Қазақстан Жазушылар одағының қоғамдағы атқарып жатқан толайым жұмыстары туралы соңғы рет болған Құрылтайда айтылғаны белгiлi. Ол құрылтай 2007 жылдың 6 маусымы күнi өткен болатын. Одан берi де бес жыл өттi. Ал ұйым Жарғысына сәйкес Қазақстан Жазушылар одағының Съезi (Құрылтайы) кемiнде 5 жылда бiр рет шақырылады. Одақтың кезектi Құрылтайы биыл 2012 жылы 24 қыркүйекте Жарғыға сәйкес заңды түрде өткiзiлдi.
Сыныптай сырғыған уақыт-ай десеңшi?! Күнi кеше ғана өткен Құрылтайдан берi де бес жыл өттi. Жазушылар одағы атқарған шаруамыз көп деп мақтанса, кейбiр қаламгерлер аталмыш одақтың немен айналысып жатқанын бiле алмай дал болуда. Қалай десек те, қас-қағым ғана сәттей көрiнетiн осынау бес жыл iшiнде тәуелсiз Қазақстан үшiн одақтың көтерген жүгiнiң аз болмағаны белгiлi.
Қазақстан Жазушылар одағы атты қоғамдық ұйым қазiр көптiң ортасында талқылауға жиi түсетiн болып алды. Одақ төңiрегiндегi дау-дамай да толастар емес. «Аққу көкке, шортан көлге, бақа шөлге» сүйреген бұл дау-дамайға нүкте қашан қойылады?! Бiр кездерi қазақ әдебиетiнiң алыптары негiзiн қалаған қасиеттi шаңырақтың бүгiнгi мәртебесi қандай? Әрi бұл мемлекеттiң қаржыландыруынсыз қалған қоғамдық ұйым болып саналатын болса, оның Жарғысы қандай? Қазақстан Жазушылар одағы атты ұйымды қаржыландыратын қоғамдық ұйымның өзi болса, онда бiз неге, не үшiн таласамыз?! Жарғы демекшi, Қазақстан Жазушылар одағының Жарғысымен танысқымыз келiп, одаққа телефон шалып едiк. Өкiнiшке қарай, Жазушылар одағы заңгерiнiң оны бiзге беруден бас тартуына байланысты, Жарғымен танысуға мүмкiндiк болмады. Ал осы Жарғыны оқыған жазушылар бар ма екен, өзi?!
Белгiлi жазушы Қалихан Ысқақ басылым беттерiне берген пiкiрiнде Құрылтайға қатысты ойын былай бiлдiрген екен. «Бұрынғы Кеңес Одағының құрамына кiрген елдердiң ешбiрiнде жазушылар бас қосатын Одақ жоқ. Мiне, осыдан соң «жазушылардың ордасына айналып отырған Одақ өзге елдердегiдей күй кешпей ме?» деген ойға қаласың. Иә, кезiнде «шығармашылық одақтардың барлығын бiрiктiрiп, бiр жерде отырсақ, мұңымыз да, жырымыз да бiр болса, жөн болар едi», – дегендер де болды. Олай дейтiндердiң көздегенi – Жазушылар одағының ғимараты. Бiрақ Нұрлан Жазушылар одағын сол қиын өткелдерден аман-есен өткiздi. Қазiргi таңда Нұрлан Оразалиннiң жеке басына қатысты талай даулы әңгiмелер айтылып та, тәуелсiз газеттерде жазылып та жатыр. Мен мұны дарынсыздардың дауы деп бiлемiн», – дейдi қаламгер.
Бiздiң бiлгiмiз келетiнi, жазушының құрылтайдан күтерi не? Бұл құрылтай қолына қалам ұстаған қаламгердiң мәртебесiн көтеруге қаншалықты күш салмақ. Жазушы бiткен Одақты жағалап күн көре ме, жоқ, Одақ жазушының мәртебесiн көтеру үшiн өмiр сүрiп жатыр ма? Бұған қаламгерлердiң өзi не дейдi? Осы орайда, құрылтай қарсаңында бiз бiрқатар қаламгерлерге телефон шалдық.
Қуандық ТҮМЕНБАЙ,
жазушы:
– Қуандық аға, жуырда өтетiн құрылтайдан хабарыңыз бар шығар. Сiз, бұл құрылтайдан не күтесiз? Жалпы, бүгiнгi Жазушылар одағының қаламгер үшiн хал-қауқары қандай?
– Жазушылар одағы дегенiмiздiң өзi – киелi орда ғой. Киелi орданың беделi ешқашан төмендемеу керек. Жазушылар одағы деген киелi мекендi ұстап тұру үшiн, Құрылтай өткiзiп отырған жөн. Қаламгерге ең басты қажеттiлiк – жазушы деген атты төмен түсiрмеу, биiкте ұстау.
– Бұл құрылтай алыста жүрген ағайынның басын қосу үшiн де қажет шығар. Қалай ойлайсыз?
– Әрине, керек. Бұл жазушылардың үйi ғой негiзiнен. Жазушылардың өзiнiң үйi болу керек, қамқорлық көрсететiн мекенi болуы қажет. Бiрақ ендi қазiр Одақтың өзi тәуелсiз мекеме боп кеттi. Ол мемлекеттiң қарауынан тыс, жеке өмiр сүрiп жатыр. Өзiнiң жағдайы да мәз емес деп естимiз. Сондықтан, ол жерге жазушылардың мерейтойында, жазушылар өмiрден өткенде жиналамыз. Қазiр Жазушылар одағының беретiнi де екi нәрсе болып қалды ғой: бiрi – мерейтойын өткiзiп беру, екiншiсi – бақиға шығарып салу.
– Ендеше, одақ төңiрегiнде неге дау-дамай жиi болып жатады?
– Оны мен бiлмеймiн. Өз басым, Одаққа шақырған кезде ғана барамын. Жаңағы өзiм айтқан мерейтой кезiнде. Онда да достарым шақырса ғана. Шақырмаса, бармаймын. Олардың шеше алмай жатқан қандай дау-дамайлары бар екенiн бiлмеймiн. Марапат дәмететiн шығар деп ойлаймын. Қазiр жұрт темiр таққанға құмар болып алды ғой. Сол темiрдi дәмететiн шығар, стипендия дәмететiн шығар. Өз басым ондайдан адамын. Ондайға бiздi iздемейдi де. Менде өзiң сияқтымын, сол дау-дамайдың мәнiн түсiне қоймаймын.
– Бүгiнгi заманда қаламгерлерге ортақ ұйым қажет деп ойлайсыз ба?
– Мен 1987 жылы КСРО Жазушылар одағына өткен екенмiн. Ол кезде бұл қасиеттi, беделдi ұйым едi. Төрт жыл дегенде әзер одаққа мүше болғанбыз. Жауабын Мәскеуден күтетiн едiк. Ол кезде жазушыларға қамқорлық жақсы болатын. Әдебиет қоры, әдебиеттi насихаттау бюросы деген бар едi. Сол арқылы командировкаға жиi шығып тұратынбыз. Әдебиеттi насихаттайтын едiк. Оқырмандармен жиi кездесулер болатын едi. Қазiр оның бiреуi де жоқ деп естимiн. Жекелеген адамдар стипендия алады деп те естiдiк. Өз басым қамқорлық көрген емеспiн. Тәуелсiздiк алғалы берi Жазушылар одағынан қамқорлық болған емес. Сондықтан, оның бәрiнен сырт жүрген адаммын.
– Кеңес Одағы кезiнде атағы дардай қаламгерлердi бiр көру үшiн оқырмандар одаққа iздеп келедi екен. Қазiр қаламгердi қайдан iздейдi?
– Қазiр қайдан iздейдi? Бiлмеймiн соны. Әдебиеттi iздеп жатыр деген бiр адамды көрмеймiн де, естiмеймiн де. Кiтабымызды iздеп, оқырмандар хат жазатын едi бұрын. Қазiр ондай жоқ. Кiтабымыздың таралымы да екi мыңнан аспайды. Одақта кездесулер болатын шығар. Мүмкiн, оқырман сол кездесуге баратын болар.
– Өзiңiз ше? Оқырманыңызбен соңғы рет қашан кездестiңiз?
– Кездесу өткiзген емеспiн. Одақ та менi iздеп көрген емес. Жалпы, Одақтың өмiр сүргенiн қалаймын мен. Оны кiм басқарады, кiмдi қояды, ол менiң шаруам емес.
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ,
Жазушылар одағы басқарма төрағасының бiрiншi орынбасары:
– Қазақстан Жазушылар одағының құрылтайы – бұл қаламгерлердiң ең негiзгi бас қосуы. 77 жылдық тарихы бар Қазақстан Жазушылар одағы елiмiздегi қоғамдық ойдың көшбасшысы ретiнде 77 жыл бойы жұмыс атқарып келедi. Қазақтың мәдени өмiрiнде Қазақстан Жазушылар одағы атты шаңырақтың орны айрықша. Жазушыларды өткен ғасырда бiр ортаға топтастырып, iргетасын Iлияс, Сәкен, Бейiмбет, Сәбит, Ғабит, Ғабиден сияқты қазақ әдебиетiнiң алыптары қалаған бұл қасиеттi ұйым қазақ дейтiн жұртпен бiрге жасасып келе жатыр. Сондықтан, бұл ұйымды қасиеттi, киелi орда дегенiмiз абзал. Қазiр қоғамдық формация өзгердi, қаламгердiң мiнезi де өзгердi, Жазушылар одағының статусы да өзгердi. Қазiр бiз қоғамдық ұйым болып саналамыз. Кез келген қоғамдық ұйым секiлдi, бiздi де мемлекет қаржыландырмайды. Бұл қоғамдық ұйым өзiн-өзi қаржыландырады. Кез келген құрылтай алдағы кезеңге жаңа мiндеттер белгiлейдi. Бұл құрылтай да қаламгерлердiң өздерiнiң мәселелерiн талқылайтын үлкен жиын. Құрылтай бес жылда бiр рет өткiзiлiп отырады. Қаламгерлердiң басын қосып, алдыңғы күнге жоспар жасайтын, барын-жоғын түгендейтiн дүние. Сондықтан, одақ екi құрылтай аралығында бiршама жұмыстарды шама-шарқынша атқарып келдi. Бiздiң жасаған жұмыстарымыз жұртшылықтың көз алдында. Жақында Елбасымыз Нұрлан Оразалиндi қабылдады. Тәуелсiз елiмiздiң қаламгерлерiнiң алдында тұрған, олардың шығармашылығының қуатын арттыратын үлкен дүниелердi өмiрге әкелу үшiн де «ораза, намаз тоқтықта» деген сияқты көзқарас керек. Билiк тарапынан, мемлекет тарапынан оған көзқарас керек. Қазiргi кейбiр әңгiмелерге арқау болып келген дүние, негiзiнен кiтап таралымы, сосын әлеуметтiк жағдай, қаламақының аздығы. Осы мәселелер шешiлген жағдайда, көп мәселенiң түйiнi шешiлер едi. Қазiр өте талантты буын өсiп келе жатыр. Алдағы уақытта осы мәселелердi бiрлесiп шешудi ойластыру керек. Өткен құрылтайда белгiленген бiрнеше мiндеттер осы уақытқа дейiн шешiмiн тапты. Қазiр қаламгердiң ой еңбегi, қаламақы мәселесi негiзгi мәселе болып тұр. Бүгiнде посткеңестiк кеңiстiкте Жазушылар одағы дейтiн ұйымдардың арасынан бiрден-бiр қалпын сақтап отырған ұйым бiздiкi ғана екен. Жазушылар одағы төрағасының орынбасары ретiнде, қаламгер ретiнде Украинада, Түркiменде, өзбекстанда, қырғызстанда бiрнеше рет iссапарда болдым. Олардың күйi бiздiкiнен де төмен екенiн көзiмiз көрдi. Бiз барымызды бағалап, мерейтойларды өткiзiп, форумды, конференцияларды өткiзiп, шамамыз келгенше, жұмыс iстеп жатырмыз. Алдағы уақыттарда мiндеттердi белгiлеген кезде, келесi келетiн құрам негiзгi мәселелерге баса назар аударса деген ниет бар. Бүгiнгi нарықтық заманда, қоғамдық формациялар өзгерген кезеңде көп дүние қаржы мәселесiне келiп тiреледi. Мұны бiздiң қаламгерлерiмiз кейбiр жағдайда дұрыс түсiнуi керек. Бұрынғы Жазушылар одағы 20 жыл бұрын Мүсiрепов, Мұстафиндердiң уақытында партияның, идеологияның жыршысы ретiнде қабылданған заман болды. Ол уақыттағы қаламгерлерге ақша төккен, пәтер берiлген, ол заман қаламақысы жоғары қаламгерлер заманы болды. Көптеген Батыс елдерiнде қаламақы мәселесi әлi дұрыс шешiлмеген. Елбасымыз жалпы әдебиетке арналған президенттiк стипендиялар тағайындап, түрлi қамқорлықтар жасайды. Жыл сайын әдебиетшiлердiң ұсынысымен мемлекет қаржысына кiтаптар шығарып тұрады. Бұл жағынан басқа республикаларға қарағанда бiршама тәуiрмiз. Елбасымыз бiр сөзiнде «Басқалар не десе де, өздерi бiлсiн, бiзге Жазушылар одағы керек», – деген едi. Сондықтан да осы қасиеттi қара шаңырақ Жазушылар Одағы – қазақтың жанының, арының, табиғатының, ұстанымының, болмысының көрсеткiшi секiлдi ұйым.
Осы жақында Қазақстандағы шығармашылық ұйымдар жиналды. Соның iшiнде әңгiмесi де, айғайы да көп, шаруасы да көп бiрден бiр одақ – Қазақстан Жазушылар одағы. Қазiр әдебиет дамып жатыр, әдебиеттiң жаңа буындары алмасып жатыр. Құрылтай мәдениет биiгi деңгейiнде өтетiн шығар деп ойлаймыз. Құрылтайдан өзiмiзге қажеттi әдебиеттi дамытуға, оның жанрларын айтуға мүмкiндiк берiп, ойымыздағыны айтатын келелi жиын деп күтiп отырмыз.
Несiпбек ДӘУТАЙҰЛЫ,
жазушы:
– Бүгiнгi қаламгерге қажет нәрсе не деп ойлайсыз?
– Қаламгерге қажетi бiреу-ақ. Ол жақсы шығарма жазу. Ал Жазушылар одағы атты бiздiң ұлттық, рухани кеңiстiгiмiздегi қасиеттi қара шаңырақ болған әрi бола беруге тиiс.
– Қазiргi Жазушылар одағының мәртебесi қоғамдық ұйым болып саналмай ма?
– Қазiр әркiмнiң өз еркi бар. Одаққа мүше бола ма, болмай ма? Одаққа бара ма, бармай ма, ол да өз еркi. Бiрақ ұлттың бiрлiгi керек. Рухани жан қалауының бiрлiгi керек. Елдiң бәрi одаққа мүше боламын десе, өзi бiледi. Қазiрдiң өзiнде 700-800 болып кеттi ғой. Бiр нәрсе анық, кезiнде қазақтың жан-дүниесiн оятатын, санасын сергiтетiн, өркениетке жетелейтiн Әдебиет дейтiн одақ құрылды ғой. Солай емес пе? Ол халыққа қызмет еттi. Ұлтты тәрбиелеуге, халықты жақсылыққа, ынтымаққа шақыруға негiз болды.
– Әрi қаламгерлердi кеңестiк идеологияның басты құралы ретiнде пайдаланды емес пе?
– Былай айтқанда, КПСС-тiң идеологиясын жазушылар арқылы жүзеге асырды. Сол үшiн Халық жазушысы атанды, мемлекеттiк сыйлықтарға ие болды. Ондай сыйлықтарға ие болған шығармалар өте көп. Ал бүгiн ше? Жазушы өзiн бүгiнгi қоғамның бөлекше туылған пендесi ретiнде санап, ақылды, түп-тамырды қазып тұрған, телегей-теңiздей ойы бар адаммын деп есептеп, бiр бағытқа қарай бiрiгiп, халықты өркениетке бастайтын болса, онда Одақтың қадiрi артады. Егер Одақты таратып жiберсе, не болады? Онда қаламгердiң баратын, тiптi бас қосатын ортасы болмай қалады. Ресейде өзiң бiлесiң, Одақ iшiнен бiрнеше бөлiкке бөлiнiп жатқан жоқ па? Бiрақ, сол бөлiнуден пайда бар ма? Екiншiден, қазақтың басын бiрiктiру үшiн Абылайдың тұсынан бастап қанша күш салынды. Одақ халықтың басын бiрiктiретiн, ынтымақ-бiрлiктi тереңiнен ойлайтын және соны көксейтiн бiр орта, бiр шаңырақ болуы тиiс. Әрi әрбiр қаламгердiң пейiлi, ниетi, жақын болады. Одаққа кiргенде еңсеңдi көтерiп кiрiп, шыққанда еңсеңдi көтерiп шығатындай ғимарат, сондай орын болса деп кейде ойланамын. Басқа не керек? Ол Одақ саған, маған шығарма жазып бермейдi. Әрине, ол үшiн оған шын мәнiнде ақын, шын мәнiнде жазушымын деген адам төңiректеу керек. Журналистика мен әдебиеттi араластырып, бiрдеңе жазып шығады да, мүше болуға талпынады. Одаққа өлең құрастыратындар мүше болмауы тиiс. Өлең құрастыру деген дұрыс емес. Өлең құрастырылмайды, ол туады. Өлеңдi құрастырушылар ақын болып саналмайды.
– Мүшелiкке қабылдау үшiн де арнайы комиссия жұмыс жасайды емес пе? Кiмнiң талантты, кiмнiң талантсыз екенiн қадағалайтын немесе бақылайтын адам болу оңай ма?
– Цензура деген болды бiр кездерi. Қазiр оны қадағалап, бақылау үшiн де өте талантты, биiк адамдар отыру қажет. Өзi ақылды адам, өзiнiң кемшiлiгiн өзi бiледi. Мынаны жазу керек пе, жоқ па деп. Ал оны бiлмейтiн әңгүдiктердi қайда қоямыз?! Олар өзiн қашанда ақылды санамай ма? Бiрақ оны қадағалаудың қажетi жоқ. Егер қадағалайтын болсақ, жастарды қадағалаған жөн. Олардың арасынан таланттарды тауып, оларды iрiктеп, олардың кiтабын шығаруға көмек жасаған жөн. Қаламақы мәселесiн шешу керек. Ол ауылда тұра ма, қайда тұрады, iздеу керек. Таланттарды таңдау керек, оларды iздеу керек. Оларды табу үшiн де, талантты тани бiлген жөн.
– Осыдан бес жыл бұрын құрылтай өттi. Сол құрылтайда қаламгерлер үшiн бiрнеше мiндеттемелер жоспарға алынғаны белгiлi. Осы уақыт iшiнде қаламгер ретiнде одақ сiзге не iстедi?
– Мен шетте жүрген адаммын. Мен үшiн не iстейдi? Мен өмiрi бiреудiң алдына барып көрген емеспiн. Тiптi, Шерағаң жиырма жылдай қызметте болғанда, алдына барып көрмеген екенмiн. Зейнеткерлiкке шыққаннан кейiн ғана кездесiп, әңгiмелесiп жүрмiз. Құдай адамға талантты берсе, соны пайдалану керек. Азаматтық позицияммен ғана одақты құрметтеп, кiрiп шыққан дұрыс деп есептеймiн. Екiншiден, ол жерге менi қойса да, сенi қойса да, ештеңе өзгермейдi. Талантты жазушы болғанымен, ол дипломат емес қой. Оны қалай ұйымдастырады, мәселе сонда? Тiптi, пленумды өткiзу үшiн де қыруар қаржы керек. Билiкпен мәмiлеге келiп, ақшаны тауып, өткiзудiң өзi үлкен жұмыс. Ел «жиналыс аштық, қатыстық» деп ойлайтын болуы керек. Жазушылар одағын дәл осылай шама келгенше ұстап тұрмасақ, онда бет-бетiмен кетер едiк. Жазушылар одағы бағанағы мен айтқан мақсатқа керек. Ортақ рухани құндылықты сақтайтын ұйым болу керек. Одақ рухани қорымызды ұстап тұру үшiн қажет деп ойлаймын. Талантты шығармалар жазуымыз керек. Таза болған жөн. «Мынау ақын», «мынау жазушы» деп қарайтындай болса деймiн қаламгерлер. Пейiл-ниет таза болсын. Халқымыздың рухани дүниесiнiң қажеттiлiгi төңiрегiнде айтып отырмын мұны.
Гүлзина Бектасова