Су секторын дамытудағы әлемдік тәжірибе
Жеке сектор 1992 жылдан бастап, Азия су нарығын дамытуға қатысып келеді. Азияның әр елінде жеке сектордың қатысу деңгейі әртүрлі. Үндістан көбінесе ВОТ (Build-Operate-Transfer) қызмет көрсету шарттарын қолданады. Керісінше, Филиппин мен Индонезияда су секторы тарихында ең ірі концессиялық келісімдер жасалды. Қытай билігі болса, су секторына шетелдік инвестицияларды тартуды көздейді. Бұған мысал ретінде Сычуань провинциясындағы екі жобаны («Үш аңғар» су торабынан бастап, Янцзы өзенінің ағыны бойынша) айтуға болады. Оның біріншісі – өңірдің түрлі қалаларындағы Қытай мемлекеттік ұйымдарының күшімен 19 су тазартатын құрылысты (жалпы құны 220 млн. доллар, оның 100 млн. доллары – Дүниежүзілік банктен қарыз) салу. Жалпы құны 78,5 млн. долларды құрайтын (өнімділігі күніне 300 мың м3 тазартылған ағындар) екінші жоба Suez трансұлттық компаниясымен бірлесе іске асырылуда. Ал мұндағы шығынды Қытай үкіметі мен Suez компаниясы өз мойнына алып отыр. Латын Америкасына келер болсақ, жеке операторлар су секторын дамытуға ХІХ ғасырдың аяғында кірісе бастады. Бүгінде шарттық міндеттемелердің пысықталуы, жеке қатысудың көлемі және сектордың жұмыс көрсеткіші тұрғысынан алсақ, Чили өңірлік көшбасшы болып табылады. Аргентинада 1990 жылдары жеке секторды тартудың көлемді бағдарламасы іске қосылған болатын, алайда қазір көптеген шарттардың күші жойылған. Сондай-ақ, Бразилия, Колумбия және Мексика муниципалдық шарттар арқылы жергілікті жеке инвесторларды тартуда. Француздар – мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің дамуы үлгісінің заң шығарушысы ретінде саналады. Қазіргі уақытта, XVIII ғасырдан бері осы секторда жұмыс істеп келе жатқан жеке операторлар халықтың көпшілігіне (сумен жабдықтау саласында 81 пайыз және су бұру саласында 63 пайыз) қызмет көрсетеді. Францияда барлығы 14 мың 900 сумен жабдықтау кәсіпорны және 14 мың 400 су бұру кәсіпорны бар. Су саласындағы ең ірі трансұлттық корпорациялар да осы елде. Француз есеп палатасының (Cour des Comptes) мәліметіне сәйкес, МЖӘ-нің барлық шарттарының 85 пайызына жуығы жалдау келісімін жасайды. Сәйкесінше, негізгі инвестициялық шығындарды билік көтереді.Халық сапалы сумен қашан қамтылады?
Еліміздің сумен жабдықтау және су бұру аясындағы ахуалына келер болсақ, бұл ретте, салада шешілуі тиіс бірқатар түйткілді мәселелерді айта кетейік. Олардың қатарында ұзақ мерзімді тарифтік реттеу, тәуекелдерді азайту, жеке операторлар сапасы, бәсекелестікті дамыту, шетелдік инвесторларды тарту мәселелерін айтуға болады. Сонымен бірге, жеке бизнестің қаражаттарын сумен жабдықтау және су бұру саласына тартуды ең алдымен қызметтердің қолжетімділігінің және сапасының тиімді құралына айналдыру қажет. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес, 2019 жылға қарай орталықтандырылған сумен жабдықтауға және су бұруға қолжетімділікті 100 пайызбен қамтамасыз ету жоспарланған. Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде өңірлік дамуға және әлеуетті өсуді жандандыру бойынша өңірлік бастамаларды ілгерілетуді қаржылай қолдауды ұлғайту көзделген. Халықты сапалы ауыз сумен және су бұру қызметтерімен қамтамасыз ету өңірлердің негізгі даму факторларының бірі екені даусыз. Ауыз сумен қамтамасыз етудің белгілі бір дәрежеде жақсарғанына қарамастан, бүгінгі таңда республика халқының едәуір бөлігі әлі де тиісті сападағы сумен толық көлемде қамтамасыз етілмей отыр. Көптеген тазарту құрылыстары өзінің пайдалану ресурстарын сарқыған және жөндеуді талап етеді, өзгелері артық жүктемемен жұмыс істейді. Бұл сарқынды суларды тазалау технологияларының жобалық деректеріне сәйкес келмеуіне әкеп соқтырады. Бұл жайында толығырақ сарапшы-маманның өзінен сұрауды жөн көрдік. Азат Құтпанбетов, мемлекеттік-жеке меншік әріптестік орталығының сарапшысы: – Шағын су арналарының мәселелері де күн тәртібінде өткір тұр. Шағын қалаларда сумен жабдықтау және су бұру облыс орталықтарына қарағанда мейлінше қымбатқа түседі, ал халықтың төлем қабілеттілігі айтарлықтай төмен. Осыған байланысты ауылдық жерлер мен шағын қалалардың су мәселесін шешуге дайын инвесторлар табу да күрмеулі мәселеге айналып отырғаны сөзсіз. Бюджет қаражатын тиімсіз және ұтымсыз пайдалану фактілерін болдырмау, 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған халықты ауыз сумен және су бұрумен қамтамасыз ету бойынша баламалы және үнемді шешімдерді іздеуді кеңейту мақсатында сумен жабдықтау мен су бұру секторын дамыту мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады. Бірінші, сумен жабдықтау мен су бұрудың жаңа объектілерін салу және қолданыстағыларын реконструкциялау кезінде жүйелі тәсілді енгізу. Екінші, сумен жабдықтау және су бұру су шаруашылығы секторының инвестициялық тартымдылығын арттыру және сумен жабдықтау мен су бұру объектілерін қаржыландыруға жеке капиталды барынша тарту; Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасында айтылғандай, қазіргі кезде қалалық және ауылдық жерлердегі сумен жабдықтау және су бұру кәсіпорындарын мемлекеттік-жекеменшік әріптестік үлгісіне кезең-кезеңмен көшіру қажет. Бұл елімізде енді бастау алуда. Сондықтан мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктегі әріптестік түсінігі маңызды ұғымға айналғаны жөн. Жүйені дамытудың, оның ұзақ мерзімдегі тұрақтылығын дамытудың ортақ мақсаттары болған кезде ғана жобалардың да сәтті жүзеге асырылатыны анық.