Ақылы байқау ақылды бала қалыптастыруға негіз бола ала ма?

Ізденіс жолына түскен, мектеп жасындағы оқушы үшін өз қа­бі­лет-қарымын көр­сететін әрбір мүм­кіндік алаңы маңызды. Ол мек­те­пі­шілік өнер сайыстары не­месе ау­дандық, облыстық бай­қаулар болуы мүмкін. Тіп­ті, «республи­ка­лық» де­ген статусы бар кез келген кон­­курстың сертификаты мен ма­ра­паты жетістікке ұм­тылған жа­сөс­пірім үшін аса өзекті екені сөз­сіз. Сол үшін де мектеп оқу­шы­лары кон­курс, олимпиада атау­лыға жары­са қатысып жа­тады. Дегенмен «саны көп, сапасы жоқ», 300, 500, 1 000 теңге болса да баланың қал­­­тасын қағуды мақсат тұтатын бай­қау­лар­дың бар екені жасырын емес. Жай ғана бар емес, олар өте көп. Білім және ғылым ми­нистрі Асхат Аймағамбетовтің сөзінше, он­дай олимпиадалар білімнің құнын түсіріп, ба­ланың ұмтылысына, ынта-жігеріне кері әсер етеді. Олай деу себебіміз, ол ақылы бай­қау­ларда нақты бір құрылған алгоритм жоқ. Мы­салы, 1-орын жеңімпазы біреу емес, бір­неше болып шығып, алғашқы 2, 3-орынды да 10-20 шақты қатысушы қатарынан ие­леніп жатуы ғажап емес. Одан бөлек, ақпарат құпиялылығының сақталмауы. Өйткені ақысы төленген соң байқау сұрақтары қолға беріледі. Сол арқылы бала парақтағы тап­сыр­маларды ағайын-туыс, ата-анасының жа­нында отырып та оңай орындап тастай ала­ды. Бұлардың барлығы – оқушының бі­лім көрсеткіштерін нақты бағалау кри­те­рийі­не қарама-қайшы келіп, пәндік олим­пиа­да мәртебесін төмендететін факторлар. Сондай-ақ министр білім ордаларында ақылы олимпиада өткізілмеуі керек де­ген талап қойылғанын қадап айтқан еді. Ал оған баланың өзі қатысуға ниетті болса, ол процесс мектептен, мұғалімдерден тыс жүр­гізуге тиіс. Оған шектеу жоқ. Бұл – әр адам­ның жеке таңдауы екенін алға тартқан ми­нистр тағы бір жайтты жіті бақылауда ұстау керегін ескерткен. «Бірақ мектеп ұйымдастырып, олар ақы­лы олимпиадаға қатыс деп мәжбүрлесе, бұл бас­қа мәселе болып саналады. Қазір біз ақы­сыз олимпиадалардың санын көбейтіп жа­тыр­мыз. Ондай олимпиадалар көп болуы ке­рек. Бұл – балалар үшін маңызды. Бірін­ші­ден, ол ашық, адал болуы керек. Екіншіден, бала­ның білімін анықтайтын олимпиада болуы керек» деп ескерткен Асхат Аймағамбетов. Дәл осы тұста «қазіргі орта және жо­ғары білім беру саласында «Республи­ка­лық, халықаралық деңгейдегі деген титул­ды иеленіп алып, ақылы-тегіні бар, сапалы-са­пасызы бар, санына жетіп болмайтын кон­курстар мен байқауларды бақылап, сарап­тап отыратын орган бар ма?» деген заңды сұрақ туатыны сөзсіз. Сол байқау­лар­дың ең басты қатысушылары оқушылар мен оқытушылар, ал қамтитын аумағы мектеп ау­диториясы болғандықтан, Білім және ғы­лым министрлігінің Мектепке дейінгі және ор­та білім беру комитетінің бас сарапшысы Ма­рат Сүлейменовке көтерген мәселеге қа­тысты бірнеше сауал жолдаған едік. Марат Сүлейменов, Білім және ғылым министрлігі­нің Мектепке дейінгі және орта білім беру комитеті­нің бас сарапшысы:

Артықшылық берілген олим­пиадалар бар – Жеке қоғамдық ұйымдар Білім және ғылым министрлігіне бағынысты болмаған соң, олар қандай да бір конкурстар өткізетін бол­са, оны тексеруге, жұмысын үйлестіруге ми­нистрліктің құзыреті жоқ. Жеке ұйымдар кә­сіпкерлік қызмет субъектілері болған­дық­тан, Кәсіпкерлік кодексіне сәйкес жұмыс ат­қарады. Сондай-ақ осы бұйрықпен бекітіл­ген олимпиадалар мен жарыстар тегін өткі­зі­леді. Жалпы білім беретін пәндер бойын­ша республикалық және халықара­лық олимпиадалар мен ғылыми жобалар, кәсіби шеберлік конкурстары және спорттық жа­рыстардың ішінде ресми түрде рұқсат етіл­гендері Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 7 желтоқсандағы №514 бұйры­ғын­да көрсетілген. Сондай-ақ барынша ашықтықты қам­та­масыз ету мақсатында министрлік өт­кізетін барлық олимпиада мен жарыс­ «Дарын» республикалық ғылыми-прак­ти­­­калық орталығының daryn.kz сайтында жарияланады, оған кез келген адам кіріп кө­ре алады. «Ал ол байқаулар талапкерлерге қандай ық­пал етеді?» деген сұраққа келсек, «Білім ту­ралы» Қазақстанның 2007 жылғы 27 шіл­де­дегі заңына сәйкес, бiлiм беру гранттарын алу конкурсы кезiнде түлектердің 8 ұпайлары тең болған жағдайда, халықаралық пәндік олим­пиадалар мен ғылыми жобалар кон­курс­тарының (бiрiншi, екiншi және үшiншi дәрежелi дипломдармен мара­пат­талған), ха­лықаралық, республикалық конкурс­тары­ның және спорттық жарыс­тардың соңғы үш жылдағы жеңiмпаздардың, сондай-ақ өздерi таңдаған мамандықтары бойынша олим­­пиада жеңiмпаздарының артық­шы­лық­ты құқығы бар.

«Бізде оқушылардан ақша жиналмайды» БҒМ Мектепке дейінгі және орта білім беру комитетінің жауабын алып болған соң бұл байқау, олимпиадаларға қатысу мек­теп­тердің өзінде қалай жүзеге асады екен деген ойға қалдық. Астаналық мектептердің осы са­лаға жауапты мамандарын сөзге тартқан едік. Ең бірінші BINOM Ұлы дала мектебінің бейін­дік оқыту жөніндегі директордың орын­басары Самал Жәдігерқызынан мектеп оқу­шылары жиі қатысатын республикалық не­месе халықаралық олимпиадалар туралы сұрадық. Оның сөзінше, балалар қатысатын байқаулардың ең негізгілері — «Дарын» рес­публикалық ғылыми-практикалық ор­та­лығымен ұйымдастырылатын тегін, мек­тептен бастап, кейін қалалық, аудандық, республикалық, халықаралық деңгейде өтетін байқаулар мен жалпы білім беретін пәндер бойынша олимпиадалар. Әлбетте, мектеп оқушылары үшін әр­бір марапат, мадақтың орны ерекше ыс­тық болатыны сөзсіз. Ал сол барын салып, жа­нын салып қатысқан олимпиадалардан ал­ған диплом-сертификаттардың нақты қан­дай пайдасы болады?! БҒМ жолдаған сауа­лымызға қатысты Самал ханымның да жауа­бын естігіміз келді. Оның айтуынша, биылғы жылы ми­нистрліктің бекітіп жатқан халық­ара­лық деңгейдегі олимпиададан оқушы орын алса, әр медальға ақшалай түрде сыйа­қы беріледі деген қаулысы мо­ти­ва­ция­ беретін жаңалық болып тұр. Осылайша, оқу­шы­лар ауқымды деңгейдегі конкурс-олим­пиа­даларға қатысуға тырысатын болады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жол­дауын­да халықаралық пәндік олимпиада­лар­да жеңімпаз және жүлдегер болған оқу­шы­ларға бір реттік ақшалай сыйақы беруді тап­сырған болатын. Дарынды балаларды қолдау үшін Пре­зиденттің тапсырмасына сәйкес, кон­курсқа қатыспай-ақ гранттар беру, сон­дай-ақ халықаралық олимпиада жеңім­паз­дары­на біржолғы ақшалай сыйақы беріледі деп жоспарланып отыр. Атап айтсақ, алтын медаль үшін – 4,5 млн, күміс медальға –3 млн, қола медальға 1,5 млн ұсынылмақ. Со­ны­мен бірге жүлдегерлерді дайындаған пе­да­гогтерді қолдау мақсатында 450-150 мың көлемінде сыйақы беріледі. Әбунасыр Әбдукамалұлы, №76 Әлихан Бөкейхан атындағы мектеп-лицейінің менеджері:

Ақылы олимпиадаларға көңілім толмайды – Жалпы, мектеп оқушылары қатысатын бай­­қау, олимпиада саны өте көп. Негіз­гі­ле­рін айта кетсек, олар 5-6-сыныптарға ар­нал­ған республикалық пән олимпиадасы, 7-8-сыныптарға арналған «Юниор» жа­сөс­пірім­дер олимпиадасы, 9-11-сыныптарға арналған республикалық пән олимпиадасы. «Зерделі» ақыл-ой дамыту мектебінің ұйым­дастыруымен еліміздің бірнеше қалаларында өткізілетін «Алтын сақа», «Алтын түлек» ма­­­тематикалық олимпиадасы бар. Мен олим­­пиадаға жауапты маман ретінде та­ғайын­далғаннан бері мектепте өткізген бі­лім бәйгелерінің ішінен көңілімнен шық­қан­дары деп осыларды бөліп айтар едім. Менің көңілім толмайтын олим­пиа­далар – ақылы түрде өтетін олим­пиа­далар. Сондай-ақ «Дарын» республикалық ғылыми-практикалық орталығы ұйымдастыруымен ақылы түрде жүргізілетін, ми­нистрлік бекіткен екі олимпиада бар. Бірін­шісі — «Ақбота», екіншісі — «Кенгуру» олим­пиадасы. Бұл олимпиада үшін ата-ана­дан ақша алынбайды. Оған қатысу жауап­кер­шілігін мектеп әкімшілігі немесе жеке ор­гандар өз мойнына алады. Қазір сол екі олим­пиада мәселе ретінде көтеріліп, қызу тал­қылауға түсіп жатыр, – дейді маман. Материалды дайындау барысында ин­тернет желісіндегі қазақ және орыс тілінде қатысуға болатын ақылы, он­лайн олимпиада, конкурстарға бір мони­то­ринг жасап көрген едік. Солардың ішінде ҚКО (конкурс, конференция, олимпиада), sayatty-el.kz танымдық сайты, www.азбука.kz, bilim-teniz.kz сияқты білім порталдары мен қа­зақтілді qaztest.kz интернет олимпиада сай­ты бар екен. Шығармашылық конкурс­тары­нан бастап, танымдық, пәндік олим­пиа­даларға дейін бар. Оқушыларға қатысу үшін 500 теңге, ал мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін 600-1 000 теңге (немесе одан да жо­ғары) төлейді. Білім министрі айтқандай, бұл ақылы он­лайн олимпиадаларға қатысу еш мәж­бүрлеусіз, ерікті түрде жүргізіледі. Дегенмен жал­пы ақылы түрде білім бәйгелерін өткізу­дің жолын және оған деген БҒМ көзқарасы қандай екенін білмекке Qaztest онлайн олим­пиада орталығының ұйымдастыру ко­митетіне сауалымызды жолдап едік.

«Біздің ақылы өткізу себебіміз – басқа қаржыландыру көзі жоқ» Біздің министрлік олимпиадаларынан айыр­машылығымыз — қолжетімділі­гі­міз. Бізге көп мұғалім «Министрлік тегін байқаулар ұйымдастырамыз, ақылы байқауларға қатыспаңыздар деп айтады. Бі­рақ сол тегін олимпиадаларға бәрі бірдей қа­тыса алмайды. Сіздердікі қолжетімді бол­ға­ны жақсы», – дейді. Бұл салада Қазақ­стан­ға өзіміз өнім ұсынбасақ, шетелдік ком­­­­паниялар қазақ аудиториясын өз олим­пиа­даларына қатысуға шақырады. Біздің жо­баның ең басты миссиясы – қазақтілді ау­диторияға контент ұсыну. Олимпиадаларымыздың басым көп­ші­лігі – ақылы. Абай атындағы Қа­зақ ұлттық педагогикалық университетімен бірі­гіп бірнеше рет тегін олимпиадалар ұйым­дастырдық. Біздің ақылы түрде өткізу себе­бі­міз – басқа қаржыландыру көзі жоқ. Қаты­су жарнасы компания жұмысына, марапат­тар­ға, тесттерді дайындауға және мамандарға жұм­салады. Егер қаржыландыру көзі болса, олим­пиадаларды тегін ұйымдастырып, плат­форма ұсынуға қарсы емеспіз. Осы ретте біздің тараптан ұсыныс бар. Онлайн олимпиадаларды ұйымдас­тыру­ға заңды шектеу жоқ, рұқсат екенін Асхат Аймағамбетов мырза да айтады. Де­мек, онлайн олимпиадалардың статусын анық­тау керек. Онлайнның бәрі сапасыз деу­ге болмайды, – деп жауап берді Qaztest он­лайн орталығы. Түйіндей келсек, білім бәйгелері оқу­шы­ның таным көрсеткішін анық­тау­ға мүмкіндік беретін әдістемелік құрал­дар­дың бірі болғандықтан, оның сапалы әрі қол­жетімді болуы әрқашан маңызды. Олим­пиадалардың тегін ұйымдастырылуын БҒМ өз бақылауына алып отырғаны да көңіл қуан­тады. Дегенмен сол байқаулардың өткі­зілуі барысында тамыр-таныстық пен сы­байлас жемқорлық фактілерінің орын ал­мауы министрлік пен олимпиада әкімшілігі тара­пынан қатаң қадағалануға тиіс. Сонымен қатар кейбір конкурс, білім сайыс­тары тек «республикалық» не­месе «халықаралық» деген титулды иеленгені үшін ғана баланың уақыты мен ресурсын ұр­ламауы керек. Министрлік бекіткен №514 бұй­рық негізіндегі білім додасы мен шы­ғар­машылық конкурстарға ғана басымдық бері­ліп, өздерінің коммерциялық мақсатын көз­дейтін, не мұғалімнің аттестациясына, не оқушының болашақ портфолиосына жа­рам­сыз олимпиада, байқаулар сұрыпталып, сауат­ты ой сүзгісінен өткені дұрыс.

Әсем БЕКТЕМІРҚЫЗЫ