Шаһизада Әбдікәрімов: Алдыңғыларға зер салмау ұятқа калдырады

Шаһизада Әбдікәрімов – жас шағынан-ақ бүкіл қазаққа танылған ақын. Алғашқы өлеңдер топтамасы 1975 жылы жас таланттардың жырлары жинақталған «Көктем тынысы» кітабына енген. 1983 жылы «Қарлығаш» атты поэзиялық жинақта өлеңдері жарық көрген. «Байқоңыр», «Алтын қазық», «Гладиатор», «Сүлейдария» жыр кітаптарының авторы. Жеке кітаптары қырғыз (екі рет), татар тіліне аударылып басылған. Тележурналист ретінде де ұлттық БАҚ-тың дамуына еңбек сіңіріп келеді. Байқоңыр қалалық телекомпаниясының төрағасы, республикалық «Қазақстан-1» телеарнасының Қызылорда облыстық және Байқоңыр ғарыш кешеніндегі меншікті тілшісі, Қызылорда арнайы экономика аймағы теледидарының төрағасы қызметтерін атқарған. Қазір Қызылорда қоғамдық телерадиокомпаниясының төрағасы. Белгілі ақынды әңгімеге шақырып, әдебиеттегі дәстүр жалғастығы, өнердегі адалдық мәселелері туралы сұхбаттасқан едік. – Қаншама үйреншікті, дәстүрлі сұрақ десек те, ақынмен сұхбатта жұртты қызықтыратын әңгіме – ақынның поэзияға келуі. Сіздің де ақындық бастауыңыз жайында аз-кем әңгіме өрбітсек, артығы болмас. – Алтыншы сыныпта оқып жүрген кезімде «күн көсемге» арналған өлеңім алғаш рет «Қазақстан пионері» газетінде жарық көрді. Шынымды айтсам, аяқ астынан неге өлең жазғым келгенін, неге соған ұрынғанымды білмеймін. Шамасы, бала кезімнен көркем әдебиетті көп оқығанымның әсері болуы керек. Алтыншы сыныпта «Мың бір түннің» төрт томын оқып шықтым. Ауылымызда әдебиетті жақсы көретін Сәт деген молда кісі болды, сол мені шақырып алып, әлгі кітапты дауыстатып оқытатын. Сосын жастайымнан қызығып оқығаным – «Батырлар жыры» деген кітап. Оған да себеп болған ауылдың үлкен кісілері. Әкем Өтетілеу – өзі бір думаншыл, екі күннің бірінде ақсақалдарды үйге шақырып, баяғы тарихты, шежірені қозғап отырғанды қалайтын әңгімешіл адам еді. Үлкен кісілер сол кезде жабық тақырыптар – «Асан көтерілісі», «Ақмырза көтерілісі» туралы сыр шертетін. Әсіресе, сол үлпәт-кеңесте «Ақмырза көтерілісінің» куәгерлерінің бірі – әкемнің ағасы Қошан ақсақалдың әңгімелері маған ерекше әсер ететін. Олар Ақмырзаны батыр деп әспеттегенін естіп отырғанда «батыр болса, неге кітапқа шықпайды» деген ой келетін маған. Сосын әңгімелері басқа жаққа ойысқан кезде ақсақалдар: «Ай, Шаһизада, үйде батырлар жыры бар ма, оқышы» дейтін. Сонда малдасымды құрып алып, қолыма «Батырлар жырын» алып, өзіме таныс сыр бойы мақамдарына салып, әндете оқитынмын. Сол оқығандарым бойыма қазақтың сөзінің құнарын сіңіріп, әлдебір ұшқынды оятқан шығар деп ойлаймын қазір. Тіпті, көп оқығаным сондай, мектепте оқып жүргенде Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар батыр жырларының талай жерін жатқа айтатын едім. Сөйтіп жүріп қалай өлең жазып кеткенім есімде жоқ. Анық мына нәрсе себеп болды деп айта алмаймын. Бірақ 7-8 сыныпта оқып жүргенімде Еңбек Қызыл Ту орденді Аманбай Байниязов деген ұстазым, өлең жазып жүргенімді сезген болуы керек, маған барынша көңіл бөлді. Әдебиеттен мазмұндама жазғанда, жазушы сияқты қиялданып, шығарма жазғым келетін. Шығарманың мазмұнын жазудың орнына, оны жазған адам көзіме елестеп, басқа бір қиялға кіріп кететін едім. Мысалы, Сәбит Мұқановтың бір шығармасы туралы жазу керек болса: «Сәбит Мұқанов сыртқа шыққанда самал соғып тұрған-тұғын. Ол жәйімен желбегейін жамылып, төбенің басына шықты да, қолына қаламын алып, ақ қағазға «Мөлдір махаббатты» жаза бастады» деген сияқты бастап кететін едім. Өйткені өзімді жазушының қасында тұрғандай, оны бақылап отырған сияқты сезінетінмін. 9-сыныпта оқып жүргенде Алматы қаласында өткен республикалық «Менің замандастарым» атты бүкілодақтық балалар апталығына қатысып, бас бәйге алдым. Басқалар мақала, суреттеме жазып жатқанда мен циклды толғаулар жазғанмын. Солайша шығармашылық ғұмырым басталған. – Он тоғыз жасыңызда, сол кездегі қазақ поэзиясына танылып қалған ақындар жырларының басын қосқан тамаша жыр жинағы – «Көктем тынысында» жарқ етіп көріндіңіз. Ол сіздің ақындық өміріңізге қалай әсер етті? – Расын айтсам, ақындығыма соншалықты оң әсер ете қоймады. Бәлкім, сәл-пәл кері әсер етті-ау деймін. Ол кезде студентпін, екінші курсқа өткен кезім. Бізден алдыңғы буындағы талантты ағаларымыздың өміріне қызықтым ба, әлде поэзия тарихындағы шоқтықты ақындардың тағдыры жайында білгендіктен бе, ішімдік ішіп, бұрқырап жүру – шынайы ақындықтың атрибуттарының бірі деп санаған болуым керек. Ол кезде бар болғаны он тоғыз жастамын ғой. Ащы судың дәмін тата жүріп өлең жазып, біраз эйфорияға берілген де сияқтымын. Даңқты ойлағаннан гөрі, даңғазаға бейім болған шығармын, бірақ халтураға ұрындым дей алмаймын. Қазір сол шақта жазған талай өлеңдерімнің қайда екенін білмеймін, бірақ кездесіп, әңгімелескенде қатарлас достарым «Шаһизада, сенің ана бір өлеңің бар еді ғой...» деп есіме салып жататыны бар, соған қарағанда жаман жазбаған секілдімін. 1977 жылы «Жалын» баспасы «Тұңғыш кітап» сериясын қайта жандандырып, Байбота Серікбаевпен (қазір Байбота Қошым-Ноғай) бірге алғашқы кітабым шығатын болып, жинақталып, поэзия секциясында дайындалған кезде мені оқудан шығарайын деп жатқан... Сонда біреулер «республикалық Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік Комитеттің Бас редакторы журналистика факультеті деканының досы екен, соған барсайшы...» деп ақыл берген. Комитеттің бас редакторы менің жерлесім, қармақшылық кісі болатын. «Суға кеткен тал қармайды» демекші, амалсыздан ағамызға барып, «Мені Қожекеев оқудан шығарайын деп жатыр еді, соған айтасыз ба...» дегенімде, ол кісі «Сендер, жастар деген осындайсыңдар, біздер жетім өссек те өз еңбегімізбен көтерілдік, ешкімге ештеңемізді міндет қылған емеспіз», – деп өзіме біраз ұрсып тастады. Сосын амалсыздан «Аға, келесі жылы кітабым шығайын деп жатыр еді..» деп жалынғандай болдым. Ол маған сенбегендей, сол кездегі комитеттің аға редакторы Бақыткерей Ысқақовты шақыртты. Бақыткерей аға мені таниды, жылыұшырай амандасып болып, бастығына барды. Бастығы одан мен жайлы сұрағанда ақкөңіл Бақыткерей аға: «Шаһизада өсіп келе жатқан жастардың бірі ғой, келесі жылы кітабы шығуға жоспарланып жатыр», – деп еді, бастығы «Мынаның кітабын алып таста, бұған әлі кітап шығаруға ерте, қара басын алып жүрсін», – деді... Бастығы айтқасын не амал бар, Бақыткерей ағамыз «мақұл» деді де, шығып кетті. Мен де орнымнан тұрдым да, қоштаспай шығып кеттім. Шыны керек, есеңгіреп қалдым. «Қиянаттың аузына өзім бардым-ау» деп қиналдым. «Кітабымның шығуы – сергелдең сәттерімнің өтеуіндей еді ғой. Моральдық сүйеніш еді маған. Бұл да бітті! Енді тынған шығармын», – деп ойладым. Бірақ «кейде ағалар осылай ұрсып-ұрсып алып, кейін жұбатып жіберетін еді, ондайға бара қоймас» деп те үміттендім. Алайда ертеңіне Бақыткерей Ысқақовқа барып, кітабымның расымен де баспаның жоспарынан шығып қалғанын білдім... Сөзіміздің басындағы әңгімеге қайта оралсақ, әрине, «Көктем тынысы» – поэтикалық өмірбаянымда бүгінде ел түгел білетін талантты қазақ ақындарымен қатар шығарып, үлкен абырой әкелгені сөзсіз, алайда кейінгі тағдырыма әсер ете алмай қалған жағдайы да болды. – Сіздің ақындық тағдырыңыз қиындау қалыптасты. Алматыда ақын ретінде танылсаңыз да, оқудан шығып елге кету – сізге оңай тимегені анық. Тағдырыңыздың осылай қалыптасуы өміріңізге оң әсер етті дей аласыз ба? – Мен туралы жазып жатқандардың арасында құдды бір Гиннестің рекордтар кітабына енетін деректі тауып алғандай, «Шаһизада КазГУ-де 22 жыл оқыған» деп жататындар бар. Сондай бір авторға айтқам: «Егер мен 22 жыл оқысам, Қызылордада жүріп нем бар, онда үкімет басшысының орынбасары болмаймын ба? Сондықтан КазГУ-дің журналистика факультетін 22 жылда бітірген деп айтсаңдар орынды болады» дегем. Адамдарда логика болуы керек қой. Оқудан үш рет шығарып жіберді, содан 15 жылға дейін КазГУ-ге жолаған жоқпын. Бірақ ол кезде толық емес жоғары білімі бар адамды жұмысқа ала беретін. Сөйтіп Қармақшы ауданында «Коммунизм шамшырағы» газетінде істедім. Одан кейін Байқоңыр теледидарына жолдамамен барып, сонда жай редактордан сол телекомпанияның төрағалығына дейін көтерілдім. Менің қарамағымда Мәскеудің МГУ-ін, Ленинградтың Өнер институтын, ең кемі КазГУ-дің журналистикасын бітірген адамдар еңбек етті. Кейде қалжыңдаймын ғой, «қолында орта мектепті бітірген аттестатынан басқа ештеңе жоқ адамның қарауында осындай адамдар жұмыс істейді екен-ау» деп. Бірақ Марат Барманқұлов, Сағымбай Қозыбаев, Сағат Әшімбаев секілді кісілердің арқасында оқуымды қайта қалпына келтіріп, бір кезде «осында мен тұрсам, сені оқытпаймын» деген Темірбек Қожекеев ағамыздың өзі менің оқуды бітіргенімді шынымен қалағанын неге жасырайын. Солайша өзім туралы ағаларымның пікірі өзгергенін де көргем. Олардың бәрі, әрине, шығармашылығыма әсер етті. Шығармашылығымда қызылды-жасылды дүниеге әуестенгем жоқ. Оқуды тастап кеткенімде елде болып, ел арасындағы тағылымды әңгімелерден ой түйіп, іштей жетілдім деп ойлаймын. Бұрын жас кезімізде газет-журналдарға шығып, елге танылғымыз келіп тұратын. Ал елде еңбек етіп, қызметке араласқан соң, ондайға қызығушылық тоқтаған сияқты. Жазам, жазам да тастап қоя берем. Әйтеуір бір күні шығар, өлеңімнің қандай екені өзіме аян ғой деймін. Өзін білмейтін ақынды ақын деп есептеудің қажеті жоқ. Ондайлар не психологиялық ауытқуы барлар, не шизофренияның ауыр түрі – «мания величиямен» ауыратындар. Ал өзінің осал екенін біле тұра өзіне жарнама жасап, даңғазаға құмар болып, қызыл айқаймен жүрсе, оларды кешіру керек. Адам өзінің осалдығын көрсеткісі келе ме? «Бөрі арығын білдірмес, желке жүнін үрпитер» демей ме? – Ақын – өз дәуірінің жемісі. Сіздің шығар­ма­ларыңызда да өткен ғасырдың 70-80-жылдарындағы пафостың, яғни жасампаз заманның демі бар. Осынау дауылды екпін уақыттың таңбасы ма, әлде ұлттық рухтың поэзиямызға сіңген дәстүр жалғасы ма? – Әрине, дәстүрдің жалғастығы. Мәселен, 60-70-жылдардың ақындары әдебиетке дауылдатып келді, бірақ олар тақыр жерден пайда болған жоқ. Олар да өздерінің алдындағы дауылдатқан буындардың үрдісін жалғастырды. Ол үрдіс заманның екпіні, уақыт тудырған құбылыс. Біздерді алға сүйреген Жарасқан Әбдірашев, Темірхан Медетбек, Кеңшілік Мырзабеков секілді ақындар сол дәуірге керек еді. Неге десеңіз, сол тұста Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский секілді ақындары бар орыс поэзиясында биік пафос болды. Олар көшенің (қоғамның деп түсініңіз) интершуларынан, интердыбыстарынан басым болу үшін сондай үлкен пафосты поэзия жасады. Өйткені адам түсініп болмайтын ию-қию мегаполистік алабажақ қоғамда сондай дауыс керек болды. Кезегінде біз де алдымыздағы ағалардың дәстүрін жалғастырдық. Сондықтан да өлеңдерімде әлі күнге найзасын ұстап, атып тұратын шумақтардың кездесуі сол дәуірдің екпіні деп ойлаймын. Қоғам басқа формацияға ауысқанмен сол көшелер, сол орамдар, қызыл-жасылды айқай-шулар айналамызда әлі бар. Ал айқай-шу бар жерде онымен бәсекелес биік пафостар өмір сүре береді. – Әдебиет туралы әңгіме болып отырғанда стиль туралы айта кеткен артық болмас. Стилді әркім әртүрлі қабылдайды. Дегенмен стиль ұғымының даусыз бір тұсы – оның шығармашылық адамының шынайы болмысын көрсететін құдіреті. Сіздің шығармашылық болмысыңыздың қалыптасуына әсер еткен факторлар қандай? – Жалпы, стиль деген нәрсе – бар нәрсе. Оның антикалық әдебиеттен бері келе жатқанын әдебиетті оқығандар біледі. Анау Гомерден бастап, Шығыстың жеті жұлдызының шығармаларын оқып, терең үйренгендер олардың ізін дамытып, жаңғыртудың арқасында бөлекше бір леп алып келгеннен кейін талантты қаламгерлер туралы «мынаның стилі керемет, мынау бөлек стиль жасаған» деп айтамыз. Бұның өзі бір қарағанда дау тудыратын мәселе ғой. Тіпті, немістің ұлы ақыны Гетеден «сіздің стиліңіз керемет, тақырып, ой, идея бөлекше. Осының сыры неде?» деп сұрағанда ол абыржып: «Стиль дейсіз бе? Ол не нәрсе?» деген көрінеді. Сондықтан стильді жасайтын оқырман, автордың рухани интеллектуалды электораты. Сондықтан шығарманың оқырмандары стиль не форманы қалай қабылдаса өзі біледі. Ал шығарманы жазған адам мынадай стиль жасадым не форма таптым деп айтпайды. Автор шығармада өзінің жан-дүниесін көрсетеді. Авторлардың ойды беруі, поэтикалық бояуының өзі стиль болуы мүмкін. Яғни стиль, дегеннің өзі жаңашылдық қой. Ал шеберлік деген басқа нәрсе. Мысалы, шебер – зергер ақын деп Байбота Қошым-Ноғайды айтар едім. Ол өте жанкешті ақын. Бейнелеп айтқанда камикадзе ақын деуге болады. Оның түрлі ізденістері, керемет ұйқастың түрлерін жасауы – қарлығаштың ұясындай ғажап нәрсе. Жалпы, бізде жаңашыл ақындар жетерлік. – Әдебиеттегі өз қатарластарыңыз жайында не айтар едіңіз? – Біздің алдымыздағы буын, біздің буын ерекше буын. Бұлар шын мәнінде әдебиет жасаған буын. Оларды бөле-жарып атағым келмейді. Тіпті, идеялық тұрғыдан баспасөз бетінде бір-бірімен айтысып қап жүрген ақындар бар, бірақ мен оларды қатар қойып айтар едім. Өйткені олар – әдебиетке үлес қосқан ақындар. Сол сияқты қазақтың бар сөзін жатырқамай, тең қолданып, ел арасында айтылатын оқшау сөздердің өзіне поэтикалық өң беріп жүрген ақындар бар. Олар бар қазаққа тең, барлық жерде оқылатын ақындар. Мәселен, Ұлықбек Есдәулет сондай ақын. Кейбір ақындардың шығыстан не батыстан шыққаны сөз қолданысынан көрініп тұрады. Ал Ұлықбекте ондай, белгілі бір өлкенің бояуына қатып қалған оқшаулық жоқ. Оның жырларынан шығыстың тумасы екені тіпті де білінбейді. Онда батыс, шығыс, оңтүстік пен солтүстіктің сөздері түгел бар. Өзім оның өлеңдерінен Сыр бойында айтылатын сөздерді тауып алып риза болам. Жақсы ақын бүкіл халыққа ортақ қой. Марқұм Сағат Әбдуғалиев, Ертай Ашықбаев, Есенғали Раушанов, Ғалым Жайлыбай, Светқали Нұржан секілді ақындар ұлттық әдебиетімізде қалады. Кейде ақындарды әдебиеттің барлық өлшемдеріне салып қарап, мінін теріп жататынымыз бар, бірақ сонымыз кейбір ақындардың табиғатын ескермеу секілді көрінеді маған. Өмірден өткеніне көп бола қаймаған Есенқұл Жақыпбектің әр жерде бірен-саран шығармасын оқып қалатынмын. Оның айтыскерлігін білетін болғасын, шығармашылығын да сол маңайдан қарап, бағалайтынмын. Жақында кітабы қолыма түсті, ал енді Есенқұл бар ғой, нағыз табиғи ақын ғой. Оның өлеңдерінен өз басыңнан өткен талай жайды тауып алып, таң қаласың. Өлеңдеріндегі буынның артық-кемі, сөздердің қайталанатыны, т.б. әдеби тұрғыдан алғанда кемшілік саналатын нәрсені Есенқұл әдейі жасады ма деген де ойға қаласың. Қазақ ауылындағы өмір, қазақтың қоңыр тіршілігі, мінезі – бәрін білгісі келген адамға Есенқұлдың кітабын оқы дер едім. – Өзіңізден кейінгі буынның ақындық аурасы туралы да айта кетсеңіз... – Егер бізбен құйрық тістесіп келе жатқан ақындар турасында айтып отырсаң – олар мықты. Марқұм Табыл Досымов, Бауыржан Үсенов, бүгін де бұрқыратып жазып жатқан Светқали Нұржан, Сабыр Адай секілді ақындардың шығармашылығы елге кең танымал. Одан кейін әдебиетке 90-жылдары келген ақындар да, бүгінгі жас буын да әдебиет ешкімге керек болмай қалған шақта қолынан қаламын тастамаған, қазақ көркемсөзін өліара кезеңнен өлтірмей алып шыққан жанкешті буын. Қазақ тілінің жағдайы қиындап кеткенде қиындыққа пысқырмай, рухты жыр жазып жүргендерді лайықты бағалау керек. Әрине, шығармашылық орта болған жерде халтура болмай тұрмайды. Бұрын кейбір осал қаламгерлерге дәлдүріш деп, шекеден қарайтын едік. Қазір оларға деген пікірім өзгерді. Сол дәлдүріштер тіпті көбейсе екен деп тілеймін. Қазақ тілінің өлмеуіне солардың да аз-кем үлесі бар қалайда. Біздің әбден ширатып, мағынасын қоюлатып жіберген өлеңдерімізді жұрттың көбі оқып, қабылдай бермеуі мүмкін, есесіне аналардың жазғандарын халық тез түсінеді. Қалайда әдебиет оқылады. Оларда ырғақ, буын түгел, ұйқас бар, идеология дұрыс. Артық әңгіме айтпайды. Косметикалық болса да бояуы бар. Өмір солай, орташалар болмаса ірілер қалай көрінеді? – Жастар поэзиясы туралы ойларыңызды білсек... – Жастар жазып жатыр. Олар оқшау, аралда жатып жазып жатыр. Көңіліне келмесін, олардың кейбірі Робинзон Крузо секілді. Бір өкінішті жері, жастардың біразы поэзияның тарихын, сабақтастығын біле бермейді. Оларда қазақ тілінің қарапайым заңдылықтарын елеп-ескермеу бар. Мысалы бір шумақта «мен» деген сөзді екі рет, үш рет қайталайтындары бар. Сөздің бұзылмайтын түстерін бұзғысы келетін, сөйтіп алабажақ күйге ұшырайтын жағдайлары жиі кездеседі. Алдыңдағыларға зер салмау ұятқа қалдырады. Маған бір ақын: «Аға, мынаны мен таптым ғой», – деп өлең оқығаны бар. Мен оған «Жұмекен Нәжімеденов деген ақынды оқып па едің?» десем, ол «білем ғой» деді. Бірақ оқымаған екен. Сонда оның «тауып алған жаңалығын» қырық жыл бұрын Жұмекеннің жазып кеткенін айтып, өлеңін оқып бердім. Міне, сондықтан оқыста көшеде тұрған алтын толы сандықты көріп қалсаң да «мұны мен таптым, мен ғана көріп тұрмын» деп айта алмайсың. Оның егесі бар екенін ұмытпауымыз керек. Өткен жылы биліктің қолдауымен Қызылордада «Парасатты поэзия» атты кеш ұйымдастырдық. Оған барлық облыстан, Алматы мен Астанадан, Қырғызстаннан ақындар келді. Олардың ішінде үлкен ақындар да болды. Сонда алдымыздағы ағаларымыздың ғажайып өлеңдерін Ғалым Жайлыбай бастап, мен жалғастырып, Ертай Ашықбай аяқтағанда жастар таңданып қалды. Сонда оларға бұл өлеңдерді біздің қырық жыл бұрын оқып жадымызда қалғанын айттық. Ал жастар «бұл өлеңдерді оқыған жоқ едік, таба алмай жүрміз» деп құтылды. Ал біздер кезінде жақсы ақындардың жырларын іздеп жүріп оқитын едік. Мысалы, мен Жұматай Жақыпбаевтың «Саратан» деген кітабын Қарағандының Егіндібұлақ ауданының кітап дүкенінен тауып алғанда қатты қуанғам. Қуанғаным сондай, сол арада Жұматайға қоңырау шалып, кітабын тауып алғанымды айтып, «Саратанның» бір бумасын почтамен ағама салып жібергем. Өзім он шақтысын сатып алып, қатарластарыма бұлдап, жалындырып барып бергенім есімде. ...Қазіргі жастар сөздің мінезіне, түр-түсіне оншалықты көңіл бөлмей, қиялдап, бірдеңелерді тауып алып, соны өзінің көңіл күйіне орай құбылтам деп отырып, шектен тыс абстракцияға кетіп қалады. Оқырман өзі түсініп алады деп ойлайтын шығар, бірақ қап-қараңғы, шыбын-шіркейі көп (питондары мен анакондаларын айтпағанда) джунглиге кім кіреді? – Бүгінгі қазақ поэзиясы жан-жақты дамыған поэзия дейміз, осы қаншалықты рас? – Қазақ жыры мағыналық жағынан да, пішіндік құбылуы жөнінен де қазір мықты. Талай елде болып, ақындардың басқосуларын көрдім. Сондайда салыстырып қараймын ғой. Көзің көп нәрсеге жетеді. Біздің поэзиядағы ой мен мағына, ырғақ пен ұйқас, тереңдік, биіктік деген жоғары екенін сезінесің. Мен «ұлылық ауруымен» ауырып отырғам жоқ, шынын айтамын. Мәселен қазіргі қазақ поэзиясы орыс поэзиясынан мықты! Мұны орыс поэзиясын көп оқитын адам ретінде дәлелдей аламын. Ресейдің бізбен қатар мақталып жүрген бірталай ақындары бар, оларды стереотипті бұзды деп дәріптеп жатады. Сондағысы – кулинарлық тілді сарказмға пайдаланып, бұрынғы тұлғалы орыс ақындарының төл сөзін төлеу сөзге айналдырып құбылту. Енді соны қалай поэзияның «інжу-маржаны» дейсің? – Әдебиетімізге өткен ғасырдың 70-80-­жылдары, тіпті, 90-жылдарының басын­да келген ақындарымыздың көбі жазу­ды сиреткен секілді. Бұл неліктен? – 70-80-жылдары келген ақындар берерін берді. Жазуды сиретті деп, қаршадайынан өлеңмен алысқан оларға бүгінде кінә арту артық шығар. Мәселен, Байбота Қошым-Ноғай неге жазбай жүр деп сұрақ қоюға болмайтын шығар. Ақындардың өмір-бақи өлең жазуы қиын. Әдебиетке берерін біреу ерте, біреу кеш береді. Керек десеңіз қазіргі «Мәңгілік ел», «Рухани жаңғыру» идеяларын біздің ақындар баяғыда-ақ айтып тастаған жоқ па? Соған кезінде құлақ аспаған өзіміз емес пе? Біздің алдымыздағы «жазуды сиретті» деген ақындарыңыздың өзі қолынан қаламын тастай қоймағанына сенем. Тіпті, өлең болмаса, басқа жанрларда еңбектеніп жатқаны анық. Ал Ғалым Жайлыбай, Серік Ақсұңқарұлы, Ертай Ашықбай секілді ақындар жыл сайын кітап шығармаса да, әлі бұрқыратып жатыр. Маған да сирек көрінесің дейтіндер бар, шынына келсек, қазір жарнаманың заманы десек те, күн сайын көріне бергім келмейді. Бірақ мен жазып жүрмін, анау үшін не мынау үшін емес, өзім үшін. Әдебиетте қалсам ба деп жазамын. Олай ойлайтын адамда жауапкершілік күшті болады. Сондықтан өлеңді қиналып жазамын. Өз-өзінен төгіліп келген өлеңге де күмәнмен қараймын. Жалпы, тұрмыстық жағдайға, т.б. себептерге байланысты ақындар тоқырап қалуы мүмкін. Екеуміз қазір неге тоқтап қалған ақындар туралы айтып отырмыз? Іздеп отырмыз соларды. Өйткені ол ақындардың сіз бен біз білетін шығармалары арқылы әдебиетте қалғанына көзіміз жеткендіктен іздейміз. Мықты, жаңа шығармалар күтеміз. Жұрт көзіне түсе бермейтін ақындарды жазуды сирексітті деп ойлаймыз, бірақ олардың әдебиетте қандай жанартау болып атылуға дайындалып жатқанын біле бермейміз. Содан кейін тағы бір айта кететін нәрсе – қазір еркін заман. Қай тарихты ақтарып, қандай деректі іздеп табам десең, мүмкіндік бар. Кезінде өлең жазып отырып, осы жазып отырғаным дұрыс па деп күмәнданып, шықпай қалуынан сескеніп, ащы деп санап, әп-әдемі ойларымызды талай құрбандыққа шалып жібергенбіз... Біз әдебиетке келген кезде тақырыпқа байланған өлшемді поэзия болды. Махаббат лирикасы, азаматтық лирика, табиғат лирикасы, көңіл-күй лирикасы деп жік-жікке бөлетін. Негізінде ақынның өлеңін тақырыпқа олай жіліктеу соншалық ұтымды тәсіл емес сияқты. Шын мәнінде ақын табиғатты жырлап отырып, отаншылдықты дәріптеуі де мүмкін емес пе? Кеңестік кезеңде Евгений Евтушенконың «Интимный лирика» деген кітабы шыққан. Ал сол кітаптың бірінші өлеңі «Хотят ли русские войну» деп аталатын еді. Сонда оның «интимный лирикасы» Отан болып тұрған жоқ па? – Кейінгі кезде «діни поэзия» деген ұғым қылаң беріп жүр. Сіздің ойыңыз қалай, дін туралы жырларда пікір еркіндігі бар ма, белгілі бір догмалар шеңберінен шықпау – жыр еркіндігін шектемей ме? – Ол тақырып жайында айтсақ, діни поэзия – әдебиеттегі аумақтар, аралдар секілді ғой. Оны мен жоққа шығарып отырған жоқпын, тек өлеңді тақырыпқа бөліп қайтеміз. Діни поэзия – тақырыптық поэзия емес, поэзиядағы ағым. Бұл енді ғана пайда болды дей алмаймын, өйткені дінге қатысты өлеңдерді Абай да жазған, басқа ақындар да жазған. Егер дінге еркіндік беріліп тұрған кезде дінге арналған бөлек поэзия жасайық деп жүргендер болса, кешіріңіз, ондай поэзия болмайды. Қазір дін туралы жазып жүргендер бар, олардан поэзиялық жаңалықты таба алмайсыз. Құран Кәрім, Мұхаммед пайғамбардың хадистері тұрғанда дінді жырлап, нені түсіндіресің? Бұрыннан белгілі нәрсені ұйқасқа түсіріп, қайта жазып шыққаннан не өнеді? Мүмкін, дін еркіндігі бар қоғамда менің діни өлеңдеріме сұраныс болады деп ойлайтын шығар, бірақ оған поэзияны өнер деп түсінетін қауымнан сұраныс болмайды. – Кезінде діни-философиялық поэзияның дамуына, әдебиетіміздегі шығыстық сарынға негіз болған Сыр сүлейлері шығармашылығының қазақ әдебиеттануы мен сынында лайықты бағасын алмауының себебі неде, ол кемшілігіміз емес пе? – Өзің айтып отырғандай, кезінде Сыр сүлейлерінің шығармашылығында терең діни-философиялық сарындар болған. Олардың шығармашылығында ондай сарындар жайдан-жай қалыптаспаған. Сыр сүлейлерінің барлығы дерлік Шығыс поэзиясына өте жақын болған. «Рүстем-Дастанды» Тұрмағамбет Ізтілеуұлы қандай ғажап аударған. Ондай тәржіма қазір де жоқ. Соны сегіз-ақ айда аударып шыққан. Ондай кітапты анадай деңгейде қазіргінің ақындары сегіз жылда да аудара алмайды. Сыр сүлейлеріндегі дінге қатысты өлеңдер қазіргі жазып жүргендер секілді бар нәрсені қайтадан жазып шыққан жоқ, олар дін туралы түсінікке, дін туралы ұғымға мән беріп, мағына дарытып, дінге деген өзінің көзқарасын да сіңіріп, ғибратты ойлар айтып отырған. Сондықтан олардың жыр-дастандарында дін мәселесі көркемдік тұрғыда айшықталған. Әрине, бір елдің ішінде отырып, әдебиетті жерге бөлуге болмайды. Дегенмен тілдік жағынан, жырлау мәнері мен көркемдік ерекшелігі жөнінен Сыр сүлейлерінің бағасы әлі толық берілген жоқ. Біздің әдебиетке арналған оқулықтарымызға шығармалары кірген ақындардан Сыр сүлейлерінің еш кемдігі жоқ, алайда насихаты аз, зерттелуі өте баяу болғандықтан қазақтың көбі олардың өмірі мен шығармашылығынан бейхабар. Жасымнан Сыр сүлейлерінің шығармаларын оқып өскен адаммын ғой, олардың жыр-дастандары қазақи кестелі тілмен төгіліп тұрған ғажап бір дүние. Базар жырау Оңдасұлы, Ерімбет Көлдейбекұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Нұртуған Кенжеғұлұлы, Дүр Оңғар, Шораяқтың Омары секілді қаншама дүлдүл шайырлардың мұралары ауқымды түрде бүкіл халықтың игілігіне жаратылмай жатуы – әдебиеттану ғылымындағы біржақтылықты аңдататын кемшілік. Сыр сүлейлерінің тұрмыстық жағдаяттың өзін үлкен деңгейге көтере жырлап, поэзияға бөлекше леп әкелуі ерекше қасиет. Олардың мұралары ұлттық әдебиетіміздің қазыналы бір кені. Сондықтан сыр сүлейлерінің шығармашылығын кең көлемде зерттеп, бүкіл қазаққа кең танытудың уақыты жетті деп ойлаймын. Қазақтың тұлғалы азаматы Мұхтар Құл-Мұхаммед әнебір жылдары Қызылорда облысына әкім болып келген кезінде өңірдің экономикасын дамытумен қатар, рухани байлығын да жарқырата көрсетіп, сонау Сыр сүлейлерінен бүгінгі сыр бойылық қаламгерлерге дейін қамтып, «Сырдария кітапханасы» атты сериямен 200 томдық теңдессіз жобаны жүзеге асырды. Кейінгі кезде өзге аймақтарда мемле­кеттік деңгейде болмағанымен, Сыр өңірінде Сыр сүлейлерінің насихаты жақсы жүріп жатыр. – Соңғы сұрақ. Ұлттық әдебиетіміздің болашағы үшін не істеу керек деп ойлайсыз? – Ұлттық әдебиетке үлкен қамқорлық керек! Жалпы, әлемде әдебиетті мемлекеттің рухани байлығы деп санайды. Оған ақша аударып, әдебиетті жасап отырған қаламгерлерге жағдай жасайды. Мемлекет тарапынан да, жекелеген меценаттар жағынан қамқорлық жасалынады. Бізге де сондай көзқарас қалыптастыру керек. Әдебиетке салған ақша – еліңнің болашағына салынған инвестиция. Себебі адамның жан-дүниесін тәрбиелеп, адамзатты адамгершілік идеясына тартып тұратын рухани күш – осы әдебиет. Қаламгерлер шығармашылықпен алаңсыз айналысып, еткен еңбегінің зейнетін көрмесе, үлкен әдебиет тумайды. – Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Ахмет Өмірзақ