ЖАҚСЫ ҰСТАЗ АДАМҒА МӘҢГIЛIК ҒҰМЫР СЫЙЛАЙДЫ
ЖАҚСЫ ҰСТАЗ АДАМҒА МӘҢГIЛIК ҒҰМЫР СЫЙЛАЙДЫ
Бiз ол кiсiнi “ағай” деп сыйлаймыз. Тәлiм-тәрбие берген, дәрiсiн алған ұстаздар көп. Сол көп ұстаздың iшiнде бiздiң курс үшiн Сағатбек ағайдың жөнi бiр бөлек. Айналасына бар шәкiрттерiн шүпiрлетiп ертiп алып, кейде тiптi тырнақалды дүниелерiмiздiң iшiнде iлiп алары болса соны бөлектеп, баспасөздi жағалап жүретiн де Сағатбек ағай. Жақсы дүниемiздi көрсе балаша қуанып, соны жарыққа шығарғанша асығатын ағайдың жөнi бөлек болатын да себебi бар. Әдеттегiдей редакцияның есiгiннен кiрiп келе жатқан Сағатбек ағайды көре салысымен, “О, ағай келдiңiз бе, төрлетiңiз!” дегенiмше болған жоқ, ағай да iлiп ала жөнелдi:
– Кейде алдымнан шыққан шәкiрттерiм “Бiздiң ағайымыз келiптi” деп жатқан кезде, «Осы мен шын мәнiнде ұстазға лайықпын ба?» деп ойға қалам. Тiптi, ұстазбын деп айта алам ба? Осы тұрғыдан келгенде, шәкiрттердiң алдында ұстаздың жауапкершiлiгi үлкен болады екен. 1986 жылы Сағат Әшiмбаевпен алғаш танысқанымда, ол кiсi менен: “Мектептегi ұстазың кiм?” деп сұрады. Тұрсынхан апайымның атын айтып, ол кiсiнiң Ыбырай Алтынсарин атындағы медальдiң иегерi екенiн, Мәскеуге барып, жиынға қатысқанын айтып, мақтанып қойдым. “I-iм, жақсы екен. Менiңше, ұстаздың еңбегiн ақтау, әрқашан ананың ақ сүтiн ақтаумен бiрдей” дедi. Осы сөздiң мәнiн кейiн көп ойландым. Қарасам, шын мәнiнде Сағат Әшiмбаев айтқандай, ұстаздың жүгi жеңiл емес екен. Анаң сенi тоғыз ай, тоғыз күн, тоғыз сағат толғатып дүниеге алып келедi. Ана уызын таңдайыңа жiбiтiп, өсiредi, тәрбиелейдi. Ал, оған ұстаз қалай бiрдей болады деп ойланам ғой. Сөйтсем, ұстаз әрiп танытады екен. Бiр әрiп ананың ақ сүтiнiң тамшысындай болады екен. Анаңның сүтiн бiр-екi жыл емуiң мүмкiн. Ал ұстаздың берген бiлiм нәрiн ғұмыр бойы оқып өтесiң, сол арқылы дүние танисың. Сондықтан да мәңгiлiк қазына сыйлаған ұстаздың еңбегi ананың ақ сүтiмен бiрдей. Ұлылардың айтқаны бар екен. Дәл қазiр кiмнiң айтқаны есiмде жоқ, “әкең саған көп болса, жүз жыл ғұмыр сыйлар, бiрақ ұстаз мәңгiлiк ғұмыр сыйлайды”. Осы тұрғыдан келгенде, жақсы ұстаз адамға мәңгiлiк ғұмыр сыйлайды. Осындай жауапкершiлiктi сезiнген кезде, мен осындай ұстаз деген атқа лайықтымын ба деп ойлаймын.
– Шындығында, аға, журналистиканың бiраз терiсiн иледiңiз, ақындығыңыз бiр бөлек. Солай бола тұра, ұстаздық жолды неге таңдадыңыз?
– Жалпы, бiр кездерi ән айтатын үш баланы, сурет салатын төрт баланы, тағы бiр өнерлi балаларды жинап алып, класс ашқым келедi деп ұстазыма айтқаным бар. Ол кезде жай ғана қиял ғой. Ол кiсi: «Журналистика да жаман мамандық емес» дедi. Бұл жай ғана менiң көкейiмде қалған ой. Кейiнiрек, 1997 жылы Намазәлi Омашев ағамыз, ұстазымыз журналистика факультетiне жұмысқа шақырды. Ол кiсi: “Тәжiрибең бар, баспаны көрдiң, ортаны көрдiң, осы тәжiрибеңдi үйрететiн кезiң жеттi”, – дедi. Бiр кездегi қиялым осылай жүзеге асты. Алғашқы дәрiс берген кезiм де қызық. Тоқсан минут жетпей қалған.
– Тоқсан минуттың қалай өткенiн бiлмей қалған болдыңыз ғой.
– Қоңырау соғылатын шығар деп ойлағам. Айтмұхаммед Есдәулетов деген құрдасым күледi. Ол маған Сәбит Мұқановтың дәрiс бергенiн айтып, бiр қалжыңдап алды. Сөйтсем, Сәбеңдi дәрiс оқуға шақырған ғой. Ол кiсi үш күннен кейiн, сабаққа келмей қалыпты. Артынан шақырайын деп барса, “Жұмысқа шық дегендерiң не, мен бәрiн айтып қойдым ғой” деген екен. “Сен де сол кiсiге ұқсап, барлығын бiр сабақта айтып қойып жүрме? Жоспар деген болады, бағдарлама жасау керек” деп түсiндiрдi.
Бала дәрiс оқығаныңмен ғана бiлiм алмайды. Бала сенiң аудиторияға кiргенiңнен бастап, түр-тұлғаңа дейiн, тiптi аяғыңнан бастап, шашыңа дейiн сыни көзбен қарап алады. Айтар ойы бар ма, әлде шаршап келдi ме, оны бiрiншi болып, студенттер байқайды. Кейде тоқсан минутың бiр секундтай өте шығуы мүмкiн. Тоқсан минут сөйлеп, тобықтай бiр нәрсе қалмауы мүмкiн, кейде бiр сәтке кiрiп, тоқсан минуттық салмағы бар тобықтай нәрсенi беруiң мүмкiн. Ұстаздық бiрден келмейдi, ұстаздық жылдар бойы жинақталатын дүние. Адамға деген жүрек жылуың болмаса, данышпандық ойларың олардың бойына сiңбейдi. Адамның болашағына деген алаңдаушылығың сезiлiп тұруы мүмкiн. Сенiң алдыңда қаншама тағдырлар бар. Ол тағдырлар ертең бүтiн бiр ұлттың тағдырын шешуi мүмкiн. Сондықтан, ұстаздық дегеннiң жауапкершiлiгi жоғары.
– Бiз Әуезовтiң дәрiсiн алған жоқпыз. Бiрақ, Қабдоловтың мектебiнен өттiк. Зейнолла ағай әр дәрiсiнде бiзге Әуезовтiң атын бiр емес, бiрнеше рет айтатын. Әуезовтiң шығармашылығы бiр төбе шығар, бiрақ Қабдолов үшiн ұстаздығы бiр төбе болатын.
– Айтайын дегенiңдi түсiндiм. Мұқаңдардың адамға деген адамгершiлiк қасиетi өз алдына, терең ұшан-теңiз бiлiм иесi едi ғой. Мен Әлкен Марғұланның дәрiсiн тыңдадым кезiнде. Студентпiз. 1980 жылдар болуы керек. Аудиторияға адам сыймай кеттi. Терезенiң бәрi ашылған. Ине шаншар орын жоқ. Қай жерге бармаған, қай жердiң архивiн көрмеген десеңiзшi, ұшан-теңiз бiлiм ағылып жатыр. Екi сағат жетпей қалды. Сонда бiр байқағаным, ұлылық деген қарапайым болады екен. Бiлiмдi де сол қарапайым. Шын нәрсе, ақиқат нәрсе қысқа, шынайы, қарапайым болады.
– Менiң сұрайын дегенiм, сiз айтып отырған Әлкей Марғұланның, Мұхтар Әуезовтiң дәрiсiне студенттер өздерi iздеп келiп тыңдайды екен. Қазiр сондай ұстаздар бар ма?
– Жалпы, бұл ортаға байланысты. Қазiргi қоғамда бiлiмге деген сұраныс бар ма? Бiлуге деген құштарлық, аңсау бар ма? Ол кезде бүгiнгiдей ақпарат аз, телевизия тапшы едi ғой. Газеттердiң өзi бес-алты ғана болды. Ақпараттық кеңiстiк аз болғаннан кейiн, олар ауызша естуге құмартты. Бiлмейтiн нәрсеге деген құмарлық әркiмнiң бойында болды. Оны бiлуге деген талпыныс басым болды. Өзiнiң тамырын iздеу, аңсау, әр қазақтың бойында, әр студенттiң қанында болды. Олар Алматыға атақ үшiн келген жоқ. Осы талпыныс, Әлкей Марғұлан, Мұхтар Әуезов сияқты ұлыларды iздеттi. Тiптi, театрда бiрнәрсе өтедi десе, соны көруге асығатын. Бiр ақиқат, шындыққа деген құштарлық бiлiмге деген ұмтылысты оятты. Бiз тәуелсiздiктi аңсадық. Қазақ деген халықтың ешкiмнен кем еместiгiн дәлелдеу үшiн қажет болды. Тәуелсiздiктi алдық. Тарихымызды қайта жаңғырта бастадық. Солай кете бередi екен деп ойлап едiк, бiрақ ұлттың тамырын iздеуге деген талпыныс саябырсып қалды.
– Неге?
– Өйткенi, сен не үшiн күресесiң? Қай қажеттiлiк үшiн күресуiң керек?
– Сiздiң ойыңызша, бүгiнгi қоғамда бiздiң бойымызда ешқандай қажеттiлiк жоқ дейсiз бе?
– Сiздiң де, бiздiң де бойымыздағы кешегi аңсау, яғни ұлттық құндылықтарды iздеу, соларды ардақтау жоқ. Ұлттық идеяның жүйесi жоқ. Сен ұлттық сана, ұлттық идея деп бастасаң, қалталы азаматтар сiзге күле қарауы мүмкiн. “Ұлттық құндылық дегенiмiз бiздiң қалтамыздағы жасыл қағазымыз, қызметiмiз, мансабымыз, машинамыз” деуi мүмкiн. Бұл психологияны кешегi отарлау саясаты сiңдiрдi. Кеңестiк империя санаға сiңiрген құлдық психология бұл. Әлгi шен-шекпен жауып, кеудесiне орден тағып жүрсе, мықтымын деп ойлайды. Яғни, қызметi болса, құрметтейдi, қызметi болмаса құрметтемейдi. Олар үшiн ұлттық құндылық сол. Бiзге ендi рухани тәуелсiздiк қажет болып тұр. Ал, оған жете алмай жатырмыз. Мен кейде ою оям. Осыны не үшiн оям деп ойлаймын? Бiрақ, менiң бойымда сол ою оюға деген қажеттiлiк туады. Демек, бұл менiң қанымда бар нәрсе. Еуропалық киiм кигенiмiзбен, бiр қыздың қамзолынан қазақтың әдемi оюын көрген кезде ерiксiз қарайсың да, iшiң жылиды. Әлгi ою сенiң тамырыңды, қаныңды қозғайды. Ұлттық дыбыс та сенiң бойыңда бар деген сөз. Ұлттық тамыр үшiн, ұлттық таным үшiн күресу жетпейдi бiзге..
– Кеше ғұламалардың лекцияларына, дәрiстерiне ақпаратқа сусап барды дейсiз. Бүгiнгi кезең ақпараттың кезеңi деп аталады. Сондай көп ақпараттық сұранысқа ие бола отырып, өзiмiздiң ұлттық құндылықтарымызды неге iздемеймiз?
– Құдайға шүкiр, тәуелсiзбiз. Еңбек етсең бәрi бар. Талпынсаң бәрiне де қол жеткiзуге болады. Бiрақ, адам баласына бiр нәрсе үнемi жетпей тұрады. Ол не нәрсе?! Өткенде Пекинде олимпиада болды. Бақыт Сәрсекбаев рингке шыққанда, еңбектеген баладан еңкейген кәрiге дейiн бәрi көк қобдишаның алдына телмiрдi. Бәрi де Бақыттың жеңiсiн аңсады. Неге? Бұл ұлттық намыс үшiн. Сол ұлттық намысты оятатын тетiк таппай отырмыз. “Жеңу – парыз емес, қатысу – парыз” деп жатамыз. Бiрақ, солардың жеңгенiн неге қаладық? Әлем алдында қазақ дейтiн ұлттың намысы жоғары болса дедiк. Бiзде қазiр ақпарат жетедi. Бiрақ ұлттық ақпаратқа қарсы тағы бiр тежеу бар сияқты. “Қазақстан” ұлттық арнасында күнi кеше шыққан “Қыз қуу”, “Атамекен”, “Жетi күй”, “Жүз ән” сияқты ұлттық танымдық бағдарламалар аңсауға тамызық болатын тамшылар едi. Сол кезде сол арнаны iздеп көретiн едi. Сондай бағдарламалар көбейе бастаған кезде әлдебiреулер сол топты кетуге мәжбүр еттi. Демек, осы ұлттың оянуына кедергi болатын, қаламайтын сырт күштер бар. Алдыңғы жылы Путин Қазақстанға 38 млн. оқулық жiбердi деп жаздыңдар. Сол кiмге керек? Қазақ дүкендерiне кiрсеңiздер, қазақ оқулықтары көрiнбейтiн бiр бұрышта жатады. Бұл дегенiңiз сiздiң санаңызды ақпаратпен жаулау, күң ету, улау. Ұлттық нақыштағы бейнелеу өнерiн алайық. Осы тұрғыда Дәркембай Шоқпарұлы қаншама күштердi дәлелдеу үшiн күрестi. Оның жинаған дүниесi 3 мыңнан асатын экспонаттар мұражайлық деңгейде қалуы керек пе едi. Сол Дәркембай талбесiктен жербесiкке дейiнгi дүниелердi жаңғыртуға күш салды. Ұлттық психологияны дамыту үшiн қажет пе солар. Қажет. Олар күнделiктi тұрмыста қолданылатын нәрселер емес пе? Тоқымқағар жасауға кiм қарсы болады? Бауырдан табақ алу деген ғұрып бар. Нәресте ендi еңбектейiн дегенде, тезiрек бауырын көтерiп кетсiн деп бауырдан табақ алдырады. Осы салт дәстүрлер тойларда, әр отбасы ошақ қасында неге жасалынбайды деп ойлайсың? Бұрын ешкiм айтпай-ақ, өз-өзiнен осы әдет-ғұрыптар жасалып жататын. Немесе танабау тағу. Бала алыс бiр сапарға шығып келгенде, соған қуанып, танабау тағады. Ол әрi баланың тезiрек есейiп, ержетуiне ырымдап жасайтын. Мұның бәрi далалық демократияның ашық көрiнiсi едi. Далалық демократияның мықтылығының арқасында ұлт ұлттық құндылығын жоғалтпаған едi. Олардың тамыры бiр болды.
– Ұлттық журналистикадан гөрi, орыс журналистикасының үлесi жоғары деп жатады. Қазақ журналистикасының бүгiнгi деңгейiне көңiлiңiз тола ма? Ұлттық журналистика қалыптасты деп ойлайсыз ба?
– Ұлттық журналистика қалыптасып қойған. Өзiнiң даму жолында келе жатыр. Бiз соны көрсете алмай келемiз. Ұлттық журналистиканың дәрежесi мен деңгейiн төмендету үшiн сырт күштердiң қолдан жасап отырған нәрсесi. Экономикалық жағынан келемiз де, сырты жылтыраққа құмартамыз. Әдемi суретпен шыққан, әсем безендiрiлген орыс журналистикасы жақсы да, жай қағазға шыққан қазақ газеттерi төмен бе, сонда?! Қазақ журналистикасы қазақ оқырманы үшiн қажет. Журналистика деген ақпарат алу мен ақпарат тарату емес. Оның танымдық, тәрбиелiк жағы, қоғамдық сананы оятатын пәрмендiлiк жағы бар. Сосын журналистиканы жарыстырудың қажетi жоқ. Ол оқырманның қажеттiлiгiн өтесе болды емес пе?! Қаншама газет шығып жатыр, бәсекелестiк қалыптасып келедi. Медиа-бизнес деген келдi. Кейде сары басылым деп қоямыз. Сары басылымды көбiрек оқысақ, онда деңгейiмiз сол шамада деп ойлауымыз керек пе? Егер элиталық деңгейдегi газеттi оқитын болса, онда сол интеллигенцияның деңгейiнде деп ойлауымыз қажет. БАҚ деген оқырманның деңгейiн дәлелдеп беретiн айна. Яғни, бiржақты кетуге болмайды.
– Кезiнде баспасөзге шыққан бiр мақала билiкке, қоғамға, сол ортаға әсер ететiн, соған жауап беретiн. Бүгiнгi баспасөз сондай пәрмендiлiк танытып отыр ма?
– Бұрын оқырманмен баспасөздiң арасында жұмыс iстейтiн арнайы бөлiм болатын. Газеттiң бетiнде бiр сын мақала шықты ма, оған жауап келетiн тиiстi орындардан. Оған шара, жаза қолданылатын. Ақпарат құралымен оқырманның байланысы жақсы едi. Қазiр сол байланыстың тетiгi жоқ. Бiрақ газет оқылмайды емес, оқылады. Бұрынғыдай мақаладан кейiн жиналыс жасап, партиядан шығарып тастамаса да, газетке өзi үшiн жазылады. Күнделiктi ақпаратты өздерi үшiн қарайды. Тек, бiзде әкiмшiлiк-әмiршiлдiк жүйеден арылмағанымыз болмаса, ақпаратты кез келген газеттен ала алады. Оппозиция не жазып жатыр, жалпы бұқаралық ақпарат құралдары не жазып жатыр деп екеуiн бiрдей қарап отырады. Кейде өзiмiз де бәрiн бiрдей салыстырып оқуға тырысамыз. Ешкiм ешкiмге қарсы ешнәрсе айтып жатқан жоқ. Цензура деген жоқ. Бiржақты бiрбеткей кетуге болмайды. Баспасөзде еркiндiк бар. Бiзде “сөз бостандығы жоқ” дейдi, менiңше ол дұрыс емес. Бiз сөз бостандығын дұрыс пайдалана алмай жатырмыз.
– Тарихи ескерткiштердi, тамырсыз тастарды зерттеп, тiл бiтiрiп жүрсiз… Бұл сiз үшiн хобби ме?
– Қажеттiлiк пе, аңсау деймiз бе? Мен туған өлкеде болдың ба?
– Қарқара жайлауында болғаным бар.
– Бала кезiмде сол Қарқара не мағына бередi деп көп ойлайтынмын. Тiптi әдебиет пәнiнiң мұғалiмiнен сұрағаным да бар. Ол кiсi: “Қарқараның не мағына беретiнiн бiлмеймiн. Бiрақ Қарқара туралы бiр аңызды естiгенiм бар. Ежелгi кезде бiздiң ата-бабаларымыз жайлау iздеп осы маңға келiптi. Сонда Қарқараның төбесiнде шiлденiң күнiнде күнгейiнде аппақ қар жатады екен. Сол қарды көрiп: “Ойбай, ана қарды қара, қарды қара деп” содан Қарқара аталып кетiптi деседi. Бұл бiр қарасаң, менiң туған жерiм, бiр қарасам ата-бабаларымның атамекенi ме деп олаймын. Бұл Қарқара деген атау Қазақстанда ғана емес, Қырғызстанда да, Хакасияда да, Кавказда да бар. Жер атаулары. Басқаларын зерттей қойғаным жоқ. Бiзде, қазақта, қарқара деген – бас киiм атауы. Ол тымақ, түйе көштiң басына қойылатын қауырсындар, алтын адамның басындағы төрт шошақ, қарқара төрт түмен басы деген сияқты. Бiр қызығы, грузиндерде құмғанды қарқара деп атайды екен. Әлi күнге дейiн дәл мағынасын таба қойғам жоқ. Шамалап қалдым. Қар деген тау емес, тас деген мағынаны да бiлдiредi екен. Қарқара дегенi тау-тас дегенi. Ұлы, үлкен, биiк деген мағынаны бiлдiредi. Биiк, таулы жер деген сөз. Бұл менiң хоббиiм бе? Журналист деген зерттеушi халық. Менi ғылымға апарған осы журналистика. Бұл өзi ғылым. Бексұлтан Нұржекеевтiң “Егемен Қазақстанға” үйсiннiң астанасының қай жерде екендiгi туралы жауап мақаласы шықты. Ол кiсi менi Бекен Нұрмағамбетов деген ақсақалға ертiп барды. Ол кiсi алтын адамды тапқан кiсi. Ол кiсiнiң ойы бойынша, үйсiннiң астанасы Есiк қаласының маңындағы Рахат ауылындағы төбелер болуы керек. Кейiнiрек Ұзынағаштағы құдамның ауылына бара жатқанымда жолда құм төбелер көзге түстi. Әлгi төбелер сол Рахатта көргенiмнен аумайды. Қолмен үйiп-үйiп қойған сияқты. Осы жерде де қорған болған шығар. Төрт-бес студентiмдi ерттiм де, “Қайдасың Құмтекей?” деп соған тартып отырдық. Бiздi бастап барған тастанушы ғалым, академик Жакен Таймағамбетов. Төбешiктер, құм үйiлiп қалған. “Тас терiңдер” дедi. “Мынау керек емес, мынау керек” деп, жиғанымыздың бәрiн күркесiн жайып, соған тастатты. Әлгi тастарға қарап отырып, ежелгi адамдардың қорығы болғанын анықтады. Алғашқы тас дәуiрiнде мұнда тұрақ болған. Оған дәлел мына тас. Демек, бұл қазақ мемлекетiнiң қазығы болған үйсiндердiң ұшығы сонда жатыр деген сөз.
P.S. Сағатбек Медеубекұлының тастарды зерттеумен қатар, әншiлiк-күйшiлiк мектептi де жинайтын өнерi бар. Жетiсудiң ән жыры мен күйлерiн жинақтап, кiтап етiп шығарғанын да өнерсүйер қауым жақсы бiледi. Әрi ұстаз, әрi қаламгер, әрi журналист Сағатбек Медеубекұлы жуырда Жазушылар одағында “Тамырсыз таста тарих бар” атты шығармашылық кешiн өткiзбек.
Әңгiмелескен Гүлзина БЕКТАСОВА
