522
Алысты көздеген ел аудармадан ақша аямайды
Алысты көздеген ел аудармадан ақша аямайды
Аударма – бір елдің мәдениеті мен екінші елдің мәдениеті арасындағы алтын көпір. Сол арқылы тұтастай бір халықтың өркениеті мен мәдениеті әлемге танылады. Қалай алсақ та, әлем әдебиеті аударма арқылы жасалады деген сөздің қисыны бар. Тек әдебиет қана емес, барлық салаға сапалы тәржіма керек-ақ. Онымен қоса тілдің қолданбалық жағына да аударманың ықпалы зор.
Соңғы уақытта еліміздегі аударманың кенжелеп қалғаны қатты байқалады. Жоқ демейміз, талай жақсы жобалар жүзеге асырылып жатыр, бірақ күн сайын құбылатын заманның бет алысына қарасақ, бұл бізге аздық етеді. Сапасы былай тұрсын, саны да алаңдатады.
Еліміздегі аударма әлем көшіне қашан ілеседі?
Осыған дейін сапасыз аударылған шығармалардың төңірегінде біршама дау болған еді. Мемлекет тапсырысымен, бірақ жеке компания арқылы француз, испан тілдеріне аударылған қазақ жазушыларының шығармалары ғаламтор арқылы тәржімалана салғаны біраз талқыланды. Авторлардың өздері де реніш білдірген болатын. Сапасыз, қате аударманың аударылмаудан да зиянды екені айтпаса да белгілі нәрсе. Осылайша өзімізді әлемге оқыттыра алмай, не әлем әдебиетін өз тілімізде оқи алмай отырмыз. Әр жыл сайын қаншама оқылымды, бестселлер кітаптар жарыққа шығып, талқыланып, әртүрлі тілге аударылып жатады. Бірақ бұл процесс бізді айналып өтіп келеді. Нобель сыйлығын алған жазушылардың өзін әлі күнге дейін өз тілімізде оқи алмай жүрміз. Біз де көштен қалмаймыз, оқимыз, тек ол үшін орыс тіліне жүгінеміз. Жоғары оқу орындарында да көптеген ғылыми әдебиет орыс тілінде беріледі. Аудармалары жоқ емес, бірақ одан гөрі өзге тілдегі нұсқасы түсініктірек. Бірақ бұрынғыдай емес, сең қозғалып, сәтті аударылған шығармалардың тұсауы кесіліп жатыр. Қазақ әдебиеті аудармадан мүлдем мақұрым қалған деп айтуға болмас, бұрын да сапалы аудармалар болды. Шетел әдебиетінің көптомдығы, одан бөлек жекелеген аудармалар да болды. Биыл әлемдік бестселлер Хәрри Поттер қазақшаға аударылды, «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы бойынша біршама кітаптар жарыққа шықты. Абай шығармалары әлемнің біраз тіліне аударылды, қазіргі қазақ поэзиясының антологиясы 6 тілге тәржімаланды. Елбасы «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақаласында бізге білімді де білікті гуманитарлық сала мамандары да қажет екенін айтып, студенттердің заманға сай білім алуына қажетті жағдай жасауды тапсырған болатын. Осыдан кейін «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы қолға алынды. 2017 жылы жобаны жүзеге асыру үшін арнайы үкіметтік емес, коммерциялық емес «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры құрылды. Аталған жобаның жұмысы орта жолдан тоқтатылатын болыпты немесе аударма бюросы жабылады деген сияқты соңғы уақытта тарап жатқан ақпарат көп адамның көңілін түсірді. Себебі тарих, философия, әлеуметтану, психология, антропология, мәдениеттану, дінтану, лингвистика, инновация, медиа, экономика, менеджмент, кәсіпкерлік, кинотану, театртану салалары бойынша әлемнің маңдайалды университеттерінде оқытылатын үздік оқулықтардан халық іздегенін тауып, білімін кеңейткен еді.100 жаңа оқулық жобасы аяқсыз қала ма?
«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы төл аудармаға жаңа серпін әкелгендей болды. Әлемнің озық білім ордаларында оқытылатын үздік оқулықтарды өз тілімізде оқып, марқайдық. Бірақ соңғы кезде жоба жабылады, бюро жұмысын тоқтатады деген ақпарат әлеуметтік желілерде қызу талқыланды. Осыған байланысты Ұлттық аударма бюросына хабарласып, мән-жайды білген едік. – 100 оқулыққа толмай, жоба аяқталғалы жатыр деп қате түсінгендер бар. Оқулық санына байланысты айтсақ, төрт жылға жуық уақыт ішінде Ұлттық аударма бюросы 100 оқулық аударды. Қазір жалпы 77 оқулық еліміздің жоғары оқу орындары мен кітапханаларына тегін таратылды. Ал қалған 23 оқулықтың аудармасы толық аяқталып, баспаға жіберілді. Ол жыл соңына дейін басылып, таратылады. Яғни, межеленген алғашқы міндет орындалды. Жобаның болашағы жайлы сұрағыңызға келсек, қазір оны жалғастыру жайы талқыланып жатыр. Біз ұсыныстарымызды «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру жөніндегі ұлттық комиссияға жолдадық. Қолдау табады деген үміттеміз. Қазір министрлікке жобаның қорытындысын өткізіп жатқандықтан жобаға кеткен жалпы қаржы көлемін айту қиын. Бірақ аударма жұмысы, авторлық құқықтары, басып, тарату жұмыстарын қосып есептегенде әр оқулыққа 3 860 теңге қарастырылған», – деп жауап берді Ұлттық аударма бюросының баспасөз қызметі. Жобаның сайтындағы ашық дереккөздер бойынша, бұл жобаның төңірегінде аудармашы, дизайнер, корректор, беттеуші, сырттан келген ғылыми-әдеби редакторлар, ғылыми кеңесшілер – барлығы 300-ден астам адам еңбек еткен. Мәтіндер бірнеше лек әдеби және ғылыми редакциядан өткен. 100 оқулықты аудару аясында Қазақстан әлемдегі алдыңғы қатарлы жоғары білім беру орындары, ғылыми орталықтар және оқулық шығаруға маманданған баспа ұйымдарымен тығыз әріптестік орнатқан. Сонымен қатар оқулықтардың электронды нұсқасы әзірленіп, ол Қазақстанның ашық университеті – openU.kz платформасына жүктеліпті. Көпшілік осы жерден оқи алады. Сондай-ақ қоғам қызығушылығы мен ұсынысы ескеріліп, кітаптар Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларындағы ірі кітап дүкендері арқылы сатылымға қойылған. Алғашында қазақ тіліне аударуға 800-ден аса кітап ұсынылған екен, оны Білім және ғылым министрлігі жанынан құрылған арнайы комиссия қарап, оқулықты таңдауда бірнеше талап ескерілген. Біріншіден, оқулық әлемнің ең үздік деген 100 университетінің оқу бағдарламасында болуы шарт. Екіншіден, кітап кем дегенде үш рет басылып, соңғы басылымы кейінгі 3 жылда шыққан болуы тиіс. Үшіншіден, оқулық мазмұны бейтарап болуы керек. Төртіншіден, оқулықтың түрлі интерактивті қосымшалары мен видеолекцияларының, онлайн-курстарының болуы маңызды. 100 оқулықты қоса есептегенде, аударма бюросы барлығы 147 кітап аударыпты. Биыл Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойы аясында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен ұлы ақынның 145 өлеңі, 3 поэмасы мен 45 қара сөзі ағылшын, араб, қытай, испан, итальян, неміс, орыс, түрік, француз және жапон тілдеріне тәржімаланған. Сонымен қатар қазіргі қазақ әдебиетінің антологиясы БҰҰ-ның 6 тіліне аударылды. Әр антологияның таралымы – 10 мың данадан. Жалпы саны 120 мың жинақ әлемдегі 23 мыңнан аса ірі кітапхана, оқу орындары мен ғылыми орталықтарға жеткізілді. Оның ішінде ағылшын тілді басылымдар ағылшын тілі ресми мәртебеге ие 18 мемлекетке, араб тіліндегі жинақтар осы тілде сөйлейтін Таяу Шығыс пен Африкадағы 22 мемлекетке, испан тіліндегі басылымдар Испаниямен қатар Латын Америкасының 20 еліне, Қытай тіліндегі басылымдар 1,5 миллиард халқы бар елдің барлық аймағына, орыс тіліндегі жинақтар орыс тілін білетін 14 мемлекетке, француз тіліндегі таралым Еуропа мен Африканың 17 еліне таралған.Шетелдегі аударманың ахуалы қандай?
Жыл сайын әлемде қанша кітап аударылады деген сұраққа дәл жауап беру қиын. Дегенмен ЮНЕСКО-ның Index Translationum аударма туралы мәліметтері бар электронды дерекқорына жыл сайын шамамен 100 000 жаңа аударма қосылады екен. Онда 462 300 автор және 1 100 тіл бар. Бұл мәліметтер қорының құрылғанына ұзақ уақыт болмаған. Тек 1932 жылдан бастап қана Ұлттар Лигасының шешіміне сәйкес аударылған кітаптардың есебі жүргізіле бастапты. Содан кейін 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы тиісті міндеттерді ЮНЕСКО-ға тапсырған. 1979 жылдан бастап олар компьютерлік жүйенің көмегімен есеп жүргізе бастады. ЮНЕСКО-ның мәліметтері бойынша, ең көп аударылған авторлардың ондығына Уолт Дисней студиясының сценаристері, Агата Кристи, Жюль Верн, Владимир Ленин, Уильям Шекспир, Энид Блайтон, Барбара Картленд, Даниелла Стил, Ханс Кристиан Андерсен, сондай-ақ Стивен Кинг кіреді. Ал әлемдегі ең көп аударылған жеті тіл (яғни, осы тілдерде жазылған шығармалар белсенді түрде аударылады) — ағылшын, француз, неміс, орыс, итальян, испан және швед тілдері екен. «Ең көп аударатын» елдер қатарына Германия, Испания, Франция, Жапония, Нидерланд, Польша, Дания, Италия және Бразилия кіреді. Қазіргі аударманың жай-күйі, аударма саласындағы қиындықтар, әлемдегі аударма ахуалы туралы баспагер, Steppe & World баспа үйінің директоры Раиса Сайран Қадырдың пікірін білген едік. – Қазіргі кезде аударма ақсап тұр деген пікірмен келіспеймін. Өйткені дәл қазір аударма саласы жақсы дамып келе жатыр деп ойлаймын. Іздеген ақпараттың түгелі орыс тілінде табылатындықтан, бұрын аудармаға аса қатты мән берілген жоқ. Орыс тілін білсеңіз болғаны. Қазір біз шамамыз келгенше түпнұсқадан қазақ тіліне аударамыз. Тек тікелей аударуға мүмкіндік болмайтын тілдерден тәржімалағанда ғана орыс тілі арқылы аударамыз. Мысалы, Анна Франктың күнделігін біз голланд тілінен аудардық. Ол тілден тікелей қазақ тіліне аударатын аудармашы таппадық. Ал басқаларын толық түпнұсқадан аударуға тырысамыз. Себебі басқа тілден орыс тіліне, одан кейін қазақ тіліне аударылған шығармалар тілімізге дұрыс келмейді. Сөз тіркестері, фразеологизмдерді калькаланып кеткеннен кейін, қазақшаны орысша ойлап жазып, орысша ойлап түзеткеннен кейін мәтін түсініксіз болып шығады. Қазіргі аудармада осындай мәселелер бар. Ал қазір тек ағылшын емес, неміс, француз, жапон тілдерінен аударма жасап жатырмыз. Әрине, оңай емес, көп жылдан кейін қайта жаңғырып жатқан аударма тенденциясының бұл басы ғана. Қазақшасы да, шет тілі де мықты жастар көп. Қазақ тілінде аударманың тапшы екенін сезініп, түсініп, сол бағытта жұмыс істеп жатыр. Олар жалғастырып алып кетеді деп сенемін, зор үмітім бар. Грузия болсын, Ресей, Түркия, Германия болсын, тілдері барлық салада қолданбалы функцияны атқарып отыр. Барлық ақпарат өз тілдерінде бар. Сондықтан кітап оқу мәдениеті де қалыптасып кеткен. Оларда жаңа бір жақсы кітап жарық көрсе, ақпарат пайда болса, фильм шықса жылдам әкеліп халқымен бөліскісі келеді. Біз орыс тілінде ақпарат тұтынып үйреніп қалғанбыз. Қазақ мәдениеті антика сияқты көрінетіндей деңгейге жеттік. Хәрри Поттер шыққанда халық қабылдай алмады. Ол қалай қазақша шығуы мүмкін, оны оқымай-ақ қойғанымыз жақсы, бәрібір дұрыс шықпайды деген түсінік басым болды. Өйткені қазақ болмысы, тілі батыспен тең бола алмайды деген стереотип санамызға сіңіп қалған. Біз сол қағиданы бұздық, қазақша да сапалы аударма жасауға болатынын дәлелдегіміз келді. Біз де алдағы уақытта жоғарыда айтып өткен елдердің көшіне ілесеміз. Бес жылдан кейін аударма саласы, кітап мәдениеті мүлдем басқа арнаға бұрылып, жақсы жаққа қарай өзгереміз деген сенімдемін. Хәрри Поттерді аудару менің арманым болатын. Өзім балалар әдебиетін, балалармен бірге кітап оқығанды жақсы көремін. Балалар әдебиетіндегі ең керемет туындыларды аударамыз, басқа да тосынсыйларымыз бар. Бәрі сұраныс пен сатылымға байланысты. Кітаптарымыздың сұранысы артса, біз де соған сай кітаптарды аудара береміз. 2020 жылы 10 кітап аударыппыз, келесі жылы шамамыз келсе 20 кітап шығарамыз деген жоспарымыз бар. Жұмыс көп. Әр кітап шыққан сайын толқимыз, қате кетпесе екен деп уайымдаймыз. Кітап қолға түскенде қуанамыз. Қате кетсе көңіліміз түседі, бірақ кейін қайталамаймыз деп өзімізді жұбатып та қоямыз. Оқырманымызбен бірге қуанып, бірге өсіп, қалыптассақ дейміз, – дейді Раиса Сайранқызы. Қазір Еуропа елдерінде, Америка құрама штаттарында аударма ісі де нарық заманының көшіне ілескен. Автор кітабын өз бетінше аударуға ұсына алады. Аударма құқығына мамандандырылған бірнеше агенттіктер бар, бірақ олар сұранысы жоғары авторлармен жұмыс істеуді жөн көреді. Еуропа мен АҚШ-тағы баспагерлер қолжазбаларды тікелей авторлардан қабылдамайды. Бұл жұмыстар әдеби агенттердің мойнында. Әдеби агенттердің өзі автордың шығармаларымен танысып, сапалы, ұнамды болған жағдайда ғана келісімшартқа отырады. Әдеби агенттен бір айдан астам уақыт жауап келмесе, бұл оның сізбен жұмыс істеуден бас тарқаны саналады. Онымен қоса, аудармашыны да, редакторды да жеке өзіңіз іздейсіз. Осы ретте көптеген әлем елдерінде кітап жәрмеңкелері өтеді. Авторлар жұмысы халықаралық баспагерлердің назарын аударады және аудармаға жол ашады деп осы шарадан көп үміт күтеді. Жалпы айтқанда, аударма да бизнес ортаға бейімделген. Қазір аударманың қарқыны қатты. Кеше шыққан кітап ертеңінде аударылып, тарап жатады. Бізде ондай қарқын жоқ, мемлекет тапсырысынан тыс аудармалар жоққа тең. Оған жағдай да келе бермейді, баспаның бағасы аспандап тұр. Аударылатын тіл мен қазақ тілінің арасында тілмаш болып орыс тілі жүретіні тағы бар. Ол аударманың құнары мен мәнін азайтып, кейде тіпті мазмұнын өзгертуі де ғажап емес. Тек қана көркем және ғылыми әдебиеттерді аудару емес, кино, сериалдарды тәржімалау, субтитрлардың аудармасында да назар аударарлықтай мәселе көп. Тіл – ұлттың болмысын көрсетеді. Бір болмысты екінші болмыс арқылы өрнектеу, әрине оңай жұмыс емес. Десек те, сапалы да сәтті аудармалар бізге ауадай қажет.