598
Еңбек Ері атанған дәрігер қандасымыз: Кім жағымсыз иістің ортасында болғанды қалар дейсіз?!
Еңбек Ері атанған дәрігер қандасымыз: Кім жағымсыз иістің ортасында болғанды қалар дейсіз?!
Жуықта ғана Моңғолия Президентінің жарлығымен Моңғолияның “Еңбек Ері” атағын алған дәрігер қандасымыз Есей Нығметұлымен Ұланбатыр қаласындағы «Өнөөдөр» («Бүгін») басылымына берген сұхбаттының аударылған нұсқасын ұсынамыз.
– Еңбек Ері атағына қалай қол жеткіздіңіз?
– Медицина саласында 42 жыл еңбек еттім. Соның 35 жылын хирургия бөлімінде өткіздім. Мамандығыма құштарлығым және халықтың денсаулығы үшін жатпай-тұрмай еңбектеніп, қабілет қарымымды елім үшін арнағаныма мемлекет тарапынан берілген “баға” деп ойлаймын.
– Балалық шағыңыз, ата-анаңыз туралы айтып берсеңіз. Шабандоз бала болған деп те естідік?
– Шопан отбасында дүниеге келдім. Малымыз да көп болды. Ағайынды сегізіміз қой қырқып, шөп шауып, қозы-лақ жайып, аттың қомында өстік. Әкем бірлестік бастығынан жылқышы болуды қалаған соң біз де ат жалында өстік. Біздің үй бие байлап, жүйрік баптайтын. Сондықтанда жайшылықта жорға мініп, той, мейрамдарда бәйгеге ат қосып, шабандоз болып жүрдім. Алты жасымнан бастап, сәйгүлікті серік еттім. Бір тойда екі бәйгеге ат қосатынбыз. Тақым талғанша атқа мініп, бәйгенің алдын бермейтін кездер де болды. Біздікі сол кездегі Цагааннуур, қазіргі Бугат сұмынына қарайтын.
– Сіз 70 жасты еңсерсеңіз де жас көрінесіз. Жұмыстан басқаға назар аудармаған соң адам қартаймайтын сияқты ма, қалай?
– Мен қарап отырмайтын адаммын. Қазір де Аймақтық орталық аурухана жұмысына мүмкіндігіме сәйкес қол ұшын беріп келемін. Қажет болса, шалғай ауылдарға шақыртумен барып тұрамын. Жекеменшік хирургиялық ауруханаларда да жұмыстаймын. Ең соңғы рет өткен наурыз айында «Нұр-Алтай» ауруханасы дәрігерлермен бірлесіп, бүйрегіне су толған, қатайған екі науқасқа ота жасадық. Жасым ұлғайғандықтан көп оталарға кірісе бермеймін. Бірақ өте мұқтаждық болған жағдайда одан бас тарту қиын. Жеке ультрадыбыстық диагностикалық құрылғы арқылы адамдарды қарайтындықтан бос уақытым болмайды. Жылына аймағымыздың 12 сұмынын екі рет айналып шығатындай жол жүремін. Қолым босай қалса, Орталық аурухананың хирургия бөлімшесіне барып, жағдайларымен танысып, ақыл кеңесімді айтып тұрамын. Өткенде астанаға бармас бұрын Елімізге еңбек сіңірген дәрігер Р. Жүністің шақыртуымен Дэлүүн, Булган сұмындарында 3 тәулік болдым.
– Зейнет демалысына қашан шықтыңыз?
– 2010 жылы 60 жасқа толысымен зейнетақы тағайындаттым. Аурухана басшылығы мен бөлімшедегілерге енді зейнет демалысына кетейін деп едім, қызметтестерім: «Сізді жібере алмаймыз. Хирургия бөлімшесінің жалғыз тірегі өзіңізсіз. Біраз уақыт жұмыстай беріңіз,» - деді. Содан бері жұмысымнан қол үзбей, білетінімді айтып, кеңес беріп, білігтілігімді ел игілігіме жаратып келемін.
– Баян-Өлгийде халық арасында қандай сырқат түрлері көп кездеседі?
– Аймағымызда ауру-сырқау аздау. Тұмса табиғат пен таза су мен ауаның әсері болар. Жұқпалы аурулар басқа аймақтармен салыстырғанда орташадан төмен.
– Жергілікті дәрігерлердің көбісі «пәледен машайық қашып құтылыпты» деп, науқастарды үшінші сатылы ауруханаларға жолдайды. Сіз көбінде ондай жолды емес, науқастарды мүмкіндігінше емдеу жолын таңдайтын көрінесіз?
– 1983 жылы хирургия курсын тәмамдадым. Сол кезде біздерді үлкен аурухаларға жолдап, тәжірибеден өткізетін. Мемлекеттік III орталық аурухананың Жүрек, қан тамырлары хирургы Ц.Бундан деген мықты дәрігердің жетекшілігінде тәжірибеден өттім. Бірде мен ұстазымнан «жүрек отасын жергілікті ауруханада жасауға бола ма» деп сұрадым. Ол кісі «егер жергілікті аурухана рұқсат етсе, біз сендермен бірлесе отырып, ота жасауға келісеміз» деп шын ниетімен жауап берді. Алыс-шалғайдағы аймақта хирургиялық ота жасаудың іргетасы осылай қаланды. Мен сол кездегі Баян-Өлгий аймақтық Денсаулық басқармасы басшыларымен сөйлесіп, Мемлекеттік III орталық аурухананың Хирургия бөлішесімен әріптестік келісім жасап, қарым-қатынас орнатып, көп нәрселерді үйрендік. 1984 жылы күзден бастап, жүрекке ота жасала бастады. Науқасты ұйықтатып қойып, денесін түгелдей мұзбен орап, температурасын 27 градусқа дейін төмендетіп, кеудесін тіліп, операция жасаған кезіміз де болды. Сол жылы күзде тума және жүре келе пайда болған жүрек ақауына орталық дәрігерлер қолдауымен ота істедік. Моңғолия бойынша алғаш рет аймақта жасалған алғашқы операция сол болуы керек. Ол кезде басқа аймақтарда мұндай ота жасалмайтын. 1986, 1988 жылдары өзіміз он шақты адамға ота жасадық. Сол жылдарда аймағымызда кеуде қуысына ота жасау белгілі бір деңгейге көтерілді. Маманданған дәрігерлермен бірлесе отырып, 36 операция істедік. Олардан өте көп дүние үйреніп, кәсібімізге төселіп, біліктілігімізді біршама арттырдық.
– Сонда сіз жүрек, қан тамырларына маманданған дәрігер болдыңыз ғой…
– Өзіме «егер сен хирург болсаң, барлығын да үйренуің қажетсің» деген мақсат қойдым. Соқыр ішек алғаннан бастап, ми, жүрек, тамыр, бауыр, өт, асқазан, ішек, сүйек, бүйрек деген сиқты барлық түрлі отадан жасауға күш салысамын. Ұланбатырдан Баян-Өлгийге дәрігерлер шақырып әкелу арқылы солардан көп үйрендім. Дәрігерлер қайтып кетсе де, байланыста болып, ақыл-кеңес алып тұратын едім. Мұнан соң қалқанша безі, қуық безі қатарлы сырқаттарға ота жасай бастадым дегендей барлық операцияларды аймақта жасадық.
– Аймақта оқыс жағдайлар көп болады. Мұндай кезде де көп ота жасаған боларсыздар?
– 1996 жылы ауруханаға пышақталған екі азамат келіп түсті. Ер азамат 16, әйелі 14 жерден пышақталыпты. Пышақ ерінің жүрегіне тіке кіріп, өтіп кеткен ауыр жаралы еді. Ойланатын уақыт жоқ. Азаматтың кеудесін дереу тіліп, жүрегін тіктік. Қаны тік шапшып, бет ауызға шашырап, еденге жайылып кетті. Осылайша екі адамның жанын алып қалдық. Барлығы 38000 рет ота жасадым. Істемеген операциям жоқ деп айтуға болады. «Универсал трактор» дегендей жергілікті ауруханадағы жұмыстардың барлығына жегілдік. Науқасты алып жүруге келмейді, көп қан жоғалтқан деп сұмындарға шақыратын да кез көп. Жедел жәрдеммен жылдам жетіп, ота жасаймыз. Қан алмастыратын дәрігер мен анезтезиолог үшеуіміз ғана жолға шығамыз. Ауылдық жерлерде аттан жығылып, басына зақым келген, бел, омыртқасын сындырғандар көп келеді. Онда дәрігер жоқ болғандықтан өздерін өздері емдейтіндері де бар. Біздің кезімізде аймақта ультрадыбыстық диагностика дәрігері болмады. Сондықтан 1989 жылы осы бағытта білім алып, аймағымыздағы алғашқы ультрадыбыстық диагностика дәрігері атандым. Қазір жағдай жақсарды, орталықтан шалғайдағы ауруханалар әртүрлі салада маманданған жергілікті дәрігерлермен қамттамасыз етілді.
– Ауыр операция кезінде аурухана сыртына жиналған науқастың ағайын-туыстары әртүрлі мінез көрсетіп жатады. Сол сәтте сіз олармен қалай қарым-қатынас жасайсыз?
– Мен ашулана алмайтын адаммын. Ашуға булықсам, менен сөзді қойып, дыбыс та шықпай қалады. Ондай мәселеге сабырмен қараймын. Емделушілермен жылы қатынаста болған жөн. Адамдарға даяшылық жасау, оларға мейірімді көзбен қараудан асқан дүние жоқ. Бұл бір өмірдің ләззаты. Сондықтан сырқатты емдеп, жақсы нәтижеге қол жеткізумен қатар мейірімділік танытып, сабырға келтіріп, әңгімелесу өте маңызды. Мен жақсылап ойланып-толғанып барып, емдеу жасап, шынайы ниетпен еңбек етуді мақсат тұтамын.
– Медициналық білімді қайдан алдыңыз?
– 1972 жылы Улаанбаатар қаласындағы Медицина техникумына түсіп, 4 жыл оқыдым. Бітірген соң Денсаулық сақтау басқармасында кадр жауаптанған маман, одан кейін Қызыл крестілер қоғамында орынбасар болып тұрып, 1977 жылы Медицина институтына қабылданып, 6 жыл білім алдым. Барлығы он жыл оқыдым. Ол кездері Моңғолия медицина жоғары оқу орнының сапасы жақсы, оқытушылар өте білікті еді. Хирургия оқытушысы П.Долгор, Б.Гоош, Д.Даваасүрэндер болды. Дәрігерлерден Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлық иегері Г.Нямхүү, А.Отгондалай, травматолог Г.Дэмид қатарлы жақсы адамдармен араласып, білім нәрімен сусындадым.
– Бала-шағаларың ғана емес, ағайын-туыстарыңыз арасында да дәрігерлер бар екен. Сіздерге дәрігерлік мұраға қалған ба?
– Әкелі-балалы дәрігерлер де бар. Мемлекеттік сыйлық иегері, Халық дәрігері, әйгілі хирург Ж.Хайролла мен оның балалары да бізге туыс болып келеді. Олар жүйке, жұлын жүйесінің мықты дәрігерлері. Балалардың да дәрігері бар. Көз және гинеколог дәрігерлері деген сияқты тізе берсем, біразға барады. Қызым – кіші дәрігер. Келінім – дәстүрлі, халықтық емдеу дәрігері. Маған ешкім дәрігер бол деген жоқ. Химия мен физика пәніне жақсы болғандықтан осы мамандықты таңдадым. Басты себеп – бала кезімдегі бір оқиға.
– Ол қандай оқиға?
– Орта мектепте жүргенде тізем қатты ауыратын. Содан әжем мені аруханаға апарды. Бөлмеге кірсек, әйел дәрігер отыр. Оған қаралып, кеңес алып, дәрі-дәрмек жазып берді. Бірер күннен кейін ауырсыну сап тыйылды. Жүгіріп, ойнап, мәз болып қалдым. Содан дәрігер деген не деген керемет мамандық деп ойладым. Мамандыққа қызығушылығым оянып, дәрігерлікке құмарта бастадым.
– Қызыңыз: «Анамнан бала кезімде айырылдым. Әкем бізді бағып-қағып өсіріп жеткізді,»- деп отыр. Тынымсыз жұмыстан тыс балаларға уақыт бөлу оңай болмаған болар?
– 1996 жылы жарым қайтыс болды. Мен бар уақытымды адамдарды емдеуге жұмсайтынмын. Балалар өздері өсті. Тек түзу жолдан таймауларын ғана оларға ескертетінмін. Үлкен ұлым полиция ұйымында көп жұмыстап, подполковник шенін алып, демалысқа шықты. Одан кейінгісі күзет компаниясының директоры, үшінші ұлым қалада заңгер. Кенже қызым Аймақтық орталық ауруханада кіші дәрігер болып істейді.
– Қайда дүниеге келдіңіз?
– Мен Налайхда тудым. Баян-Өлгийде өсіп, ер жеттім. Жолым түскенде туған жеріме барып, аунап-қунап қайтамын.
– Бүркіт салып көрдіңіз бе?
– Әкем саятшы болды. Бүркітті балапан кезінен қолға үйретіп, аңға салған кезде бірге баратынмын. Көбінде қағушы боламын. Шың-құзды кесіп жүретіндіктен мықты ат қажет. Бала кезімізде тау тасты бірталай араладық. Көкпар тартысып, бәйгеге қатысып, балуан күрескенге не жетсін! Балалық шақта мұның бәрін де бастан өткіздік.
– Хирургия бөлімшесінде ғұмырыңыздың көбін өткізген екенсіз. Ұжымыңызға қаталдық танытқан жоқсыз ба?
– Аймақтық орталық аурухананың хирургия бөлімшесін көп жыл басқарып, кейін кеңесші дәрігер болдым. Жастарды іске жеккен сайын олар өмірден үйренеді. Оларға қатаң талап қоямын. Соның нәтижесінде бөлімшеміз көптеген жыл үздік бөлімше ретінде сыналтылды. Біздің кезімізде түрлі-түсті теледидар тапшы еді. Сыйға «Рекордтан» бастап, көп теледидар алдық. Соңында шкафтар сыйлады. Сыйға берген дүниені бөлімшені жабдықтауға арнадық. 1990 жылы біздің көп дәрігерлер Қазақстанға қоныс аударды. Сол уақытта ауруханада травматолог дәрігер екеуіміз ғана қалдық. Бөлімшеде жалғыз істедім. Олардың көбі тұрмысын жақсарту үшін солай бет алды. Аймақ басшылығы дәрігерлерге көшуге тыйым салса да, тоқтата алмады. Жұмыс өте ауыр еді. Сондықтан жаңа бітіріп келген дәрігерлерді жұмысқа алып, баулыдық. Ешқандай мамандық жетілдіру курсінен өтпеген, тәжірибесі аз оларды өзім тәжірибеден өткізіп, өзім үйреттім. Олар қазір халыққа танылған дәрігерлерге айналды. Солардың бірі елімізге еңбек сіңірген дәрігер Б.Бейсен. Ол қазір халық сенімін жүктеп, Парламентте депутат болып отыр. Тарыққан сәттерде жастарға сенім жүктеп, «ота жасап үйрен», «біліміңді шыңда», «мамандығыңның шебері бол» деп үгіттейтінмін. Дәрігерлердің бәрі бірдей емес. Кейбір операцияға кірмей, «отыра тұрайын» дейтіндер де болады. Кім жағымсыз иіс ортасында болғанды қалар дейсіз?! Ота жасауға қатыспаймын деп айтпаса да, емеуірінен білініп қалады. Иіс-қоңсы жоқ сүйектің операциясына қатысады. Сондай ғана отаға қатысатын да дәрігерлер бар.
– Білікті дәрігерге шақырту көп болатын шығар?
– Қобда аймағындағы Батыс өңірлік диагностика және емдеу орталығы құрылғанда жұмысқа шақырды. Сол аймақ әкімі де, аурухана директоры да тілек білдірді. Хирург және ультрадыбыстық диагностика дәрігері болсаң деді. «Үй берейік. Балаларың оқу төлемін төлейік» деген ұсыныс жасады. Мен осы жерден кеткім келмей, бас тарттым.
– Жастарға айтар өсиетіңіз?
– Олар барлығын білеміз, қолымыздан келеді деп ойлайды. Қоғам дамып, ақпарат алатын көздер көбейгендіктен бұл да мүмкін. Білуге тиіс және жасауға болатын істер бұл дүниеде көп қой. Бастысы – сол айтқан нәрсесін іске асыра білу. Жастар сол жағын ой елегінен өткізіп көрсін. Кітаптан оқығанды білемін деп ойлауға болмайды. Соқыр ішекті алып тастайтын дәрежеге жеткен соң мен бәрін істей аламын деп өзіңе сүйсінуге болмайды. Біліктілігіңді одан сайын арттырып, біліміңді одан сайын шыңда. Кішкене нәрседен тояттанбай, көп нәрсені үйрену қажет деп айтқым келеді. Білімде шек жоқ. Қазіргі жастардың тіл үйреніп, білімін жетілдіруіне шексіз мүмкіндік бар.
– Балалық шағыңыз, ата-анаңыз туралы айтып берсеңіз. Шабандоз бала болған деп те естідік?
– Шопан отбасында дүниеге келдім. Малымыз да көп болды. Ағайынды сегізіміз қой қырқып, шөп шауып, қозы-лақ жайып, аттың қомында өстік. Әкем бірлестік бастығынан жылқышы болуды қалаған соң біз де ат жалында өстік. Біздің үй бие байлап, жүйрік баптайтын. Сондықтанда жайшылықта жорға мініп, той, мейрамдарда бәйгеге ат қосып, шабандоз болып жүрдім. Алты жасымнан бастап, сәйгүлікті серік еттім. Бір тойда екі бәйгеге ат қосатынбыз. Тақым талғанша атқа мініп, бәйгенің алдын бермейтін кездер де болды. Біздікі сол кездегі Цагааннуур, қазіргі Бугат сұмынына қарайтын.
– Сіз 70 жасты еңсерсеңіз де жас көрінесіз. Жұмыстан басқаға назар аудармаған соң адам қартаймайтын сияқты ма, қалай?
– Мен қарап отырмайтын адаммын. Қазір де Аймақтық орталық аурухана жұмысына мүмкіндігіме сәйкес қол ұшын беріп келемін. Қажет болса, шалғай ауылдарға шақыртумен барып тұрамын. Жекеменшік хирургиялық ауруханаларда да жұмыстаймын. Ең соңғы рет өткен наурыз айында «Нұр-Алтай» ауруханасы дәрігерлермен бірлесіп, бүйрегіне су толған, қатайған екі науқасқа ота жасадық. Жасым ұлғайғандықтан көп оталарға кірісе бермеймін. Бірақ өте мұқтаждық болған жағдайда одан бас тарту қиын. Жеке ультрадыбыстық диагностикалық құрылғы арқылы адамдарды қарайтындықтан бос уақытым болмайды. Жылына аймағымыздың 12 сұмынын екі рет айналып шығатындай жол жүремін. Қолым босай қалса, Орталық аурухананың хирургия бөлімшесіне барып, жағдайларымен танысып, ақыл кеңесімді айтып тұрамын. Өткенде астанаға бармас бұрын Елімізге еңбек сіңірген дәрігер Р. Жүністің шақыртуымен Дэлүүн, Булган сұмындарында 3 тәулік болдым.
– Зейнет демалысына қашан шықтыңыз?
– 2010 жылы 60 жасқа толысымен зейнетақы тағайындаттым. Аурухана басшылығы мен бөлімшедегілерге енді зейнет демалысына кетейін деп едім, қызметтестерім: «Сізді жібере алмаймыз. Хирургия бөлімшесінің жалғыз тірегі өзіңізсіз. Біраз уақыт жұмыстай беріңіз,» - деді. Содан бері жұмысымнан қол үзбей, білетінімді айтып, кеңес беріп, білігтілігімді ел игілігіме жаратып келемін.
– Баян-Өлгийде халық арасында қандай сырқат түрлері көп кездеседі?
– Аймағымызда ауру-сырқау аздау. Тұмса табиғат пен таза су мен ауаның әсері болар. Жұқпалы аурулар басқа аймақтармен салыстырғанда орташадан төмен.
– Жергілікті дәрігерлердің көбісі «пәледен машайық қашып құтылыпты» деп, науқастарды үшінші сатылы ауруханаларға жолдайды. Сіз көбінде ондай жолды емес, науқастарды мүмкіндігінше емдеу жолын таңдайтын көрінесіз?
– 1983 жылы хирургия курсын тәмамдадым. Сол кезде біздерді үлкен аурухаларға жолдап, тәжірибеден өткізетін. Мемлекеттік III орталық аурухананың Жүрек, қан тамырлары хирургы Ц.Бундан деген мықты дәрігердің жетекшілігінде тәжірибеден өттім. Бірде мен ұстазымнан «жүрек отасын жергілікті ауруханада жасауға бола ма» деп сұрадым. Ол кісі «егер жергілікті аурухана рұқсат етсе, біз сендермен бірлесе отырып, ота жасауға келісеміз» деп шын ниетімен жауап берді. Алыс-шалғайдағы аймақта хирургиялық ота жасаудың іргетасы осылай қаланды. Мен сол кездегі Баян-Өлгий аймақтық Денсаулық басқармасы басшыларымен сөйлесіп, Мемлекеттік III орталық аурухананың Хирургия бөлішесімен әріптестік келісім жасап, қарым-қатынас орнатып, көп нәрселерді үйрендік. 1984 жылы күзден бастап, жүрекке ота жасала бастады. Науқасты ұйықтатып қойып, денесін түгелдей мұзбен орап, температурасын 27 градусқа дейін төмендетіп, кеудесін тіліп, операция жасаған кезіміз де болды. Сол жылы күзде тума және жүре келе пайда болған жүрек ақауына орталық дәрігерлер қолдауымен ота істедік. Моңғолия бойынша алғаш рет аймақта жасалған алғашқы операция сол болуы керек. Ол кезде басқа аймақтарда мұндай ота жасалмайтын. 1986, 1988 жылдары өзіміз он шақты адамға ота жасадық. Сол жылдарда аймағымызда кеуде қуысына ота жасау белгілі бір деңгейге көтерілді. Маманданған дәрігерлермен бірлесе отырып, 36 операция істедік. Олардан өте көп дүние үйреніп, кәсібімізге төселіп, біліктілігімізді біршама арттырдық.
– Сонда сіз жүрек, қан тамырларына маманданған дәрігер болдыңыз ғой…
– Өзіме «егер сен хирург болсаң, барлығын да үйренуің қажетсің» деген мақсат қойдым. Соқыр ішек алғаннан бастап, ми, жүрек, тамыр, бауыр, өт, асқазан, ішек, сүйек, бүйрек деген сиқты барлық түрлі отадан жасауға күш салысамын. Ұланбатырдан Баян-Өлгийге дәрігерлер шақырып әкелу арқылы солардан көп үйрендім. Дәрігерлер қайтып кетсе де, байланыста болып, ақыл-кеңес алып тұратын едім. Мұнан соң қалқанша безі, қуық безі қатарлы сырқаттарға ота жасай бастадым дегендей барлық операцияларды аймақта жасадық.
– Аймақта оқыс жағдайлар көп болады. Мұндай кезде де көп ота жасаған боларсыздар?
– 1996 жылы ауруханаға пышақталған екі азамат келіп түсті. Ер азамат 16, әйелі 14 жерден пышақталыпты. Пышақ ерінің жүрегіне тіке кіріп, өтіп кеткен ауыр жаралы еді. Ойланатын уақыт жоқ. Азаматтың кеудесін дереу тіліп, жүрегін тіктік. Қаны тік шапшып, бет ауызға шашырап, еденге жайылып кетті. Осылайша екі адамның жанын алып қалдық. Барлығы 38000 рет ота жасадым. Істемеген операциям жоқ деп айтуға болады. «Универсал трактор» дегендей жергілікті ауруханадағы жұмыстардың барлығына жегілдік. Науқасты алып жүруге келмейді, көп қан жоғалтқан деп сұмындарға шақыратын да кез көп. Жедел жәрдеммен жылдам жетіп, ота жасаймыз. Қан алмастыратын дәрігер мен анезтезиолог үшеуіміз ғана жолға шығамыз. Ауылдық жерлерде аттан жығылып, басына зақым келген, бел, омыртқасын сындырғандар көп келеді. Онда дәрігер жоқ болғандықтан өздерін өздері емдейтіндері де бар. Біздің кезімізде аймақта ультрадыбыстық диагностика дәрігері болмады. Сондықтан 1989 жылы осы бағытта білім алып, аймағымыздағы алғашқы ультрадыбыстық диагностика дәрігері атандым. Қазір жағдай жақсарды, орталықтан шалғайдағы ауруханалар әртүрлі салада маманданған жергілікті дәрігерлермен қамттамасыз етілді.
– Ауыр операция кезінде аурухана сыртына жиналған науқастың ағайын-туыстары әртүрлі мінез көрсетіп жатады. Сол сәтте сіз олармен қалай қарым-қатынас жасайсыз?
– Мен ашулана алмайтын адаммын. Ашуға булықсам, менен сөзді қойып, дыбыс та шықпай қалады. Ондай мәселеге сабырмен қараймын. Емделушілермен жылы қатынаста болған жөн. Адамдарға даяшылық жасау, оларға мейірімді көзбен қараудан асқан дүние жоқ. Бұл бір өмірдің ләззаты. Сондықтан сырқатты емдеп, жақсы нәтижеге қол жеткізумен қатар мейірімділік танытып, сабырға келтіріп, әңгімелесу өте маңызды. Мен жақсылап ойланып-толғанып барып, емдеу жасап, шынайы ниетпен еңбек етуді мақсат тұтамын.
– Медициналық білімді қайдан алдыңыз?
– 1972 жылы Улаанбаатар қаласындағы Медицина техникумына түсіп, 4 жыл оқыдым. Бітірген соң Денсаулық сақтау басқармасында кадр жауаптанған маман, одан кейін Қызыл крестілер қоғамында орынбасар болып тұрып, 1977 жылы Медицина институтына қабылданып, 6 жыл білім алдым. Барлығы он жыл оқыдым. Ол кездері Моңғолия медицина жоғары оқу орнының сапасы жақсы, оқытушылар өте білікті еді. Хирургия оқытушысы П.Долгор, Б.Гоош, Д.Даваасүрэндер болды. Дәрігерлерден Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлық иегері Г.Нямхүү, А.Отгондалай, травматолог Г.Дэмид қатарлы жақсы адамдармен араласып, білім нәрімен сусындадым.
– Бала-шағаларың ғана емес, ағайын-туыстарыңыз арасында да дәрігерлер бар екен. Сіздерге дәрігерлік мұраға қалған ба?
– Әкелі-балалы дәрігерлер де бар. Мемлекеттік сыйлық иегері, Халық дәрігері, әйгілі хирург Ж.Хайролла мен оның балалары да бізге туыс болып келеді. Олар жүйке, жұлын жүйесінің мықты дәрігерлері. Балалардың да дәрігері бар. Көз және гинеколог дәрігерлері деген сияқты тізе берсем, біразға барады. Қызым – кіші дәрігер. Келінім – дәстүрлі, халықтық емдеу дәрігері. Маған ешкім дәрігер бол деген жоқ. Химия мен физика пәніне жақсы болғандықтан осы мамандықты таңдадым. Басты себеп – бала кезімдегі бір оқиға.
– Ол қандай оқиға?
– Орта мектепте жүргенде тізем қатты ауыратын. Содан әжем мені аруханаға апарды. Бөлмеге кірсек, әйел дәрігер отыр. Оған қаралып, кеңес алып, дәрі-дәрмек жазып берді. Бірер күннен кейін ауырсыну сап тыйылды. Жүгіріп, ойнап, мәз болып қалдым. Содан дәрігер деген не деген керемет мамандық деп ойладым. Мамандыққа қызығушылығым оянып, дәрігерлікке құмарта бастадым.
– Қызыңыз: «Анамнан бала кезімде айырылдым. Әкем бізді бағып-қағып өсіріп жеткізді,»- деп отыр. Тынымсыз жұмыстан тыс балаларға уақыт бөлу оңай болмаған болар?
– 1996 жылы жарым қайтыс болды. Мен бар уақытымды адамдарды емдеуге жұмсайтынмын. Балалар өздері өсті. Тек түзу жолдан таймауларын ғана оларға ескертетінмін. Үлкен ұлым полиция ұйымында көп жұмыстап, подполковник шенін алып, демалысқа шықты. Одан кейінгісі күзет компаниясының директоры, үшінші ұлым қалада заңгер. Кенже қызым Аймақтық орталық ауруханада кіші дәрігер болып істейді.
– Қайда дүниеге келдіңіз?
– Мен Налайхда тудым. Баян-Өлгийде өсіп, ер жеттім. Жолым түскенде туған жеріме барып, аунап-қунап қайтамын.
– Бүркіт салып көрдіңіз бе?
– Әкем саятшы болды. Бүркітті балапан кезінен қолға үйретіп, аңға салған кезде бірге баратынмын. Көбінде қағушы боламын. Шың-құзды кесіп жүретіндіктен мықты ат қажет. Бала кезімізде тау тасты бірталай араладық. Көкпар тартысып, бәйгеге қатысып, балуан күрескенге не жетсін! Балалық шақта мұның бәрін де бастан өткіздік.
– Хирургия бөлімшесінде ғұмырыңыздың көбін өткізген екенсіз. Ұжымыңызға қаталдық танытқан жоқсыз ба?
– Аймақтық орталық аурухананың хирургия бөлімшесін көп жыл басқарып, кейін кеңесші дәрігер болдым. Жастарды іске жеккен сайын олар өмірден үйренеді. Оларға қатаң талап қоямын. Соның нәтижесінде бөлімшеміз көптеген жыл үздік бөлімше ретінде сыналтылды. Біздің кезімізде түрлі-түсті теледидар тапшы еді. Сыйға «Рекордтан» бастап, көп теледидар алдық. Соңында шкафтар сыйлады. Сыйға берген дүниені бөлімшені жабдықтауға арнадық. 1990 жылы біздің көп дәрігерлер Қазақстанға қоныс аударды. Сол уақытта ауруханада травматолог дәрігер екеуіміз ғана қалдық. Бөлімшеде жалғыз істедім. Олардың көбі тұрмысын жақсарту үшін солай бет алды. Аймақ басшылығы дәрігерлерге көшуге тыйым салса да, тоқтата алмады. Жұмыс өте ауыр еді. Сондықтан жаңа бітіріп келген дәрігерлерді жұмысқа алып, баулыдық. Ешқандай мамандық жетілдіру курсінен өтпеген, тәжірибесі аз оларды өзім тәжірибеден өткізіп, өзім үйреттім. Олар қазір халыққа танылған дәрігерлерге айналды. Солардың бірі елімізге еңбек сіңірген дәрігер Б.Бейсен. Ол қазір халық сенімін жүктеп, Парламентте депутат болып отыр. Тарыққан сәттерде жастарға сенім жүктеп, «ота жасап үйрен», «біліміңді шыңда», «мамандығыңның шебері бол» деп үгіттейтінмін. Дәрігерлердің бәрі бірдей емес. Кейбір операцияға кірмей, «отыра тұрайын» дейтіндер де болады. Кім жағымсыз иіс ортасында болғанды қалар дейсіз?! Ота жасауға қатыспаймын деп айтпаса да, емеуірінен білініп қалады. Иіс-қоңсы жоқ сүйектің операциясына қатысады. Сондай ғана отаға қатысатын да дәрігерлер бар.
– Білікті дәрігерге шақырту көп болатын шығар?
– Қобда аймағындағы Батыс өңірлік диагностика және емдеу орталығы құрылғанда жұмысқа шақырды. Сол аймақ әкімі де, аурухана директоры да тілек білдірді. Хирург және ультрадыбыстық диагностика дәрігері болсаң деді. «Үй берейік. Балаларың оқу төлемін төлейік» деген ұсыныс жасады. Мен осы жерден кеткім келмей, бас тарттым.
– Жастарға айтар өсиетіңіз?
– Олар барлығын білеміз, қолымыздан келеді деп ойлайды. Қоғам дамып, ақпарат алатын көздер көбейгендіктен бұл да мүмкін. Білуге тиіс және жасауға болатын істер бұл дүниеде көп қой. Бастысы – сол айтқан нәрсесін іске асыра білу. Жастар сол жағын ой елегінен өткізіп көрсін. Кітаптан оқығанды білемін деп ойлауға болмайды. Соқыр ішекті алып тастайтын дәрежеге жеткен соң мен бәрін істей аламын деп өзіңе сүйсінуге болмайды. Біліктілігіңді одан сайын арттырып, біліміңді одан сайын шыңда. Кішкене нәрседен тояттанбай, көп нәрсені үйрену қажет деп айтқым келеді. Білімде шек жоқ. Қазіргі жастардың тіл үйреніп, білімін жетілдіруіне шексіз мүмкіндік бар.
