп уақыт бойы олардың қыр соңынан қалмай жүгірдім. Олар оған аса мән бермеген соң, ақырында Zoom арқылы кездесу өткізіп, «Осында тұратын қазақ деген ұлт бар. Олар орыс не қытайлық емес. Шығыс Азия тобына да кірмейді. Біз басқамыз. Бөлек қарас­тырылуы­мыз қажет» деп түсіндірдім. Көп ұза­май олар хабарласып, 19 шілдеден бастап ба­лалар мектепке тіркелгенде ана тілі ретінде қазақ тілін көрсете алатынын, қазақ тілінің ІТ жүйеге енгізілгенін айтты. Білім басқарм­а­сы­ның басшысы «Негізі, біз басқа тілдерді ен­гіз­гелі жатқан едік, бірақ сіз ешкімге дес бер­мей, көп уақыт жүгірген соң, қазақ тілін бірін­ші қылып енгізіп отырмыз» дейді. Осы­лайша, барлық оқушы өзінің ұлты – қазақ еке­нін ІТ жүйесінде растай алатын болды. Не­гізі, мен бұл келесі жылы жүзеге асар деп ой­лаған едім, шілде айында іске асқанына қуа­ныштымын. Алдағы уақытта тұтастай Калифорния штатының ІТ жүйесіне де енгі­зі­леді деді.  width=– Сонда ұлты – қазақ деген опцияны көп адам таңдаса, алдағы уақытта тек Лос-Анджелес емес, түгел Американың мек­тептеріне енгізуге мүмкіндік бар ғой? – Иә. Көбіне сол опцияны таңдау керек еке­нін айтып жүрмін. Мүмкіндік болса, мұны ары қарай дамытқым келеді. Ағылшын тілінде cultural awareness деген түсінік бар, мұның ма­ғынасы – өзгелерге өз мәдениетіңнің нюанс­тарын мойындату. Ондай қадам жасау үшін алдымен осындай жүйелерді дұрыстау керек. Жоғарыда біз сөз еткен, қазақшаға судай студентім Стю қазақ тілінің бар екенін Стэн­фордқа келіп естімей, басқа жерден де та­нып-білсе екен деймін. Қазақ тілін осындағы мек­тептердің ІТ жүйесіне енгізу – тек баста­масы ғана. Ары қарай ілгерілету үшін көп адам осы опцияны таңдауы керек. «Кәне, сонша жү­гіргеніңде жиырма шақты қазақ қана тіркелді ме сонда?» деп айтпас үшін қолдау қажет. Білім басқармасындағылармен қазақ тілін дамытуға қатысты басқа мәселелер тура­лы да сөйлестім. Олар «Алдымен, осы бас­та­ма­ны іске асырайық, сосын басқасын қарас­тыра жатармыз» деді. Бірақ осы бастамаға да шүкір деймін. Біздің identity қазақ екенін көрсету үшін, қазақ ретінде танылу үшін бұл бастаманың маңызы зор. Жеке ұлт ретінде танылу үшін осындай жайттар маңызды. Осын­дағы қазақтың көбі орысша сөйлеген соң, айналадағылар оларды орыс деп са­най­тын. Бұрын қазақтар ІТ жүйеде қазақ тілі жоқ болған­дықтан, орыс тілін таңдап, оларға орыс аудармашы тауып беріп, орыс ретінде қарай­тын. Ал қазір қазақ ретінде таниды. Мен осын­да емделуге келген отбасыларға көмек­тес­кенде және сотта аудармашы болып жұмыс істегенде ұлтымыздың қазақ екенін ерекшелеп көрсету маңызды екенін ұқтым. Бұйырса, алда­ғы уақытта бұдан да көп шаруа атқары­лады. – Әңгімеңізге рақмет! Дегеніңізге же­тіңіз!

Сұхбаттасқан Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары