3284
Қазақ киносына не жетпейді, қаржы ма, қабілет пе?
Қазақ киносына не жетпейді, қаржы ма, қабілет пе?
Бүгінгі қазақ руханиятында бас ауыртатын екі мәселе болса, бірі – қазақ киносы шығар. Себебі кино өнер ғана емес, бизнес, үлкен идеология! Оған көп мысал іздемей-ақ АҚШ-тың әйгілі киноиндустрия орталығы Hollywood-ты айтсақ та жеткілікті шығар. Ол тек кино шығаратын емес, кино арқылы Американың ұстанымдары мен саясатын әлемге таратып отырған орталық. Сол сияқты өнімдерін бүкіл әлемде көрсету арқылы үлкен қаржы тауып отырған мекеме. Демек, отандық киноның дамуы жайында ойлануымыз керек. Бұл орайда қазақ киносы туралы не айтуға болады?
1934 жылы Алматы кинохроника студиясы ашылды. 1937 жылы Ленфильмде Алматы кинохроника студиясы кинематографистерімен бірге «Амангелді» атты көркем фильмі түсіріліп (сценарий авторлары: Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлин, Всеволод Иванов, қоюшы режиссеры: Мойсей Левин, операторы: Хечо Назарьянц), 1938 жылы экранға шықты. Ол – Қазақстан тақырыбындағы алғашқы дыбысты фильм болатын. Онда қазақтың атақты актерлары ойнаса да, фильмді ленинградтықтар түсіргендіктен оны ұлттық киномыздың басы деп айта алмаймыз.
1944 жылғы 25 қаңтарда Алматы киностудиясының аты Алматы көркем және хроникалық фильмдер студиясы деп өзгертілді. 1945-1952 жылдар аралығында осы студияда «Абай әндері», «Жамбыл», «Алтын керней» секілді фильмдер түсірілді. Қазақ киносының бастауы ретінде осыларды атауға болады.
Кеңестік дәуірде елімізде кино түсірудің қандай болғанын білеміз. Біз үшін барлық мәселе Мәскеуде шешілетін кезеңде өз еркімізше кино жасау мүмкіндігі болмағаны белгілі еді. Дегенмен сол кездің өзінде қазақ киногерлері «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры», «Транссібір экспресі», «Ана туралы аңыз», «Ел басына күн туса», «Тақиялы періште», «Менің атым – Қожа», «Алпамыс мектепке барады» секілді шедеврлер жасай алды. Бұлар, әрине, қазақ киносының керегесін жайып, шаңырағын көтеріп, уығын шанышқан аға буынның жұмыстары. Одан кейін өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап КСРО-дағы демократиялық жаңару кезеңінде еліміздің көркем фильмдер саласына «жаңа толқын» өкілдері келіп, өздерінің эстетикалық талғамына сай кинолар жасады. Бұл кезең туралы айтқанда, Қ.Салықовтың «Балкон» (1988), Р.Нұғмановтың «Ине» (1988), С.Апрымовтың «Қиян» (1989), Т.Теменовтің «Адамдар арасындағы бөлтірік» (1988), А.Әмірқұловтың «Отырардың күйреуі» (1991), Ә.Қарақұловтың «Әзәзіл қыз» (1991), Е.Шынарбаевтың «Сұр ұшбұрыштағы орын» (1993), С.Нарымбетовтің «Көзімнің қарасы» (1994), т.б. фильмдері еске түседі. Бұл кинолардың біразы шетелдерде көрсетіліп, жүлделерге де ие болды. Қалай дегенде де «жаңа толқын» өкілдері елімізден тысқары жерлерге қазақ киносы деген киноның бар екенін таныта алды.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі жерде қазақстандықтар әлемнің үздік киноларын еркін көруге мүмкіндік алып, өздері танысқан тарихи, экшн, фантастикалық, комедиялық, авторлық фильмдерден танып-білгенін отандық кинолардан іздей бастауы киноға деген сұранысқа, түсінікке де өзгеріс енгізді. Мұның дұрыс та, теріс те жағы бар. Әрине, өзге елдің киногерлерінің кино түсіру тәсілінен, ерекшелігінен үйрену қажет болар, бірақ әр ұлттың өз болмысы болатыны секілді ұлттық киноның да өз дәстүрі, даму заңдылығы болады. Дегенмен көрермендердің талап-тілегін ескерген қазақ кино өнері де заманауи кинодағы үрдістерді пайдаланып, фильмдер жасай бастады. Бұл орайда 2005 жылы шыққан «Көшпенділер» (режиссерлері Сергей Бодров, Талғат Теменов, Иван Пассер. Сценарий авторы Рустам Ибрагимбеков, операторы Дан Лаустсен, Уэли Стайгер), 2007 жылы шыққан «Рэкетир» (режиссері Ақан Сатаев), 2009 жылы шыққан «Сіз кімсіз, Ка мырза?» (режиссері Қуат Ахметов, сценарий авторлары Ермек Тұрсынов, Қуат Ахметов, операторы Александр Рубанов), «Прыжок Афалины» (режиссері Эльдар Оразбаев, сценарисі Әділбек Жақсыбеков, операторы Болат Сүлеев), «Келін» (режиссері, сценарий авторы Ермек Тұрсынов, операторы Мұрат Әлиев), 2011 жылы шыққан «Жаужүрек мың бала» (режиссері Ақан Сатаев, сценарий авторлары Жайық Сыздықов, Мұхамед Мамырбаев, Тимур Жақсылықов, операторы Хасан Қыдыралиев), 2012 жылы шыққан «Шал» (режиссері, сценарий авторы Ермек Тұрсынов, операторы Мұрат Әлиев) секілді фильмдерді атауға болады. Бұлардың арасында елдің ықыласына бөленгендері де, жұртты наразы қылғандары да, көрсетілім жөнінен кассалық фильмге айналғандары да бар. Қалайда, тәуелсіздіктен бергі жерде қазақ киносында қозғалыс, серпіліс, ізденіс пайда болды. Тек олардың жұртқа әсер етуі жөнінде пікір әртүрлі.
Әрине, біздің киноларымыздың ішінде сапасы жақсы, ойы терең, режиссерлік шешімдері сәтті шыққан фильмдер жоқ емес, алайда олардың кейбіріне қазақ көрермендері моральдық тұрғыдан қарап қабылдай алмай жатады. Сол сияқты тарихи шығармалардан тура кітаптағыдай сюжет талап етіп жататын кездеріміз де бар. Тіпті, киноның бюджетіне кеткен қаражатты ақтамайды, ұлт тарихына қатысты фильмдердің сапасы жоқ, киноларымызды ұлттық идеологияға қызмет етпейді, қазақша сериалдарды қызықты, қызықты емес деп өзіміз толық білмейтін салаға да төрелік айтып жатамыз. «Халықтың көбі киноны түсіне бермейді. Интеллектуалдық, авторлық, эстетикалық, рухани терең дүниелерді түсіне бермейді. Өйткені біздің санамызды «кино тек ойын-сауықтық нәрсе» деген түсінік матап тастаған. Кино, меніңше үшке бөлінеді, ол – идеологиялық кино, ойын-сауықтық кино және авторлық-интеллектуалдық кино», – депті бір сұхбатында жас режиссер Елзат Ескендір. Соған қарағанда, біздің елде кино туралы айтатындардың көбі нақты мәселе жайында терең біле бермейтін секілді.
Алайда, киногерлердің бәрін сүттен ақ, судан таза деуге де келе бермес. Мәселен, елімізде көп көрілді деген кинолардың соншалықты керемет емесін білеміз. Себебі оны түсіргендер о баста ақша табуды мақсат еткен. Бұл орайда, Нұрлан Қоянбаевтың фильмдерінің көрсеткіші қызық: өткен жылғы дерек бойынша «Бизнес по-казахски в Африке» киносы – 772 386 445 теңге, «Бизнес по-казахски в Америке» киносы – 581 000 000 теңге, ал «Бизнес по-казахски в Корее» киносы 1 008 552 674 теңге қаражат тапқан. Бұл қаржылық жағынан алғанда аталған фильмдер продюссері үшін үлкен жетістік. Бірақ оның руханиятымызға пайдасы қандай?..
Осы арада заңды бір сұрақ туады: қазақ көрермендері қазақ тарихына қатысты кинолар аз» деп жиі шағынады, бірақ неге шыққан киноларды көріп фильмнің табыс табуына көмектеспейді? Рас қой, егер шынымен өз киномызды дамытқымыз келсе, неге оның көрсетілімі прайм-таймның уақытына қойылуын талап етіп, бәріміз барып көрмейміз?..
Жалпы, біздің елімізде кино саласының ойдағыдай дамуына кеселін тигізетін нәрсе жемқорлық пен ұрлық емес пе екен деп ойлайсың. Киноны дамытуға деп мемлекет ажыратқан қаржыны бөлуде алақолдық бары жөнінде киноның айналасында жүргендер жиі айтып жатады, сондай-ақ, арнайы мамандардан құралған комиссияның сүзгісінен өткен сценарийлер жеме-жемге келгенде қабылданбай қалады екен. Демек, сценарийлерді сараптан өткізетіндер әділдік жасамайтыны бір мәселе болса, продюссерлік жасайтын тұлғалар киноға ажыратылған қаржыны талан-тараж қылып, қолдан туғызылған қаржы тапшылығынан киноның сапасыз болатыны екінші мәселе деп болжам жасауға болады.
Кейінгі кезде «Қазақфильмге» қатысты даулардың жиілеуі нені білдіреді? Мәселен, қазақ киносын жасауға бөлінген қаржының бүкіл жабдығы бар «Қазақфильмге» берілуі азайып, керісінше, кино түсіруге қажетті керек-жарақтың бәрін жалға алатын жекеменшік студияларға көбірек ақша бөлініп жатқаны отандық БАҚ-тарда оқта-текте сөз болып қалып жүр.
Бұл жайында қазақ киносына қатысы бар белгілі тұлғалар өткен жылы 31 телеарнадан берілген «Неге?» ток-шоуында жан-жақты талқылап, ойларын ашық айтқан-ды. Сонда Мемлекеттік сыйлықтың иегері, танымал театр және кино актері Тұңғышбай Жаманқұлов: «Ұлттық құндылықтарды айтатын жағдайы бар ма? Оны ешкім қарамайды. Министрге барады да, «мен мынаны түсіремін, мұнша ақша бер, мына сомасын қайтарамын» дейді. Сосын ақша береді. Бизнес болған жерде ұрлық та бар», – деп кино айналасы жемқорлықтан ада емес екенін ашық айтса, «Қазақфильм» киностудиясында бір жылға жуық продюссер болған Қанат Төребай: «Қазақфильм» киноны қолдау орталығына 70 сценарий ұсынды. Олар соңғы 10 жылда жиналған сценарийлер. Он жыл бойы соны жинап жүрген кім? Арман Асенов те, мен де «Қазақфильмге» қызметке былтыр қыркүйек айында келдік. Біз жұмысқа кіріскен бойда толассыз тексеріс жүрді, сосын карантин басталды. Жұмыс істейтін уақыт болмады. Байқау жарияланды, біз редакциялық коллегияда не барын қарадық. Сөйтсек, кезінде студия сатып алған 70 сценарий жатыр екен. Соны ұсындық. Оны жинаған біз емеспіз, оны бірнеше жыл бойы сол редакциялық коллегияны басқарған Бекболат Шекеров жинаған. Қазір сол жігіт сараптама кеңесінде мүше болып отырып, кезінде өзі қабылдаған сценарийлерді құлатып, сосын сұхбат беріп, бізді сынап жүр», – деп «Ұлттық киноны қолдау орталығының» киносценарийлерді дұрыс қабылдамайтынын сынады. Бұл бүгінгі қазақ киносының дамуына кесірін тигізетін жайлардың көп екенін меңзейтіндей.
Жалпы айта берсек әңгіме көп, бірақ сырттан тон піше беру де дұрыс емес. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дейді оңтүстігіміздегі көрші елдің халқы. Сондықтан көкейдегі көп сұрақтың жауабын мамандардан естіген дұрыс шығар.
Қырғыз, Өзбекпен салыстырып, бізде киноға бөлінген қаржыға үркудің жөні жоқ
Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ, кинорежиссер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:
– Бүгінгі халықтың талабымен санасу керек деген әңгіме жиі айтылады, бірақ, алдымен кино мен киносериалдың айырмасын біліп алу керек. Сериал деген, бейнелеп айтқанда, «Мың бір түндегі» патшаның көзі ұйқыға кеткенше ертегі айтатын Шахризаданың ертегісі ғой, яғни кинохикая. Ал кино мүлдем басқа, ол 1,5-2 сағатқа ғана созылатын, соның ішінде белгілі бір оқиғаны көрсете отырып, содан сығып алған ойды көрерменге сіңіретін өнер туындысы. Сосын жұрт түсінуге оңай, арзанқол қазақша сериалды немесе фильмдерді көріп алады да, соны Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының туындысы санап бізді сынай бастайды. Егер бізден шыққан туынды болса, оның титрінде «Қазақфильм көрсетеді» деген жазу болады ғой. Алдымен соны білу керек! Сосын кино деген прокат, телевиденние – экран. Бұлар бөлек ұйымдар.
«Қазақфильм» туындысы «Қазақ елін» жақсы деп бағалап жатқандар көп. Нашар деушілер аз. Жаратпағандарға фильмнің тәуір шыққанын түсіндіру қиын, себебі әр адамның ойында тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалар жайында қалыптасқан түсінігі мен образы болады. Мәселен, сіздің ойыңызда Абайдың өзіңіз сомдап алған бейнесі, сосын Әуезовтің сызып берген портреті бар. Ал егер Абай туралы кино шықса ондағы Абай образы мен жаңағы сіздің ойыңыздағы Абайдың екі бейнесімен жүз пайыз сәйкес келуі мүмкін емес қой! Баяғыда «Қыз Жібек» фильмі шыққанда екі жыл айтыс-тартыс болған. «Мынау Қыз Жібекке, анау Төлегенге ұқсамайды» деп шулап, солармен асық ойнап, бірге өскен секілді болған. Қыз Жібек пен Төлегенді кім көріпті?
Көрермендердің тағы бір айтатыны «Шетелдің анадай киносы бар, мынадай киносы бар, соларға ұқсатып түсірмейсіңдер ме?». Қызық. Бала кезімізде өзіміздің үйде алма бола тұра, көршінің қорасына секіріп, солардың алмасын ұрлап жеуші едік қой, бізге солардың алмасы тәттірек көрініп. Сол сияқты «Спартакты», «Ертұғырылды» көріп алғандар кинода жасалған образға қарап тамсанып отырады. Ал ол киноларды жасағандар Спартакпен не Ертұғырылмен бірге жүріп түсіріп алып па? Өмірде тура кинодағыдай болып па екен? Міне, кино көрермендерінде осындай бір иллюзияға елтіп, жасанды образға алдану бар. Оның соңы соны қазақ киносынан іздеп, көңіл толмаушылыққа әкеледі.
Содан кейін Еуропаның, Американың кинолары мен сериалдарының қандай үлкен қаржымен түсірілгенін білмейді жұрт. Олар әр киносына 180, 200 миллион долларға дейін қаражат жұмсайды. Ал бізде бар-жоғы 5 млн долларға түсірсе, «ойбай, «Қазақфильм» ақшаны тонады» дейді. Осы арада Президентіміздің қырғыздың «Құрманжан датқа» фильмі туралы айтқанына назар аудара кетсек, рас ол фильмге 1,5 млн доллар ақша жұмсалған. (Ол фильмнің қалай жасалғанынан хабарым бар, фильм режиссері Садык Шер-Нияз досым, операторы өзімнің операторым – Мұрат Әлиев). Аз ақшамен түсірілген фильм деп жатады, бірақ біздің елдегі доллармен ол жақтағы доллардың құнында үлкен айырма бар. Өзбек, қырғыз елдерінде тауарлардың құны бізден 5-6 есе арзан. Оны да ойлау керек.
Мәселен, біз 500 салт атты жауынгер қатысатын Алпамыс не Кенесары туралы кино түсірсек, саны сонша атты екі не үш айға жалға аласың. Сосын қару-жарақ, жауынгерлік киімдер, сосын оларды күтетін адамдар керек. Каскадерлар бригадасы керек. Олардың саны 120-140-қа дейін жетеді. Оларды сыртқа алып шығасың (іссапарға), олардың тамағы, гонорары, жалақысы бар. Жүргізуші, жарық берушілер бар. Арендаға алатын техникаға төлейтін ақша бар. Міне осыларға 4-5 мың долларың кетеді. Бұл біздегі баға, ал Ташкентте мұндай ақшаға бізде көрсетіліп жүрген фильмдеріндей фильмнің он шақтысын жасауға болады. Бір кезде АҚШ-тық әнші Майкл Джексон өзінің екі минуттық ролигіне 2 миллион доллар жұмсаған! Мұндай айырманың бәрі әр елдегі киноиндустрияның бағасына байланысты. Сондықтан қырғыз, өзбек елдерімен салыстырып, біздің киноға бөлінген ақшаның мөлшерінен шошудың жөні жоқ.
Мен бір жылдан бері үлкен бір фильм бастауға дайындалып жүрмін, оған 300 салт атты дайындау керек. Соған ақшамыз жетпей жатыр. Ал жұрт «Құрманжан датқадай» (ол киноның массовкасында 20-30 аттылы жауынгер ғана көрінеді деп сынап жүр ғой) 1 миллионға неге түсіре салмайды дейді...
«Қазақфильм» жыл сайын бес-алты кино түсіреді, соның біреуі тарихи фильм де, қалғандары өзге жанрдағы кинолар. Солар шетелдік кинофестивалдерге қатысып, кәдімгідей жүлдегер болып оралып жатыр. Ал оларды халыққа таныту үшін тұсаукесер жасаймыз, прокатқа ақша төлеп кинотеатрларға береміз. Тым болмаса оншақты күн көрсетіңдер деп жалынамыз. Сосын екі-үш күннен кейін фильмнің жайын сұрайын деп хабарлассаң «киноңызға ешкім келмейді» дейді. Неге екені белгілі ғой, біздің киноларды таңертеңгі не кешкі 10-ға қойса кім барады оған? Егер 6 мен 9-дың арасында көрсетсе, халық көруге барар еді ғой!
Бұрын да айтып едім, тағы да айтайын. Кино – өте күшті қару, оны түрлі мақсатқа пайдалануға болады. Сол жағынан келгенде, бізде «рухани диверсия» жүріп жатыр. Әлемнің кез келген елінде шыққан кино шықпай жатып елімізде жарнамаланып, жарыққа шығу бойдан ешқандай талғаусыз бізде көрсетіліп жатады. Олардың арасында біздің ұлттық, мемлекеттік мүддемізге жат нәрселер бар. Ал біз оған көрермен тартып, өзімізге зияны болмаса пайдасы жоқ нәрселерді қаржыландырып отырмыз. Қазір еліміздегі әр үшінші бала шетелдік киноның тілімен сөйлейді, соларға еліктеп киінеді, соларда көрсетілген өмірге елігеді. Бұрын ресейлік идеологияның кесірінен біраз орыстансақ, енді америкалануға жағдай жасап отырмыз. Жастар шетелге кетіп жатыр, тіпті өз елін менсінбейтін жағдайға жеткен... Музыкамызды өзге әуендер иелеп болды, киномызды өзгелердің идеологиясы басып барады. Өнер арқылы берілетін идеологияның тізгінін өзгеге бермеу керек. Керісінше, барымызды жарқыратып, өзгелерге ұсыну керек. Бір ғана Димаштың өзі әлемге қазақша ән салдырып жатыр емес пе? Өнер, талант құдіреті деген сол!
Қазақты әлі білетін ел көп емес. Тіпті шетелге шыққанда «станы» бар Пәкістан, Ауғанстанмен шатастырып жатады. Сондайда шетелде жүлде алып жатқан киноларымыз Қазақстанның жеке-дара ел екенін танытып жатады. Бұл жаман нәрсе ме? Несін жасырамыз, біздегі орыстілді қазақтардан шыққан журналистер қазақ киносын, өнерін мансұқтауға дайын тұрады. Олар ұлтымыздың тарихына қызықпайды, тарихи киноларды көрмейді де. Бірақ сынағыш. Алда-жалда көре қалса да, тек теріс пікір тудыруға себеп іздейді. Былайша айтқанда, қазақ киносының тұншықтыру үшін теріс насихат жасайды.
Алдыңғы жылы «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» ашылды ғой, қазақ киносына қатысты даудың өршуіне сол да себеп болды. Сол ұйым киностудияларға ажыратылған ақшаны бөлетін кезде бұрын жылына кем дегенде 6-7 көркем фильм, 2-3 деректі, 2-3 анимациялық түсіріп жүрген «Қазақфильмге» бір киноға ғана ақша беріп, қалғанын отызға жуық жекеменшік киностудияларға бөліп берген. Ол жекеменшік киностудиялар бұрын өз қаржысына кино түсіріп жүрген, қазір де түсіріп жатыр, сонда неге мемлекеттің ақшасын оларға берді деп сұрасақ, орталықтың басшысы жауап бермеді. Бірақ кейін байқағанымыз, онда бір гәп бар екен. Егер солай 2-3 жыл ақшадан қысса, «Қазақфильм» банкротқа ұшырап, ғимаратымен қоса бүкіл аймағынан айрылып қалады да, оны біреуге сату көзделген көрінеді. Кезінде дүрілдеп тұрған «Алатау» кинотеатры қайда қазір? Жекеге сатылды да, басқа бірдеңеге айналып жоқ болды. Бұл да сондай әрекеттің бірі ғой. Ең жаманы, осындай нәрселер өз бауырларымыздың қолымен жасалады. Ақша билеген заманда соншалық төмендеп кеткенбіз ғой...
Қазақ киносы құр айқай-ұйқаймен, бас-көзі жоқ сынай берумен емес, мемлекеттің идеологиясына керекті кинолар, рух беретін үлкен тарихи фильмдер, балаларымызға арналған жақсы анимациялық фильмдер жасаумен өркендейді. Оған мемлекет тұрақты түрде қаржы бөліп, ол қаржы беталды жырымдалмай мақсатқа сай жұмсалуы тиіс.
Қазақ киносы дамымай жатыр деген пікір ұлттың бір өнеріне қиянат. Соңғы бір-екі жылда киноларымыз 30-ға жуық жүлде алды. Соны босқа берген бе екен? Біздің «Алмас қылыш», «Алтын тақ», «Томирис» секілді тарихи фильмдерімізді Корея, Түркия, Қытай, т.б. елдер сатып алып жатса, ол қазақ киносының нашарлығын көрсете ме?
Президентіміздің қазақ киносын өркендету керек деген сөзіне қазақ киногерлері ризалық білдіріп жатыр. Демек, бұл салаға мемлекеттік дәрежеде мән беріліп жатыр деген сөз. Дұрыс көзқарас, қолдау болса мықты кино түсіре алатын режиссерлеріміз де, тамаша образдарды сомдайтын киноактерлеріміз де жеткілікті.
Бүгінгі көрерменге ертегі емес, тарих туралы реалистік фильм керек
Данияр САЛАМАТ, кинорежиссер:
– Қазақ киносында даму жоқ деу артық сөз болар. Тек оның таралуы мен елге сіңіп, рухани әлемді байытуға кедергілер бар. Мәселен, біздің қоғам қазақтілді және орыстілді болып екі лагерьге бөлініп алған. Сосын халықтың қазақ әдебиеті туралы пікірлері қалыптасқандай, қазақ киносы жайында ойы орныға қоймаған. Содан кейін киноларында ұлттық бояу қанық, қазақ болмысы жарқырап тұратын Шәкен Айманов, Мәжит Бегалин, Абдолла Қарсақбаев, Сұлтан Қожықов секілді режиссерлер дүниеден өтіп кеткен соң киномызды халықпен жалғап тұрған рухани арқау үзіліп қалды. Олардың орнын басқан толқын өкілдерінің басым көпшілігі қалада туған, асфальтта өскен, қазақ болмысына терең бойлай алмайтындар болды. Өйткені Мәскеудегі кино оқуына негізінен қалада өскендердің ғана қолы жететін. Оларға қазақ әдебиеті арқылы рухани әлемі қалыптасқан кейіпкерлер жат еді. (Әрине, қазақтың әдебиетін де, мәдениетін де терең білетін, сондықтан ұлтқа жақын кинолар түсіріп жүрген Сатыбалды Нарымбетов секілді бірді-екілі талантты режиссерлер жоқ емес, сондықтан менің пікірім олардан басқа киногерлерге айтылып отыр).
Жаңа айттым ғой, киногерлер де, көрермен де екіге бөлінген деп. Орыстілді ресжиссерлер шетелден көргенін өз туындыларына тықпалап, көрермендер шетелдің киноларын көре бергендіктен олар сондағы нәрселерді қазақ киносынан іздеп, ұлттық киноға жатырқай қарайды. Ал қазақтілді көрермен ұлттық тұрғыда ойлап, кино түсіретін режиссерлер аз болғандықтан киномыздан өзіне керекті нәрсені ала алмайды.
Тарихи фильмдер керек деп жатамыз ғой, оны түсіріп жүргендер ұлт тарихын, өзі түсіретін кезеңнің тұрмыс-салтын білмегендіктен тарихи киноны ертегі формасына әкеледі. Мысалы, «Көшпенділер» мен «Жаужүрек мың бала» фильмдерінде ертегілік сипат басым екені айқын көрініп тұр. Ал бүгінгі көрерменге тарих туралы реалистік кино керек!
«Ұлттық киноны қолдау орталығының» жаңа басшылығына ұлттық киноны түсінетін адамдар келіп жатыр. Солар енді реалистік бағыттағы тарихи фильмдер жасайды деп сенгім келеді. Сондықтан олар ұлттың бүкіл қасиетін бойына жинаған режиссерлермен бірлесе жұмыс істесе, халыққа керек, мемлекетімізге пайдалы кинолар шығар еді. Қазір киноға келіп жатқан жастардың арасында дүбаралық басым. Олардың түсірген киносындағы қисынсыздықты айтсаң, «бұл енді кино ғой» дейді. Кинода да әдебиеттегідей көркемдік категориялар үстемдік етуі тиіс. Сосын айта кететін бір нәрсе – киноның бюджеті қанша керемет болса да, оның ұлттық болуы сценарий мен режиссерға байланысты. Егер режиссер сценарийді қолына алып отырып, оған өз жанынан бірдеңе қоса алмаса, ол жай сценарийге байланған иллюстратор ғана! Режиссер сценарийге жан беруші. Егер ол оның қолынан келмесе, кейіпкерді сомдаушы актер барлық игерген нәрсесін қолдануға мәжбүр болады да, киноны пафос басып кетеді. Сондықтан режиссердің қолындағы материалды игеруі үшін ол жайында түсінігі терең болуы керек. Ол ұлттық тарихи киноға байланысты. Мен көз жеткізген нәрсе осы.
Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ, кинорежиссер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:
– Бүгінгі халықтың талабымен санасу керек деген әңгіме жиі айтылады, бірақ, алдымен кино мен киносериалдың айырмасын біліп алу керек. Сериал деген, бейнелеп айтқанда, «Мың бір түндегі» патшаның көзі ұйқыға кеткенше ертегі айтатын Шахризаданың ертегісі ғой, яғни кинохикая. Ал кино мүлдем басқа, ол 1,5-2 сағатқа ғана созылатын, соның ішінде белгілі бір оқиғаны көрсете отырып, содан сығып алған ойды көрерменге сіңіретін өнер туындысы. Сосын жұрт түсінуге оңай, арзанқол қазақша сериалды немесе фильмдерді көріп алады да, соны Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының туындысы санап бізді сынай бастайды. Егер бізден шыққан туынды болса, оның титрінде «Қазақфильм көрсетеді» деген жазу болады ғой. Алдымен соны білу керек! Сосын кино деген прокат, телевиденние – экран. Бұлар бөлек ұйымдар.
«Қазақфильм» туындысы «Қазақ елін» жақсы деп бағалап жатқандар көп. Нашар деушілер аз. Жаратпағандарға фильмнің тәуір шыққанын түсіндіру қиын, себебі әр адамның ойында тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалар жайында қалыптасқан түсінігі мен образы болады. Мәселен, сіздің ойыңызда Абайдың өзіңіз сомдап алған бейнесі, сосын Әуезовтің сызып берген портреті бар. Ал егер Абай туралы кино шықса ондағы Абай образы мен жаңағы сіздің ойыңыздағы Абайдың екі бейнесімен жүз пайыз сәйкес келуі мүмкін емес қой! Баяғыда «Қыз Жібек» фильмі шыққанда екі жыл айтыс-тартыс болған. «Мынау Қыз Жібекке, анау Төлегенге ұқсамайды» деп шулап, солармен асық ойнап, бірге өскен секілді болған. Қыз Жібек пен Төлегенді кім көріпті?
Көрермендердің тағы бір айтатыны «Шетелдің анадай киносы бар, мынадай киносы бар, соларға ұқсатып түсірмейсіңдер ме?». Қызық. Бала кезімізде өзіміздің үйде алма бола тұра, көршінің қорасына секіріп, солардың алмасын ұрлап жеуші едік қой, бізге солардың алмасы тәттірек көрініп. Сол сияқты «Спартакты», «Ертұғырылды» көріп алғандар кинода жасалған образға қарап тамсанып отырады. Ал ол киноларды жасағандар Спартакпен не Ертұғырылмен бірге жүріп түсіріп алып па? Өмірде тура кинодағыдай болып па екен? Міне, кино көрермендерінде осындай бір иллюзияға елтіп, жасанды образға алдану бар. Оның соңы соны қазақ киносынан іздеп, көңіл толмаушылыққа әкеледі.
Содан кейін Еуропаның, Американың кинолары мен сериалдарының қандай үлкен қаржымен түсірілгенін білмейді жұрт. Олар әр киносына 180, 200 миллион долларға дейін қаражат жұмсайды. Ал бізде бар-жоғы 5 млн долларға түсірсе, «ойбай, «Қазақфильм» ақшаны тонады» дейді. Осы арада Президентіміздің қырғыздың «Құрманжан датқа» фильмі туралы айтқанына назар аудара кетсек, рас ол фильмге 1,5 млн доллар ақша жұмсалған. (Ол фильмнің қалай жасалғанынан хабарым бар, фильм режиссері Садык Шер-Нияз досым, операторы өзімнің операторым – Мұрат Әлиев). Аз ақшамен түсірілген фильм деп жатады, бірақ біздің елдегі доллармен ол жақтағы доллардың құнында үлкен айырма бар. Өзбек, қырғыз елдерінде тауарлардың құны бізден 5-6 есе арзан. Оны да ойлау керек.
Мәселен, біз 500 салт атты жауынгер қатысатын Алпамыс не Кенесары туралы кино түсірсек, саны сонша атты екі не үш айға жалға аласың. Сосын қару-жарақ, жауынгерлік киімдер, сосын оларды күтетін адамдар керек. Каскадерлар бригадасы керек. Олардың саны 120-140-қа дейін жетеді. Оларды сыртқа алып шығасың (іссапарға), олардың тамағы, гонорары, жалақысы бар. Жүргізуші, жарық берушілер бар. Арендаға алатын техникаға төлейтін ақша бар. Міне осыларға 4-5 мың долларың кетеді. Бұл біздегі баға, ал Ташкентте мұндай ақшаға бізде көрсетіліп жүрген фильмдеріндей фильмнің он шақтысын жасауға болады. Бір кезде АҚШ-тық әнші Майкл Джексон өзінің екі минуттық ролигіне 2 миллион доллар жұмсаған! Мұндай айырманың бәрі әр елдегі киноиндустрияның бағасына байланысты. Сондықтан қырғыз, өзбек елдерімен салыстырып, біздің киноға бөлінген ақшаның мөлшерінен шошудың жөні жоқ.
Мен бір жылдан бері үлкен бір фильм бастауға дайындалып жүрмін, оған 300 салт атты дайындау керек. Соған ақшамыз жетпей жатыр. Ал жұрт «Құрманжан датқадай» (ол киноның массовкасында 20-30 аттылы жауынгер ғана көрінеді деп сынап жүр ғой) 1 миллионға неге түсіре салмайды дейді...
«Қазақфильм» жыл сайын бес-алты кино түсіреді, соның біреуі тарихи фильм де, қалғандары өзге жанрдағы кинолар. Солар шетелдік кинофестивалдерге қатысып, кәдімгідей жүлдегер болып оралып жатыр. Ал оларды халыққа таныту үшін тұсаукесер жасаймыз, прокатқа ақша төлеп кинотеатрларға береміз. Тым болмаса оншақты күн көрсетіңдер деп жалынамыз. Сосын екі-үш күннен кейін фильмнің жайын сұрайын деп хабарлассаң «киноңызға ешкім келмейді» дейді. Неге екені белгілі ғой, біздің киноларды таңертеңгі не кешкі 10-ға қойса кім барады оған? Егер 6 мен 9-дың арасында көрсетсе, халық көруге барар еді ғой!
Бұрын да айтып едім, тағы да айтайын. Кино – өте күшті қару, оны түрлі мақсатқа пайдалануға болады. Сол жағынан келгенде, бізде «рухани диверсия» жүріп жатыр. Әлемнің кез келген елінде шыққан кино шықпай жатып елімізде жарнамаланып, жарыққа шығу бойдан ешқандай талғаусыз бізде көрсетіліп жатады. Олардың арасында біздің ұлттық, мемлекеттік мүддемізге жат нәрселер бар. Ал біз оған көрермен тартып, өзімізге зияны болмаса пайдасы жоқ нәрселерді қаржыландырып отырмыз. Қазір еліміздегі әр үшінші бала шетелдік киноның тілімен сөйлейді, соларға еліктеп киінеді, соларда көрсетілген өмірге елігеді. Бұрын ресейлік идеологияның кесірінен біраз орыстансақ, енді америкалануға жағдай жасап отырмыз. Жастар шетелге кетіп жатыр, тіпті өз елін менсінбейтін жағдайға жеткен... Музыкамызды өзге әуендер иелеп болды, киномызды өзгелердің идеологиясы басып барады. Өнер арқылы берілетін идеологияның тізгінін өзгеге бермеу керек. Керісінше, барымызды жарқыратып, өзгелерге ұсыну керек. Бір ғана Димаштың өзі әлемге қазақша ән салдырып жатыр емес пе? Өнер, талант құдіреті деген сол!
Қазақты әлі білетін ел көп емес. Тіпті шетелге шыққанда «станы» бар Пәкістан, Ауғанстанмен шатастырып жатады. Сондайда шетелде жүлде алып жатқан киноларымыз Қазақстанның жеке-дара ел екенін танытып жатады. Бұл жаман нәрсе ме? Несін жасырамыз, біздегі орыстілді қазақтардан шыққан журналистер қазақ киносын, өнерін мансұқтауға дайын тұрады. Олар ұлтымыздың тарихына қызықпайды, тарихи киноларды көрмейді де. Бірақ сынағыш. Алда-жалда көре қалса да, тек теріс пікір тудыруға себеп іздейді. Былайша айтқанда, қазақ киносының тұншықтыру үшін теріс насихат жасайды.
Алдыңғы жылы «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» ашылды ғой, қазақ киносына қатысты даудың өршуіне сол да себеп болды. Сол ұйым киностудияларға ажыратылған ақшаны бөлетін кезде бұрын жылына кем дегенде 6-7 көркем фильм, 2-3 деректі, 2-3 анимациялық түсіріп жүрген «Қазақфильмге» бір киноға ғана ақша беріп, қалғанын отызға жуық жекеменшік киностудияларға бөліп берген. Ол жекеменшік киностудиялар бұрын өз қаржысына кино түсіріп жүрген, қазір де түсіріп жатыр, сонда неге мемлекеттің ақшасын оларға берді деп сұрасақ, орталықтың басшысы жауап бермеді. Бірақ кейін байқағанымыз, онда бір гәп бар екен. Егер солай 2-3 жыл ақшадан қысса, «Қазақфильм» банкротқа ұшырап, ғимаратымен қоса бүкіл аймағынан айрылып қалады да, оны біреуге сату көзделген көрінеді. Кезінде дүрілдеп тұрған «Алатау» кинотеатры қайда қазір? Жекеге сатылды да, басқа бірдеңеге айналып жоқ болды. Бұл да сондай әрекеттің бірі ғой. Ең жаманы, осындай нәрселер өз бауырларымыздың қолымен жасалады. Ақша билеген заманда соншалық төмендеп кеткенбіз ғой...
Қазақ киносы құр айқай-ұйқаймен, бас-көзі жоқ сынай берумен емес, мемлекеттің идеологиясына керекті кинолар, рух беретін үлкен тарихи фильмдер, балаларымызға арналған жақсы анимациялық фильмдер жасаумен өркендейді. Оған мемлекет тұрақты түрде қаржы бөліп, ол қаржы беталды жырымдалмай мақсатқа сай жұмсалуы тиіс.
Қазақ киносы дамымай жатыр деген пікір ұлттың бір өнеріне қиянат. Соңғы бір-екі жылда киноларымыз 30-ға жуық жүлде алды. Соны босқа берген бе екен? Біздің «Алмас қылыш», «Алтын тақ», «Томирис» секілді тарихи фильмдерімізді Корея, Түркия, Қытай, т.б. елдер сатып алып жатса, ол қазақ киносының нашарлығын көрсете ме?
Президентіміздің қазақ киносын өркендету керек деген сөзіне қазақ киногерлері ризалық білдіріп жатыр. Демек, бұл салаға мемлекеттік дәрежеде мән беріліп жатыр деген сөз. Дұрыс көзқарас, қолдау болса мықты кино түсіре алатын режиссерлеріміз де, тамаша образдарды сомдайтын киноактерлеріміз де жеткілікті.
Бүгінгі көрерменге ертегі емес, тарих туралы реалистік фильм керек
Данияр САЛАМАТ, кинорежиссер:
– Қазақ киносында даму жоқ деу артық сөз болар. Тек оның таралуы мен елге сіңіп, рухани әлемді байытуға кедергілер бар. Мәселен, біздің қоғам қазақтілді және орыстілді болып екі лагерьге бөлініп алған. Сосын халықтың қазақ әдебиеті туралы пікірлері қалыптасқандай, қазақ киносы жайында ойы орныға қоймаған. Содан кейін киноларында ұлттық бояу қанық, қазақ болмысы жарқырап тұратын Шәкен Айманов, Мәжит Бегалин, Абдолла Қарсақбаев, Сұлтан Қожықов секілді режиссерлер дүниеден өтіп кеткен соң киномызды халықпен жалғап тұрған рухани арқау үзіліп қалды. Олардың орнын басқан толқын өкілдерінің басым көпшілігі қалада туған, асфальтта өскен, қазақ болмысына терең бойлай алмайтындар болды. Өйткені Мәскеудегі кино оқуына негізінен қалада өскендердің ғана қолы жететін. Оларға қазақ әдебиеті арқылы рухани әлемі қалыптасқан кейіпкерлер жат еді. (Әрине, қазақтың әдебиетін де, мәдениетін де терең білетін, сондықтан ұлтқа жақын кинолар түсіріп жүрген Сатыбалды Нарымбетов секілді бірді-екілі талантты режиссерлер жоқ емес, сондықтан менің пікірім олардан басқа киногерлерге айтылып отыр).
Жаңа айттым ғой, киногерлер де, көрермен де екіге бөлінген деп. Орыстілді ресжиссерлер шетелден көргенін өз туындыларына тықпалап, көрермендер шетелдің киноларын көре бергендіктен олар сондағы нәрселерді қазақ киносынан іздеп, ұлттық киноға жатырқай қарайды. Ал қазақтілді көрермен ұлттық тұрғыда ойлап, кино түсіретін режиссерлер аз болғандықтан киномыздан өзіне керекті нәрсені ала алмайды.
Тарихи фильмдер керек деп жатамыз ғой, оны түсіріп жүргендер ұлт тарихын, өзі түсіретін кезеңнің тұрмыс-салтын білмегендіктен тарихи киноны ертегі формасына әкеледі. Мысалы, «Көшпенділер» мен «Жаужүрек мың бала» фильмдерінде ертегілік сипат басым екені айқын көрініп тұр. Ал бүгінгі көрерменге тарих туралы реалистік кино керек!
«Ұлттық киноны қолдау орталығының» жаңа басшылығына ұлттық киноны түсінетін адамдар келіп жатыр. Солар енді реалистік бағыттағы тарихи фильмдер жасайды деп сенгім келеді. Сондықтан олар ұлттың бүкіл қасиетін бойына жинаған режиссерлермен бірлесе жұмыс істесе, халыққа керек, мемлекетімізге пайдалы кинолар шығар еді. Қазір киноға келіп жатқан жастардың арасында дүбаралық басым. Олардың түсірген киносындағы қисынсыздықты айтсаң, «бұл енді кино ғой» дейді. Кинода да әдебиеттегідей көркемдік категориялар үстемдік етуі тиіс. Сосын айта кететін бір нәрсе – киноның бюджеті қанша керемет болса да, оның ұлттық болуы сценарий мен режиссерға байланысты. Егер режиссер сценарийді қолына алып отырып, оған өз жанынан бірдеңе қоса алмаса, ол жай сценарийге байланған иллюстратор ғана! Режиссер сценарийге жан беруші. Егер ол оның қолынан келмесе, кейіпкерді сомдаушы актер барлық игерген нәрсесін қолдануға мәжбүр болады да, киноны пафос басып кетеді. Сондықтан режиссердің қолындағы материалды игеруі үшін ол жайында түсінігі терең болуы керек. Ол ұлттық тарихи киноға байланысты. Мен көз жеткізген нәрсе осы.
