Алпысбай СЕЙДАХМЕТОВ: БIЗДЕ ЖЕР БАЙЛЫҒЫ ЖЕТЕДI, БIРАҚ...

Үш жылдай бұрын Елбасының тiкелей нұсқауымен Ауыл шаруашылығы министрлiгi, Алматы және Астана қалаларының әкiмдiктерi, сондай-ақ облыс орталықтарының әкiмдiктерi "Азық-түлiк қауiпсiздiгi белдеуiн" құру бағдарламасын жасап, жүзеге асыруы тиiс болған. Iле-шала министрлiктiң лауазымды шенеунiктерi мен бiрқатар аймақтардың әкiмдiктерi "бұл бағдарламаны ойдағыдай жүзеге асырып жатырмыз" деп ақпарат құралдары арқылы жарияға жар салғаны да есте. Алайда бұл Қазақстанда әлi түпкiлiктi шешiмiн таба қоймаған түйiндi мәселеге айналып отыр. Бiз ауылшаруашылығы саласы, азық-түлiк қауiпсiздiгi жайында Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетiнiң "Экономика" кафедрасының меңгерушiсi, экономика ғылымдарының кандидаты, профессор Алпысбай Сейдахметовпен әңгiмелескен едiк.

– Бiрiншiден, мемлекетiмiздiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн құруға, оны тұрақты түрде дамытуға толық мүмкiндiгi бар. Екiншiден, бiздiң белгiлi бiр дәрежеде азық-түлiктiң әр түрiн өндiруде тәжiрибемiз жеткiлiктi. Үшiншiден, бiз тек қана өзiмiздi қамтамасыз етiп қоймай, әртүрлi ауылшаруашылық өнiмдерiн экспортқа шығаруға мүмкiндiгiмiз бар. Дегенмен қазiргi жағдайда азық-түлiк қауiпсiздiгi белдеуiн құру, шетелге ауылшаруашалық өнiмдерiн шығару жағынан әлi де болса шешiлмей жатқан мәселе көп. Себебi нарықтық экономика жүйесiне өту барысында көптеген қол жеткiзген құндылықтардан айрылып қалдық. Қазiр оған жаңаша тұрғыдан қарап жатқан жайымыз бар.

– Бiздегi азық-түлiк қауiпсiздiгi белдеуiн құрудың қиындықтары туралы жиi айтылады. Нақты жағдай қандай?

– Әрине, кейбiр өнiмдерге келгенде азық-түлiк қауiпсiздiгi туралы айту ертерек. Әсiресе өңделген, тұтынуға дайын ет өнiмдерiн, сондай-ақ майлы дақылдар мен көкөнiс өнiмдерiн өндiруге мүмкiндiк болып жатса да, импорттық өнiмдердi алыс-жақын шетелдерден алудамыз. Бүгiнде мемлекет тарапынан да ауылшаруашылығына басымдық берiлiп отыр. Кез келген мемлекет өзiнiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн сақтау керек екендiгiн бiлдi. Мәселен Израиль мемлекетi ауылшаруашылық өнiмдерiн өндiруге өте қолайсыз жерде орналасса да, жаңа технологияларды пайдаланудың арқасында iшкi тұтынушыларын қамтамасыз етiп қана қоймай, экспорттық өнiмдердi шығару жөнiнде үлкен табыстарға қол жеткiзуде. Израиль мемлекетiнiң ауылшаруашылығында өндiрген өнiмнiң үлес салмағы 20 пайызға өскен. Кеңес үкiметi кезiнде Қазақстанда ауылшаруашылығының үлес салмағы 24 пайыз болса, қазiр бар болғаны 6,3 пайыз ғана. Төрт есе төмендеп кеттi. Ендi оны көтеруiмiз керек. Ауылшаруашылық өнiмдерiнсiз өмiр жоқ.

– Қазiр ауылшаруашылығы десе, кейбiреулер оған қоғамның кенже саласы ретiнде қарайтын сияқты.

– Иә, қазiр дәп солай. Ауылшаруашылығына қатысты қалыптасқан көзқарасты өзгертуiмiз керек. Расында, ауылшаруашылығы көп адамға алынбайтын қамал сияқты көрiнедi. "Менiң артта қалған салада нем бар? Шамам келсе, басқа бiр саламен айналысуым керек" деген көзқараста болады. Бiле бiлсек, шетелде бұл салада ел игiлiгi үшiн жұмыс iстеп жатқан шаруа қожалықтары, фермерлiк ұйымдар, акционерлiк қоғамдар жетерлiк. Айталық, АҚШ әлемдiк өнiмнiң 25 пайызын өндiредi. Ал еуропалық елдер 18,5 пайыз, Жапония 9 пайыз, ал Қазақстан ауылшаруашылық саласында ЖIӨ бойынша небәрi 25-орында. Бұл орыннан кемiнде 10 баспалдақ жоғары көтерiлуге мүмкiндiгiмiз бар. Соңғы жылдары мемлекет тарапынан ауылшаруашылығына қолдау белгiлi бiр деңгейде жақсарып келедi десек те, әлi де болса кең көмек жасау керек.

– Ғалымдар "егер мемлекет 25-30 пайыз азық-түлiктi сырттан алатын болса, бұл ел азық-түлiк қауiпсiздiгiнен айырылады" деген байламға келiп отыр. Бұған не дейсiз?

– Венгрияның Пал Шаркань деген ғалымының: "Қазiргi кезде кез келген мемлекеттi атомдық қарумен емес, азық-түлiк қауiпсiздiгiн жою арқылы бағындырып алуға болады" деген сөзi бар. Жаны бар сөз. Астымызда жеңiл көлiк болмаса, қоғамдық көлiкпен жүруге болады. Ал алдымызда тамақ болмаса, не iстейсiң? Сондықтан да көп мемлекет өзiнiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн күшейтуге жанталасып жатыр. Ғалымдардың азық-түлiктiң 30 пайыздан астамын шетелден сатып алатын болсақ, онда азық-түлiк қауiпсiздiгiн жойып аламыз деп қауiптенуi сондықтан.

Бiзде еттен өндiрiлген консервiнiң түр-түрi бар. Майлы дақылдар, көкөнiс, жемiс-жидектер де көп болмаса да, бар. Ал сүт өнiмдерi, сары майдың ұнтағын шетелден алып отырмыз. Шырынның қоспаларын Израильден аламыз. Жалпы, қазақ елiнiң ауылшаруашылығы тек импортқа тәуелдi деп те айтуға болмайды. Қазiргi кезде бiз шетелге 26 түрлi өнiм шығара аламыз. Ең үлкенi – астық, сосын терi.

– Терi демекшi, қазiр ауылды жерлерде терi де, жүн де аяқастында жатыр ғой. Бұрындары терiнi қымбат бағаға сатсақ, жұрт жүннен киiз басып, кiлем тоқитын едi. Ал қазiр…

– Иә, оңтүстiк өңiрдiң халқы жүннен киiз басып, төсенiш ететiн. Ал бағалы затқа жататын терiнi зауыттардан келiп сатып алатын едi. Қазiр оның бәрi тоқтап қалғандықтан, ауылды жерде терi су тегiн. Оны өзiмiз өңдеуiмiз керек. Түркияға терi өңдеудi жеткiзген – қазақтар. Белгiлi түркiтанушы, жазушы Халифа Алтайдың: "Бiз Түркияға барғанда iшерге ас, киерге киiм таппай жүрдiк. Базар жағаладық. Қарасақ, терiден жасалған қолғап тұр. Онша өңделмеген екен. Оның бiр-екеуiн сатып алып, әйелiмiздi iсмер жасадық. Сөйтiп, кiшкентай баланың күртешесiн жасап, саттық. Мiне, содан кейiн технология дамып, зауыт-фабрикалар жұмыс жасай бастады" дегенiн естiгенiм бар. Қазiр түрiктер сиырдың терiсiнен төрт-алты қабат өнiм алады. Содан әдемi киiмдер шығарады. Мысалы Түркия 1 тонна терi өткiзу үшiн бар болғаны 50 доллар баж салығын қояды. Ал Ресей керiсiнше 500 доллар қояды екен. Өйткенi терiнi өздерiнде өңдеуге ұмтылыс жасауға шақыруда.

– Мемлекет оңтүстiк өңiрде мақта кластерiн дамытуды қолға алмақшы. Бiрақ мұның да оңай емес екенi белгiлi…

– Ғалымдар 1980 жылдары мақтадан 700 түрлi өнiм алуға болады дептi. Қазiр оның түрi әлдеқайда көбейген шығар. Алайда нарықтық жүйеге өткен кезде iрi кәсiпорындар жекешелендiруге ұшырап кеттi. Кезiнде Оңтүстiк Қазақстанның мақта егетiн аудандарында 46 мақта өндiретiн шаруақожалықтары болған. Қазiр Оңтүстiк Қазақстанның 8 ауданында 21 мың 500 мақта өндiретiн нысан бар. Кейбiреулер мақтаны өзiнiң бақшасына да егiп жатқан көрiнедi. Сенсеңiз, мақта өндiру кәсiпорнының саны жағынан АҚШ-тан озып кетiппiз. Ал АҚШ мақта өндiруден Қытайдан кейiнгi екiншi орын алады. Қазiр сол шаруашылықтарды бiрiктiрiп, iрiлендiрiп, ғылым мен техниканы кең пайдалануға мүмкiндiк ашуға ұмтылсақ та, уақыттан ұтылып жатырмыз. Бұл күрделi қаржыны, техниканы талап етедi. Бiз 2006 жылы ғана "Қазақстанның мақтасы" деп Англияның Ливерпуль халықаралық биржасына шығардық. Бұрын Ресейдiкi, Өзбекстандыкi деп өз атымызды шығара алмаған едiк.

– Ауылшаруашылығы саласын дамытуға, азық-түлiк бағасын реттеуге байланысты түрлi бағдарламалар мен жоспарлар жиi қабылдануда. Бiр өкiнiштiсi, соның көбi дер уағында орындалмай жатқан сияқты…

– Ауылшаруашылығы өнiмдерiнiң бағасын мемлекет реттеп отыруы керек. Нарық бәрiн өзi реттейдi деген заман артта қалды. Қазiр жоспар дегендi қайта тiрiлтiп жатырмыз. Мысалы Кеңес үкiметiнiң дүрiлдеп тұрған кезiнде 600 баланс жасаған екенбiз. Баланс дегенiңiз – жоспар. Мұның бiр пайдасы – нең бар, нең жоқ, кем-кетiктi түгендейдi. Ал Жапония қазiр әртүрлi сала бойынша 26 мың баланс жасайды екен. Бәрi бiр-бiрiмен үйлесiмдi болуын қадағалайды. Бiр айта кетерлiгi, бiзде ауылшаруашылығы кәсiпорындары мен елдi мекендер бiр-бiрiнен қашық орналасқан. Мәселен 300 шақырым алыста отырған ауылдағы кәсiпорындар мен өндiрiс ошақтарынан хат-хабарсыз болу жоспардың орындалуын кешеуiлдетедi. Бұл мәселенi ескеруiмiз керек.

Шет мемлекеттер бағаға үнемi мониторинг жасап отырады. Бiзде бұл жүйе әлi қалыптаспаған. Соңғы кезде жергiлiктi әкiмдiктерге бағаны қадағалауға құзырет берiлдi. Бiрақ оның былығы көп. Бағаның паритетi де болмай тұр. Бұл сырт елге капиталдың, еңбек ресурсының кетуiне әкелуде. Мұны мемлекет деңгейiнде реттеу керек. Мысалы Жапония өзiнде өндiрген күрiшiн шетелдiкiне қарағанда 9 есе қымбатқа сатып алады екен. Яғни iшкi тұтынушылықты арттырып, кәсiпорындарға қолдау жасауда.

Қазiр бiзде бизнестiң екi түрi дамып келедi. Бiрi – мемлекеттiк, екiншiсi – жекеменшiк. Осы тұрғыда бiз мемлекеттiк бизнестi дамытуға күш салуымыз керек. Үкiмет ауылшаруашылығы өнiмдерiн көптеп сатып алуға тиiс. Мәселен Франция астық өндiру жөнiнде дүниежүзiнде жетекшi рөлге ие. Оларда арнайы заң бар. Бақылау органынсыз бiр түйiр бидай сыртқа шықпайды. Астық – стратегиялық өнiм. Ал бiзде керiсiнше. Бағаны мемлекет реттемесе, көретiн қорлығымыз көбейе бередi. Монополияға қарсы ұйымдар бағаның жүгенсiз өсуiн мұқият қадағалауы тиiс.

Бағаның өсуiне Кедендiк одақтың да ықпалы бар. Осы Одақ жөнiнде екi түрлi көзқарас бар. Бiреу Кедендiк одақтың пайдасынан гөрi зияны көп дейдi. Мұның да жаны бар сияқты.

– Сiздiңше, Қазақстан Дүниежүзiлiк сауда ұйымына (ДСҰ) кiргенде жағдай одан әрi ауырламай ма?

– ДСҰ-ға өту барысында Қазақстан, Ресей, Беларусь мемлекетi арасында өзара бәсекелестiк пайда болуда. Бiр жағынан Кедендiк одақ Қазақстанның ДСҰ-ға кiруiне көмектеседi деп ойлаймын. Бiз Кедендiк одаққа қажеттiлiктен кiрдiк. Әуелде ДСҰ-ға елiмiз жеке мемлекет ретiнде кiрмек болған, Кедендiк одақ құрылғаннан кейiн бiрiгiп кiремiз деуге көштi. Бiрақ мұны өзге елдер қолдамай жатқан көрiнедi. Мысалы Ресейдiң ДСҰ-ға кiруiне Грузия қарсылық танытса, әзiрге бiзге ешкiм ауыз аша қойған жоқ. Экономикалық интеграция iстерi жөнiндегi министрi Жанар Айтжанова елiмiздiң ДСҰ-ға 2012 жылдың бiрiншi жартыжылдығында кiруi мүмкiн екенiн айтты. "Қазiргi кезде Қазақстан ДСҰ-ға нақты 2012 жылға дейiн аяқ басады деп айта алмаймын. Себебi бұл жұмыстар бiздiң Үкiмет iске асырып отырған техникалық шараларға ғана қатысты емес. Сонымен қатар осы үрдiске АҚШ, Еуропалық одаққа мүше мемлекеттермен, сондай-ақ бiздiң сауда әрiптестердiң тарапынан болатын келiсiмдерге байланысты. Бұл тұрғыда оларда осы жұмыстар қанша уақыт алатыны жайлы болжап бiлу мүмкiн емес", – деген болатын министр. ДСҰ-ға келесi жылы кiремiз бе, жоқ па, оны уақыт көрсететiнi сөзсiз.

АҚШ, Франция, Жапония бiзге қарағанда, бiр гектарға 10-20, тiптi 100 есеге дейiн субсидия бередi. Ал олар бiзге керiсiнше субсидия бермеңдер деген ақыл-кеңес айтады. ДСҰ-ға кiрген мемлекеттер өз мүдделерiн жоғары қоятыны сөзсiз. ДСҰ-ға өтетiн болсақ, шетелдiң арзан өнiмдерi бiзге ағылады. Оған тосқауыл қоя алмаймыз. Өзiмiз өндiрмей ештеңе шықпайды. Ғалымдардың айтуы бойынша, Қазақстанның 300 млн. халықты қамтамасыз етуге мүмкiндiгi бар екен.

Серіктес жаңалықтары