397
Мұнайлы өлкеде де ағайын мұңсыз емес (+видеорепортаж)
Мұнайлы өлкеде де ағайын мұңсыз емес (+видеорепортаж)
Атырау өңірі Түркіменстан, Өзбекстан және Ресейдің Астрахан облысымен шектеседі. Өңірде 2018 жылғы санақ бойынша 631 841 жан саны тіркелген. Оның 20 мыңнан астамы – шетелден көшіп келген қандастар. Осыған орай газетіміздің Atajurt жобасы аясында Атырау облысына арнайы іссапармен барып, қандастардың тыныс-тіршілігімен танысып қайтқан едік.
Атырауға жасаған сапарымызда әуелі Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығының жергілікті өкілі, белгілі қаламгер Өтепберген Әлімгереевпен жолықтық. Ол кісі – Атырау өңірінің телерадиосында ұзақ жылдар қызмет еткен ардагер журналист, Махамбет атындағы сыйлықтың лауреаты. «Құрмет» орденінің иегері. «Еділ жайлаған қазақтар», «Алаш аңсаған азаттық», «Сарайшық» және «Шетел асқан ағайын» секілді құнды еңбектердің авторы. Қазір Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Атыраудағы бөлім жетекшісі қызметін атқаруда.
– Тағдыр-талайымен, қызмет бабымен, басқа да жағдайлармен қиыр қонып, шет жайлаған қандастарымыз көп. Қазір әлемнің 46 елінде қазақтар өмір сүріп жатыр. Мынау іргелес жатқан Астрахан облысында 250 мыңнан астам қандасымыз тұрады. Одан ары Қалмақ Республикасында 5 мыңнан астам, Сартауда (Саратов) 80 мыңнан астам қазақ бар. Олардың көбі біздің батыс аймаққа жақын жатқан жерлер болғандықтан осында көптеп келеді.
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Атыраудағы бөлімі 2004 жылдан бастап жұмыс істеп келеді. Бұл бөлімнің негізгі мақсаты – Атырау облысына іргелес жатқан елдердегі қазақтармен жұмыс істеу және осында көшіп келген ағайындардың жағдайына қарайласу. Осы ретте Атырау облысында Көші-қон қызметі 1994 жылдан бастап жұмыс істей бастады. Иран, Түркия, Түркіменстан және Өзбекстаннан қандастар қоныс аударды. Түркіменстандағы ағайындар біздің Жылыой деген жермен бұрыннан жапсарлас жатыр. Одан бөлек, Қарақалпақстаннан ағайындар көптеп келді. Олардың да арғы түбі аштық кезінде кеткен және шекара бөлгенде шетте қалған осы өңірдің адамдары, – дейді Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі Өтепберген Әлімгереев.
– Іргелес жатқан Астрахандағы қазақтардың «Жолдастық» деген қоғамдық мәдени-рухани орталығы табанды, жүйелі жұмыс істеп келеді. Ресейдің біраз жерінде бөлімдері бар. Жыл сайын ұлттық мерекелерді ұлықтап, қазақылықты сақтап қалуға өз үлесін қосуда. Ресейдің басқа өлкелерімен салыстырғанда Астрахандағы қазақтардың қазақ тілін білуі, ұлттық болмысты және салт-дәстүрді сақтауы анағұрлым артық. Олардың тек Атырау облысы ғана емес, жалпы батыс аймақтардағы Орал, Ақтөбе, Маңғыстау облыстарымен де рухани-мәдени байланысы берік, – дейді ол.
Атырау – мұнайлы, бай өлке дейміз. Алайда онда оралған ағайындардың әлеуметтік жағдайы әлі әлсіздеу екені байқалады. Осыған қатысты сұрағымызға:
– Алғаш келген кезде қандастарды баспанамен қамту мүмкіндігі болды. Жұмыс тауып беру мәселесі де қарастырылған еді. Қазір оның бәрі сиреді. Сондықтан проблема да көбейді. Жасыратын несі бар, қандастарды құжаттандыру ісінде де кемшіліктер жетеді. Мысалы, шетелдерден әртүрлі саланың қыр-сырын игерген мамандар келеді. Оларды дұрыс пайдалану жағы да жетіңкіремей жатыр.
Әңгіменің бәрі заңға келіп тіреледі. Заң солқылдақ. Оны тиянақтап алмай халыққа қызмет көрсету қиын, – деп жауап берді ол.
Сондай-ақ оның айтуына қарағанда, Ресейден көбіне өндіріске икемді мамандар келеді. Біздің жағдайда мұнайымыз бар, құрылысымыз бар бүгінгі индустрия әр салалы. Соның нағыз мамандары шеттен келетін қандастардың арасында көп. Өзбекстаннан ауылшаруашылық саласының мамандары келеді. Біз ауыл шаруашылығын дамытамыз деп айқайлағанда дауысымыз қатты шығады, ал еңкейіп күрек ұстасақ, беліміз бүгілмейді. Қысқаша айтқанда, қалай да шетелден келіп жатқандардың бізге әкелетін өзіндік жаңалығы мол.
Біз қанша дегенмен Кеңес үкіметінің құрамында болдық. Сол санамызға әбден сіңгені сонша, іс-қағаздардың көбін орысша жүргізгіміз келіп тұрады. Ал шеттен келетіндердің дені орыс тілін білмейді. Дайын мамандар өз саласы бойынша қызмет істей алмайтыны да содан. Шеттен келіп жатқан мамандар бір сөзбен айтқанда өз мүмкіндіктерін пайдалана алмай отыр.
Сондықтан біз тәуелсіздікті нығайтамыз десек, ана тілге көңіл бөлуіміз қажет. Қазақ тілі салтанат құрса, шетелден келген қазақтардың бар мүмкіндігін аша алар едік, – деп ағынан жарылған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі Өтепберген Әлімгереевтің бізге берген жауабына қарап, Атыраудағы қандастардың әлеуметтік ахуалын зерттей түсуіміз қажет деп түйдік.
Әлбетте, алдымыздан сол құжат мәселесі, білім саласы және ауыл шаруашылығына қатысты қордаланған түйткілдер кездесті. Ендеше соларға жеке-жеке тоқталып өтейік.
Қандастар неге неке куәлігін ала алмай жүр?
Атырау қаласындағы мейрамханалардың бірінде жұмыс істейтін Қазақстан азаматы Қуаныш Жұмабек және Қали Қабдыуақи өмірлік серігін тауып, үйленгеніне бір жылдай уақыт болса да, неке куәлігін ала алмай жүргенін айтады. – Мен Түркістан облысында туып-өскенмін. Қазақстан азаматымын. Жарым Гүлжанар Өркенбаева Қарақалпақстаннан көшіп келген. Шариғат бойынша некеміз қиылды. Бірақ заңды неке куәлігін ала алмай жүрміз. Әйеліме Қазақстан азаматтығын да бермей отыр. Ол құжаттарды алу үшін Қарақалпақстанға барып, анықтамалар алып келуі қажет екен. Қазір шекаралар жабық. Ал ол анықтамаларды әкелмесек депортациялайтынын айтады, – дейді Қуаныш Жұмабек. Ал қандасымыз Қали Қабдыуақи: – Мен 2017 жылы кыркүйекте Қытайдың Тарбағатай облысынан Қазақстанның Атырау облысына көшіп келдім. 2018 жылы мамырда Қазақстан азаматтығын алдым. Шариғат бойынша некеміз қиылды. Ал жұбайым Қарақалпақстаннан келген. Биыл ақпан айынан бері Қазақстанда жүріп-тұру мерзімін 3 ай сайын ұзартып отырмыз. Көші-қон қызметі әйеліме «енді мерзімін созып бермейміз, Қарақалпақстанға қайт» деп отыр, – дейді. Бұл туралы заңгер мамандар Қазақстан азаматы шетел азаматына үйленген жағдайда неке куәлігі берілуі заңды екенін айтады. Тек шетел азаматы келген елінен бұрын некеде болмаған деген анықтамасы болса жеткілікті. Ал азаматтық алуына мүлде кедергі болмауы керек дейді. https://www.youtube.com/watch?v=LpokmZG4hGY&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeeklyҰБТ-дан шектік балл жинай алмай қалған қандастар не істейді?
2019 жылғы қарашада Қытай елінің Іле облысынан Атырау қаласына көшіп келген қандасымыз Серік Айпанұлы балаларының оқу үлгеріміне көңілі күпті. Әсіресе, он жыл қытай тілінде білім алған қызы биыл он бірінші сыныпты онлайн оқып жатыр. Осыған орай енді қызы жоғары оқу орнына түспей қала ма деп алаңдайды. – Бұл кісілер ұрпақтың ұлттық болмысын, салт-дәстүрін сақтау және Қазақстанда өз ана тілінде білім алуы үшін көшіп келген. Балаларының барлығы қытай тілінде білім алған. Осы жақтың жазуын дұрыс білмейді. Қазіргі коронавирус жағдайына байланысты онлайн оқып жатыр. Оқу үлгерімдері мәз емес. Сол үшін әке-шешесі балаларын оқытамыз деп келгенде ертең оқуға түсе алмай қала ма деп алаңдап отыр. Ондай жағдайда қандай жеңілдік болады? Қазір бұл жандардың басында баспанасы жоқ. Жұмыссыз. Менің үйімде тұрады. Жалпы 13 адам бір үйде тұрып жатырмыз. Мемлекет тарапынан ешқандай көмек болған жоқ. Атырау облысында ондай қолдаулар болмай отыр, – дейді інісі Ержан Айпанұлы. – Меніңше, қандасымыз Серік Айпанұлының қызы оқуға түсіп кетуі қиын. Өйткені он жыл бойы қытай тілінде білім алған. Тіптен осында бір жыл бойы даярлық оқып жатқандардың көбі биыл грантқа түсе алмады. Шектік балл ала алмай қалғандар көп. Олар түгілі он бір жыл Қазақстанда оқыған жергілікті балалар оқуға түсе алмай жатады. Мұндай шетелден келіп оқуға түсе алмай қалған талапкерлер көп, – дейді «Жібек жолы бауырластар» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Әлия Тазабекова. Бұл туралы «Отандастар қорының» КеАҚ Білім бағытының жауапты қызметкері, БҒМ Республикалық білім гранттарын беру жөніндегі конкурстық комиссиясының мүшесі Нұрымжан Жұмағазиев былай деп жауап берді: «Шетелден көшіп келетін қандастарға қатысты білім саласы бойынша қарастырылған жеңілдік аймақтарға бөлінбейді. Еліміздің 24 ЖОО-да даярлық оқуға болады. «Мынау Өзбекстаннан келген, мынау Қытайдан келген» деп бөлінбейді. Барлық қандас талапкерге бірдей жыл сайын 4 пайыз жеңілдік қарастырылған. Статистикаға сүйенсек, орта есеппен алғанда Қытай елінен келген қандастардан жыл сайын 500 студент білім грантына ие болады екен. Сондықтан ата-аналар әлден жеңілдік іздеп оқушының психологиясын бұзбай, керісінше талап қойып, жігерлендіріп, жақсылап дайындауы қажет». https://www.youtube.com/watch?v=TZmf9B5sDjY&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeeklyМал дәрігері қандастың түйесін неге сойдырды?
Атырау облысының даңқы мұнайымен ғана емес, түйе шаруашылығымен де шыққаны белгілі. Өткен ғасырдың орта тұсында еліміздегі түйелердің 45 пайыздан астамы осы өңірде өсіріліп, тонналап ет, шұбат, жүн өткізіп, түйе малының пайдасы мол екенін дәлелдеген болатын. Қазақстанның 180 миллион жайылымдық жерінің 80 миллион гектары – шөл, 36 миллион гектары – шөлейтті алқап. Демек, айлап су ішпесе де, шөлге төзімді Ойсылқара тұқымын өсіремін деушілерге өріс жетеді. Өріс жетеді, бірақ пиғыл жетпей жатқандай. Олай дейтініміз 2004 жылы Қарақалпақстаннан Атырау облысына көшіп келген қандасымыз түйеші Сандыбай Құлмышов қария түйе шаруашылығын дамытуға кедергілер барын айтады. – Қарақалпақстан бұрын Қазақстанның жері болатын. 1936 жылдары Өзбекстан мақта егеміз деп Мәскеуден уақытша сұрап алған еді. Мен сол жерде өмірге келдім. Қарақалпақстанның 55 пайызы – қазақтар. Олар ғасырлардан бері жалғасқан халқымыздың қалпын бұзбай сақтаған жер. Өкінішке қарай, ол жер шекараның сыртында қалып қойды. Ел тәуелсіздік алған соң атажұртқа көшуді мақұл көріп, 2004 жылы елге келдік, – дейді қандасымыз. – 2012 жылы өзіміз бұрыннан білетін түйе шаруашылығымен айналыса бастадым. «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы бойынша несие алып, Маңғыстау облысынан 13 түйе әкеліп өсірдім. Бұл бір өркешті аруана тұқымды түйелер, – дейді шаруашылық иесі. Сандыбай Құлмышов қарияның айтуына қарағанда, түйе шаруашылығын дамыту онша қиын да емес тәрізді. Себебі бұл түйе малы басқа түліктерге қарағанда көнбістеу келеді. Қандасымыз өсіріп отырған түйелердің ерекшелігі – сүті мол, ыстық пен шөлге төзімді. Бірақ қазір мал өсіруде кедергілер көп. Соның біріне тоқталып өтейін. Кедергіні табиғаттан да емес пенделерден көріп отырмыз. Ол – мал дәрігерлері. Халықтың сау малын ауруға шығарып, арзан бағамен етке тапсыру белең алды. Бұл жағдай еліміздің барлық жерінде бар жайт. – 2017 жылы менің түйелерімнен қан алып, ішіндегі ең семіз үлегімді (аталық немесе бурасы) бруцеллез ауруы бар деген желеумен «етке тапсырасың» дегенді шығарды мал дәрігерлері. Мен дәрігерлердің шешіміне сенгем жоқ. Қорадағы ең күйлі түйе болатын. «Жеті рет өлшеп, бір рет кес» деген, тағы да бір анализ алып көріңіздер деген сөзімді ветеринарлар тыңдамай, таныс судьясына хабарласып «ауру малын сойдырмай сақтап отыр» деген шешім шығартып алды. Сол шешім шыққан соң, айыппұл да салдырды. Төледім. Қысқасы, 2018 жыл мамырда соттың шешімімен (сот орындаушысын жалдап) түйемді ет алатын жерге тапсыртты. Одан мен бір тиын алған жоқпын. Дәрігерлер малды жылына бір рет тексереміз дейді. 2017 жылы ауру деген түйе бір жылға таяу жүрді. Қорада басқа мал ауырған жоқ. 2018 жылы әлгі түйені тексерген жоқ. Сонымен, күні бүгінге дейін малымды өсіріп отырған үлегімнің мәселесі шешілмей келеді, – дейді түйеші қандасымыз. «Мал ашуы – жан ашуы» деп қария бұл іске әділдік сұрап, біраз есіктің табалдырығын тоздырған көрінеді. Тіптен, сот пен прокуратурадан да үмітім үзілді дейді. https://www.youtube.com/watch?v=FzpUCfwSnng&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeeklyҚандас әжелер ұлттық қолөнерді тегін үйретеді
Қарақалпақстаннан Атырау қаласының маңындағы Тасқала ауылына көшіп келген бір топ ақ жаулықты әжелер «Хиуаз» қоғамдық бірлестігіне шоғырланған. «Қарты бар үйдің қазынасы бар» деп онда он саусағынан өнер тамған қазыналы әжелер қазақтың ұлттық қолөнерін қайта жандандырып, ұрпақтарға жеткізуді мақсат тұтып отыр. – Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында Елбасы шеттегі қазаққа үндеу жолдады, «елге келіңдер» деп. Содан 2007 жылы атажұртқа көшіп келдік. Мемлекеттен жер алып, үй салдық. 2013 жылы «Хиуаз» қоғамдық бірлестігі заңды түрде тіркелді. Атырау өңірінде ұлттық қолөнердің саябырлап қалғанын байқадық. Сол себепті де Қарақалпақстаннан келген әжелердің басын қосып, осы істі қолға алдық. Бірлестікте 16 шебер әже бар. Оның дені көп құрсақ көтерген батыр апалар, – дейді «Хиуаз» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Шаһарман Әбілқасымқызы. Мұндағы әжелердің бірі тоқыма тоқыса, бірі ұршық иіреді. Бірі құрақ құраса, енді бірі ою ояды, әрқайсысының өз ерекшеліктері бар. – Мен тоқымашымын. Тоқыма өнері ІХ-Х ғасырдан бастау алған ғой. Ағылшындарда әуелі ер адамдар тоқыған. Олардан әйелдер қулықпен үйреніп алып тоқитын болған. Бес жасымнан бастап тоқыма тоқимын. Қазір 72 жастамын, сонда 50 жылға жуық тоқып келе жатқан дүнием. Өмір бойы жинаған тәжірибемді жастарға үйретудемін, – дейді «Хиуаз» қоғамдық бірлестігінің мүшесі Гүлжан Асылбекқызы. – Бауырсақ құрақ, қабырға құрақ, ши құрақ және сегізкөз, ботакөз деген құрақ бөстектердің түрлері болады. Әрқайсысы өзіндік ғұрыптық ерекшеліктерге ие. Жаңа көтерген отауға құрақ бөстек төсеудің өз мәні бар. «Құралып кетсін» деген ырыммен төселеді. Осындай қазақтың ұлттық қолөнерін сақтайық, насихаттайық деп осы іске белсене кірісіп кеттік, – дейді «Хиуаз» қоғамдық бірлестігінің мүшесі Айым Сейітқызы. Қазақта «шебердің қолы ортақ» деген сөз бар. «Хиуаз» қоғамдық бірлестігіндегі ақ жаулықты әжелер тек тапсырыстарды ғана орындап қоймай, ұлттық қолөнер бұйымдарын жасалу тәсілдерін кейінгі жастарға тегін үйретеді. https://www.youtube.com/watch?v=F8bbx5zpCrE&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeekly P.S. Кезінде Атырау өңірі қандастарды қабылдауға арналған (Үкіметтен арнайы белгіленген) облыстардың бірі болды. Қазір ол мүмкіндіктер жоқ. Қандастар мәселесімен табанды айналысып жатқан қоғамдық ұйымдардың бірі – «Отандастар қорының» да бұл өңірде фронт-офисі жоқ болып шықты. Атырау өңіріне Өзбекстан, Түркіменстан, Ресейдің Астрахан қаласы және Қалмақ Респубикасынан қандастар көптеп көшіп келеді. Себебі жақын орналасқан әрі ауа райы, өмір сүру салты ұқсас. Алайда Атырау облысында қандастарға деген қамқорлықтың әлі де кемшін түсіп жатқаны қынжылтады.Бақытбек ҚАДЫР
Фото+видео Нұржан Тұрғымбай
Нұр-Сұлтан - Атырау
