"Ұйықтап жатқан жүректi ән оятар, Үннiң тәттi оралған мәнi оятар" – дептi хакiм Абай. Бiздiң бүгiнгi айтпағымыз да осы, яғни "ұйықтап жатқан жүрегiмiздi оятар" әндер хақында. Анығында, "оятар әндердiң" жағдайы емес, бiздiң әңгiмемiздiң тәмсiлi. Бiздiң бүгiнгi көтерер мәселемiз – сөздерi әртүрлi, әуендерi ұқсас әндердiң көбейiп бара жатқандығына арналмақ.
Бұрынырақта әндердiң тым жеңiл, ойнақы, көңiлдi селт еткiзбейтiнiне жүрегiмiз ауыратын едi. Ендi бүгiнде бiр-бiрiнен айнымайтын, сөзi бөлек, әнi бiркелкi әндердiң қаптап бара жатқанына жан ауырады. Бiрiн-бiрi таба алмай, бiрiн-бiрi күндiз де, түнде де iздеп жүрген мұңлықтар көбейiп кеткен. "Ғашықтың тiлi тiлсiз тiл" емес, бүгiнгi ғашықтың тiлi жабырқаудан, жоғалтудан, iздеуден, "аһ" ұрудан тұрады. Бiр әншi ғашығына кетпешi деп зарланады, бiр әншi ғашығына "жанымда мәңгiлiкке қал" деп жалынады. Бiр әншi "жанын күннен, түннен де" iздейдi. Бiр әншi сүйгенiнен айрылып "аһ" ұрса, ендi бiрi "жылама жаным" деп әнмен сүйгенiн жұбатады.
Бүгiнде жұбатқандар да, жылатқандар да көбейiп тұр. Кең тынысты әндердiң орнын құлазытатын, көңiлдi жабырқататын, жүрегiңдi жылататын әндер басып келедi. Одан бөлек, бiр сарындас әндер қаптап барады. "Әу" демесе тұра алмайтын қазақтың бүгiнгi әнi батыстың, қала бердi қырғыздың әндерiнен аумай бара жатқаны несi?! Бұл дегенiмiз ұрлық па, әлде ұятсыздық па?
Бейбiт Қорған "Шоқ қыздар" әнiмен жұртшылыққа тағы бiр рет жарқ еттi. Сөйтсек, "Шоқ қыздар" әнi қырғыздың жас әншiсi Ильяз Абдыразақовтың "Жаным-ай" атты әнiнiң тұп-тура "көшiрмесi" екен. "Жаным-айды" қырғыз әншiсiнiң орындауында тыңдап та көрдiк. Екi әндi қатар тыңдасаңыз, бiр-бiрiнен аумайды. Сонда әншiнiң әндi көшiрiп, қазақы өңдеумен халық арасына жеткiзгенiн "ұрлық" деп қабылдағанымыз абзал ма, жоқ па?!
Интернеттегi кейбiр мақалаларға қарасақ, Бейбiт Қорған бұл әннiң авторы Ильяз Абдыразақов екенiн жасырмайды. Тiптi авторға ешқандай ақша төлемегенiн де айтады. Бейнеклипiнде қырғыз әншiсiнiң аты-жөнiн жазып қойған.
Кейбiр деректерге сүйенсек, сондай "көшiрме" әннiң бiрiн "Мұнарлан" тобының әншiлерi де орындап жүргенге ұқсайды. Бұл ән де жоғарыда мысалға келтiрген Ильяз Абдыразақовтың "Сағынамын сенi" атты әнi көрiнедi. Бұдан бөлек, қырғыздың қаншама әнi қазақ әншiлерiнiң орындауында айтылып жүргенiн кiм бiлсiн?! Әйтеуiр қазақ эстрадасында танылып жүрген жас "жұлдыздардың" көбi қырғыздардың әнiне "өшiгiп" алды.
"Каспий" тобы орындаған "Апекем-ай" әнi де қырғыздарға тиесiлi. Бұл әндi Ұлықпан Жолдасов автордан сатып алған деген сыбыс бар. Оның қырғыз тiлiндегi нұсқасы да тәп-тәуiр. Қазақ әншiлерiнiң орындауындағы "Апекем-айды" қабылдап қалған жұртшылық қырғызша нұсқасын тыңдап көрсе, қалай болар екен?!
Ғадiлбек Жанайдың "Есте сақта" әнi жастарымыздың сүйiп тыңдайтын әнiне айналғаны рас. Бiрақ ол әннiң де грекше нұсқасы бар екен. Грек тiлiндегi нұсқасы ұнаған соң, Ғадiлбек Жанай қазақша айтып көрудi жөн көрiптi.
Әншi Индира Расылхан продюсер ретiнде "Асу" жобасын қолға алғаны белгiлi. Тiптi ол жобамен бiрлесiп, "Айтшы қалқатай" атты әнге дуэт жаздырып та үлгерген екен. Сөйтсек, бұл ән Иранның әншiсi Араштiкi болып шығады. Ирандық әншi өз әнiнiң қазақ тiлiнде орындалып жүргенiне таң қалса керек. "Алдымен әндi тыңдау керек. Мүмкiн бұл ұрлық емес шығар. Жәй ғана сәйкестiк болуы да ғажап емес. Маған әншiнi тауып берiңiздер. Егер шынымен ән ұрланған болса, басқаша сөйлесуге тура келедi" деп, ирандық әншi сабырлылық танытыпты. Ирандық әншiге қатысты бұл ақпарат "Хит.кз" деп аталатын интернет сайтында жарияланған екен.
Бұл бiздiң бiлетiнiмiз ғана, бiз бiлмейтiн "көшiрме" әндер қаншама?!
Осыдан бiрер жыл бұрын басылым беттерiне сұхбат берген белгiлi гитарист, әншi Қорабай Есенов:
"Жас қаламды" 17 жасымда айттым. Содан берi iздеген ешкiм жоқ. 17 жасымда бiреуден ән ұрлайтын, сөз ұрлайтындай емеспiн. Баламын. Мен орындағаннан кейiн "Қорабайдың әнi" болып кеттi. Ендi 45 жылдан кейiн Қытайдан келiп, "менiң әнiмдi ұрлап алыпты" дейтiндер бар көрiнедi. Мен сонда Қытайға барып, ән үйренiп келiппiн бе? Бұл менiң жүйкемдi тоздыратын әңгiмелер. Халықтың өзi телiдi. Мен композитор емеспiн, қазақтан шыққан бiрiншi гитаристпiн. "Әншiмiн. Ақынмын, композитормын" деп ешкiмнiң тағына таласқаным жоқ. Тыныш жүрген адамды түртпектемей, "Жас қаламның" осы уақытқа дейiн жоғалып кетпей, ауыздан-ауызға тарағанына қуану керек. Алпыстан асқан шағымда менi қаралаған алып-қашпа әңгiмеге душар болғым келмейдi", – деген екен.
45 жыл бойы "Жас қаламды" орындап келген әншiге соншама уақыттан кейiн күйе жағу кiмге қажет болды екен?! "Жас қаламның" авторын бiлсе, әннiң қайдан шыққанын бiлсе, оны қараламай-ақ, күйе жақпай-ақ, жариялауға болмас па едi.
Қаралау демекшi, араға бiраз уақыт салып, әнiн даулайтындар, әнiн даулап ғана қоймай, сотқа сүйрелейтiндер көбейiп кеттi. Бұл не? Әнiн жоқтаса, әнiн iздесе, соншама уақыт бойы қайда жүрген?! Жуырда ғана дауға айналған Алтынбек Қоразбаевтың сотын мысалға алайықшы. Мұратхан Егiнбаевтың "ұрлап алды" деген әнiнiң шыққанына отыз жылдан асыпты. Ал бұл әнiн Алтынбек Қоразбаевтың "ұрлап кеткенiне" он тоғыз жыл болыпты. Сонда он тоғыз жыл бойы композитор әнiн iздемей жүре берген бе?
Бұл әңгiме Бекболат Тiлеуханның "Елiм менiң" әнiне де қатысты. "Әнi Ғарифолла Құрманғалиевтiкi екен" деген сөз желдей есiп кеттi. Ғарифолла Құрманғалиев 1996 жылы жазды деген әндi даулап жүрген немересi Меруерт Құрманғалиева. Әндi 2006 жылы үйдегi қағаздарының арасынан тауып алған Меруерт Құрманғалиева сонша уақыт бойы неге жарияламаған деген ойға келесiң.
Араға қаншама уақыт салып, әнiн iздеу, жоғалтқанын табу түсiнiксiз әдетке айналды. Әнiн даулағандардың сотқа жүгiнуi де әдетке айналып барады. Атағы дардай адамдардың, елдiң ықыласына бөленген жандардың сот алдында бiрiн-бiрi масқаралауы, бiрiн-бiрi қаралауы, кiм үшiн, не үшiн қажет?! Бiз келешек ұрпақты осылай тәрбиелемекпiз бе?!
"Әу" демейтiн өкiлi табылмайтын халықтың, табиғатынан дарынды ұлттың жаңа ән жазуға құдiретi жетпейдi дегенге ешкiм сене қоймас. Қазақтың ән өнерi кенжелеп қалған жоқ. Есте жоқ ескi замандарда-ақ ежелгi түркi халықтары небiр асыл дүниелердi шығарып, ұрпағынан ұрпағына аманат етiп қалдырып кеттi. Егер ата-бабаларымыз бiзге аманат етiп қалдырмаса да, қазақ музыкасының шыңында жүрген халықтық өнер қайдан шыққан?!
Халықтық өнерге бағынғысы келмейтiндер ағылшыннан, орыстан көшiрiп, түрiктен туысқандық танытып сұрап алып, қырғыздың әнiн қымқырып жүргендер ән құрап, сөз жазып, шалажансар дүниелерiн отыз рулы елге тықпалап күн көрiп жүр. Олардың көкпарынан рухани төл өнерiмiздi қалай арашалап аламыз?! Мәселе осында.
Өзгенiң әнiн өзiмсiнiп орындап жүрген жас жұлдыздардың бүгiнгi тiрлiгi қарын аштырады. Қазақ әншiлерi "көшiрме" әуенмен күн көрер болса, қазақтың төл өнерi қалай дамиды, қалай алға жылжимыз?!
Арнайы бiлiм ордасында тәлiм-тәрбие алмаса да, халықтық бiлiммен тәрбиеленiп шыққан, халықтық туындыларды тудырған Ұлы композиторлардың әрбiр әнi мен жырында неге ұқсастық жоқ. Әлде табиғи дарындарды дүниеге әкелу он сегiзiншi ғасыр мен он тоғызыншы ғасырға ғана тиесiлi дүние ме?!
"Ұрлықы" әндер мен жеңiл-желпi дүниеге көзжұмбайлықпен қараудың уақыты жеткен сияқты. Әндi елеп-екшейтiн, әншiнiң дүниесiн эфирге шығарар алдында зерттеп-зерделейтiн, әншiнiң орындаушылық шеберлiгiмен бiрге, орындалған дүниесiнiң сапалығына баса назар аударатын арнайы Кеңес жұмыс iстеуi тиiс. Сонда ғана "ұрлық" әндер көбеймейдi, сонда ғана композиторлар "әнiн" даулап, бiрiн-бiрi сотқа сүйремейдi. Сонда ғана көркемдiк кеңестен өткен әннiң тарихы ғұмырлы, баянды болмақ… Сонда ғана әннiң естiсi мен есерiн ажыратып алар едiк.
Көшiрме әндерге байланысты белгiлi әншi Рамазан Стамғазиевке сауал тастаған болатынбыз.
– Бұл бүгiнге күнге ғана тиесiлi нәрсе емес. Түрiктiң әндерiн орындауды кезiнде өзiмiздiң аға буын Ақжол ағамыз бастаған. Мұндай әндер кез-келген әншiнiң репертуарында бар.
– Аға буын әншiлердiң орындауындағы әндер көшiрме болған жоқ қой.
– Көшiрген әндi мен бiлмеймiн. Бейбiт Қорғанның орындап жүрген әнi қырғыздiкi екенi рас. Бiрақ оның сөзiн қазақшалап, басқа өңдеумен айтып жүр. Бақтияр Тайлақбаевтың орындап жүргендерi де сол. Түрiктiң әндерiн қазақшалап айтып жүр. Сондықтан мұның бәрi бүгiн болып жатқан жаңалық емес. Бұрыннан келе жатқан ауру.
– Демек бұған сiздiң көзқарасыңыз оң дейсiз бе?
– Айтты-айтпады не, "баяғы жартас – бiр жартас". Меңдеп алған ауру бiздiң сүйекке сiңiп кеттi.
– Бұған тоқтам болмай ма?
– Бұны ешкiм тоқтата да алмайды, тоқтам да болмайды. Әншi болғаннан кейiн олар жан-жақты репертуар алады. Шет елдерге барғанда, олардың орындауы үшiн де қажет. Мәселен кешегi күнi "На-на" деген топ, "жорға-жорға" деп, жорғалап келген жоқ па? "Ялла" тобы да "Қараторғайды" айтып, қазақты тамсандырып кеттi. Ешкiм ештеңе деген жоқ. Бұл жерде таң қалатын ештеңе жоқ.
– Ұлттық әндерден гөрi, қырғыздың, өзбектiң әнiн орындау эстрада жұлдыздарына тиiмдi деп ойлайсыз ба?
– Олай шорт кесiп тастауға болмайды. Ол – әншi. Оған жан-жақты репертуар қажет. Алтынай Жорабаева тәжiктiң де әнiн орындап жүр.
– Сол әндердi қазақшаға аудармай-ақ, қырғыз, тәжiк тiлiнде орындасақ ше?
– Қазақша айтсын, қырғызша айтсын, тiптi тәжiкше айтса да, оған ешкiмнiң айтпа деуге хақысы жоқ. "Неге айтасың?" деп ешкiм айта алмайды. Ол – өнер. Шетелдiң классикалық әндерiн, орыстың романстарын опера әншiлерi де орындап жүр. Бiзге ондай әндердiң қажетi жоқ десе, онда экранға шығармасын, радиодан жiбермесiн. Оған әншi кiнәлi емес. Оған мемлекет сүзбе жасау керек. Оны әншiден көре алмаймын. Ертең Қырғызстанға, Тәжiкстанға, Түркияға барамыз. Сол елдерге барғанда, олардың әнiн орындап тұрса, әншi үшiн бедел емес пе? Сондықтан мұның айыбы жоқ деп ойлаймын.
Гүлзина Бектасова