"КӨТЕРIЛIП-БАСЫЛҒҢАН ЖАНАРТАУ..."

Бiздiң уақытымыз тарихи ұлы өткел дәуiрi. Бұл өткелдiң бiр жағы – адам баласын соншалық көп азап, қорлық, әдепсiздiк қинауына салған капиталдық құрылыстың дүниесi. Ол құлап шiрiп, тозып келе жатқан дүние. Өткелдiң екiншi жағы – социализм мен ортақшылдықтың iргесiне құрылған жаңа, жарық өмiр. Сол өмiрдiң жарқын дүниесi. Бұның адам баласына әкеле жатқан игiлiгi – шын теңдiк, ұлы мақсат: тап, ұлт, езушi-езiлушi дегендердi жоқ қылып, бар адам баласын теңдiк пен бiлiм, мәдениет табысының барлық жемiстерiнен толық пайдаланатын(дығы).

Осындай болумен қатар қазiргi дәуiр – тап тартысының ерекше күшейген дәуiрi болып отыр. Бұрын қарсылық жүргiзген, бүгiнде өлерiне, өшерiне жеткен тап қазiр бар күшiн, бар айласын жұмсап, не қылса да өзiнiң бұрынғы үстемдiк халiн сақтап қалуға тырысады.

Сол себептi, осындай тәрiздi ұлы өткел дәуiрiнде тап тартысының жалыны өрлеп тұрған кезде – әрбiр қоғам қызметшiлерiнiң саяси қателерi өте жауапты, өте ауыр қателер болып шығуға керек.

Ол қателердiң залалын, салмағын өте ауырлататын, сол тап тартысының қызып тұрғандығы. Және мұндай уақытта ол қатенi сенiң өзiңнiң ойыңда болмаған бағыт пен жолға пайдаланып, керегiне жаратып кететiнi де бар. Олар, төңкерiсшiл пролетариаттың асқындап өрлеп келе жатқан күштерiне жаулық ниет ойлап, алысып келе жатқан заттар болады.

Мiне, осы себептi, әрбiр адалмын деген қоғам қызметшiлерi, қоғам тартысының әр дәуiрiнде, өзiнiң қызметi қандайлық болғанын толық тексерiп, сынап отыру қажет. Егер ол еңбекшi табымен төңкерiстiң жауы боламын десе, өзi басып өткен жолдың мазмұны мен тәжiрибесiн тесiле қарап, қатты сынауға тиiс.

Мен Қазақстандағы өзiм iстеген саяси iстiң тұсында бiрқатар iрi қателiктер iстеген едiм. Қазiр де өзiмнiң сол бұрынғы қызметiмдi шынымен нық тексерiп келiп айтпақ болған сөзiм бар. Бұл сөздi айтуға хақым ғана бар демеймiн. Айтуға өзiмдi мiндеттiмiн деп санаймын.

Менiң саяси бағытым, бұрын патша заманында езiлген елдiң баласы болған соң, әрқашан өзге мәселенiң бәрiнен бұрын ұлт жайын ерекше қып жоғары ұстап, соны қалыптап асыра, көтере бағалау да болған. Оны туғызған патшаның отаршылдық саясаты. Қазақ жерiн Ресей алпауыттарына жағынамын деп отаршылдыққа аяусыз тартып әпере беруi болған. Ұлт мектептерiн тыйып, шаруа күшiн де жауша қанауы болған.

Кеңес өкiметiне деген көзқарасым негiзгi түрiнде 1920 жылы шешiлген едi. Сонда мен екi жолдың торабына келiп тiрелiп ем: бiреуi капиталшылдық жолы. Оны қостасам – жиянгершiлiктiң қожалығын сүймекпiн, олай болса отар, жарым отарды сол күйлерiнде қалдырып, артта қалған елдердiң бұдан әрi де құл бола беруiн қоштамақпын. Немесе социализмдi қостап, артта қалған отар елдерiн құлдықтан, қорлықтан арылтатын досы – осы екенiн тануыма керек болған-ды, оның үстiне Колчак қожалығын көрiп шыққан соң анық көзiм жеткенi – тартыстың түбiн шешетiн төңкерiс кезiндегi екi күштiң бiреуi болатын болды. Мұның бiрi – пролетариат, екiншiсi – байлар табы, сондықтан не пролетариат қожалығын, не байлар қожалығын таңдау керек болды.

Сонда Кеңес үкiметiнiң бетiн қостап, соның жағына шығуымның алды осымен шешiлген-дi.

Бiрақ мен қалыптанған марксшiл болмағандықтан, ұлттықтың тап көлемi деген дерттен арыла алмадым. Сол себептi қоғамдық қалыптардың өсуiндегi негiзгi-негiзгi бағыт тап тартысының бағыты болса, соны көрудiң орнына, менiң жолымда көбiнесе ұлттық жайлар көлденеңдеп, анаған сол бөгеу болып отырды. Артта қалған елдердiң алдағы елдер пролетариатымен одақтасуын негiзгi бағыт есебiнде қабылдап отырсам да – сол артта қалған елдердiң өзарасында тап тартысының қоса болуы да шарт, қажет екенiн ойламадым.

Менiң салт-сана жолындағы қателесуiмнiң тамырлары осы жерде болды. Осыдан барып күдiкшiлдiк, ырғалғыштық туды. Партия мен үкiметтiң Қазақстанда жүргiзген бiрқатар iрi iстерiне терiс қарағандықтан болды. Мысалы iрi байларды кәмпескелеу, пiшендiк пен егiстiктi қайта үлестiру, жер мәселесiн түгелiмен интернационалдық, таптық жолмен шешу сияқты iрi мәселенiң көбiне көзқарасым дұрыс болмады. Ал партия мен үкiметтiң бұл iстерi ерекше артта қалған жарым алпауыттың қолындағы қазақ ауылын социалды рекөнiстiрексеге (реконструкция – Т.Ж.) дайындау алдында қажет болған шаралар, шарттар едi.

Жасырып қажет емес, саяси қызметшiлердiң салт-сана жолындағы қатесi сiңiстi дерт сияқты күйге айналса – оның арты саяси қылмыстарға әкелмей қоймайды. Қожалық тартыста олар шығатын арналар табылмай тұрмайды. Мысалы Қазақстандағы үлкен түйiннiң бiрi – жер мәселесiн шешу болса, ол және айқын ұлттық мәселе болса, сонда менiң ұлтшылдығым осы мәселенi шешу тұсындағы менiң бағытыма айқын әсер еттi.

1925 жылы Қазақстанның Госпланының комиссияларының iстерiне қатынасып жүрiп, Қазақстанда жерге орналастырудың мөлшерлi жоспарын жасағанда мен тап жағына қарамай, ұлттық белгiсiне ғана қарап, ең алдымен қазақ халқын жерге орналастыру керек деген пiкiрдi жүргiздiм. Және қазақ халқы түгел орналасып болғанша Қазақстанда басқа қоныстандырылушылар келмесiн деген бетте болдым. Мәселенi бұлай қою, жерге орналастыру iсiн(iң) таптық мазмұнын жайдақтатумен бiрге, бұрыннан келе жатқан ұлттар арасын(ың) қажасуын да ықтиярсыз тереңдеткен болар едi.

Қазақстанда партия мен үкiметтiң жүргiзген қоғамдық-шаруашылық шарасының бiр жолы – iрi байларды кәмпескелеу болса, оған менiң көзқарасым Әлихан Бөкейханұлына жазғандарымнан көрiнедi. Ол хатта мен бұл iстiң артын өте көтерiп, терiс бағаладым. Бұндай iс шаруаға үлкен зәбiр келтiредi, ел шаруасының iргесi шайқалып, шөгiп қалады дегем. Бұл ұлтшылдық, байшылдық салт-санасының даусыз айқын белгiсi едi.

Мен Бөкейханұлын осы мәселеде ұлтшылдық бағыты үшiн алысуға (күресуге – Т.Ж.) үндеп, одақтың орталық ордасының алдына апарып осы мәселенi қою керек деп үндедiм. Мұным – өзiмнiң ұлтшылдық бағытымды (ұстанып), аймақтық басқарушы орындардың жолына қарсы тұру iсi едi.

Осы жөнiндегi тағы бiр ерекше ескерерлiк нәрсе, менiң 1927-1928 жылдарда Семейде болған асыра сiлтеушiлердi бiр жақты қарап, ұлғайта сiлтеуiм де болды. Солай сөйлеу өзге ұлтшылдардың арасындағы өзара сөздерiмде де және қазақтан шыққан ұйымсыз, сауатты қызметшiлермен сөйлесулерiмде де болды.

Ұлтшылдық қозғалысының мазмұны пролетариат қожалығы жүрiп тұрған мемлекетте, тап тартысы күшейiп тұрған уақытта – төңкерiс жауының жолы болмай тұра алмады. Өткен уақыттағы бiздiң "Алашорда" жолындағы ұлтшылдық қозғалысымыз сол жаңағы айтқан төңкерiс жауының жолы болған. Мен сол "Алашорданың" iсiне толық араласқан кiсiмiн. Кейiннен Кеңес үкiметiне қарсы арналған төңкерiс жаулығы сияқты саяси қимылдардың барлығына қаншалық сақ болып, қарсы болмақ болсам да, сонымды нық ұстамадым. Ұлтшылдық дертi болып, тапшылдық көзқарастың қырағылығы болмағандықтан, шынында оны болмады дегенiм жаңылыс, себебi менiң ұлтшылдығым да барлық өзгелердiкiндей, негiзiнде айқын, тапшыл, ұлтшылдық болған. Ол ауылдағы жарым алпауыт пен байлардың тiлеуiне бейiм ұлтшылдық болғанымен, Кеңес үкiметiне қарсы болған таптардан өз бойымды аулақтап алмадым. Төңкерiске жаулық ойлап шыққан Заки Валидов тобының iсiне қарсы мен ашық күреске шығуым керек едi. Оның орнына мен солардың төңкерiске жаулық қылған iсiне өзiм де жанасқан кiсi болып шықтым. 1920 жыл Мәскеуде сонымен кездескен жайымды түгел баяндамай-ақ, сондағы бiр ерекше жайды айтайын. Ол Валидовтың ниетiмен қарсы екендiгiмдi айқын қып сол жерде айтып берсем де, сөйлесуiмiнiң өзiн құпия әңгiме түрiнде жасадым.

1920 жылда Заки Валидовтың төңкерiске жаулық ойы мен мақсұттарының бар екенiн мен бiлiп едiм. Кеңестiк Ресейдiң саясатына ырза болмай, "Шығыстың езiлген елдерiне" шығамын, сонымен оларды бiрiктiрiп, жекелiк аламыз деген ниетi бар (болды).

Мен құпиялық түрi бар жиналыста болдым. Бiрақ Қазақстанды тағы бiр жаңа ауыртпалыққа салуға ырза емес екендiгiмдi айтсам да, сол жерде Валидовтен асып айқын бой тартып кетпедiм.

Сонымен өзiмнiң басымнан өткен тәжiрибеге қарап толық дәлелмен айтатыным, 1920 жылдың өзiнде-ақ артта қалған елдерге ең дұрыс жол – социалистiк жол мен кеңес жолы екенiн негiзiнде қабылдап алсам да, мен қателестiм. Оның себебi кiмде-кiм ұлт мәселесiн таптық, интернационалдық қозғалыспен қоспай және ұлт мәселесiне бағындырмай ұстаймын десе – ол адам ерiксiз ұлтшылдықтың құрбаны болады.

Тағы бiр үлкен адасуым – артта қалған елдердiң арасындағы төңкерiс – "шаруа қорын жалдамай болатын" төңкерiс болуы керек", – деп түсiнуiм де болған.

Мен студенттiк жылдарымда Ядринцевтiң, Потаниннiң, Шаповтардың (Сiбiр – отарланған ел ретiнде) пiкiрлерi бойынша тәрбиеленген едiм. Бұлар сияқты басқа да Сiбiрдiң төңкерiсшiл жазушылары артта қалған елдердiң тағдырына жаны ашып, көңiл бөлiп, мұндай елдiң барлығы капиталдық құрылыс бағытында болатын шаруа тұрмысындағы, салтындағы тығыз өзгерiске шыдамайды, көтере алмайды деушi едi. Сол бетпен мен социалды рекөнстiрексие дәуiрiндегi шаруашылық өзгерiстерiне үлкен қобалжумен, аса қорқумен қарап келдiм. Анығында бұным мағынасызшылдың баққаны сияқты едi. Мұнымның негiзгi себебi, шынында менiң таптық, ұлтшылдық салт-санамда болуға тиiс. Егер төңкерiс жайынан шын сөйлейтiн болсам, езiлгендердiң бостандығын шын тiлесек, капиталдық құрылыстың қалдығын шын жоямыз десек, онда қатты қимылдағанда, құрбандықтан да қорықпайтын болуымызға керек. Және бұл құрбандық негiзiнде жарым алпауыттар мен байлардың көретiн құрбандығы екенiн еске алсақ, онда ондай құрбандықтарды жолды (заңды – Т.Ж.) деу ғана керек емес, тiптi қажет деп бiлу керек.

Бұл күнде мен бұрынғы қауiп, күдiгiмнiң бәрiнiң орынсыз болғанын көрiп отырмын. Қазiр бiздiң көз алдымызға одақтың пролетариатының ұйымдасқан күшi бiрiгiп келiп, сол жеңгiзбей келген сақарада өндiрiстiң ұлы дүкендерiн орнатып отыр. Ол дүкендер техниканың ең жаңа табысы бойынша құрылған, сол далаларда шойын жол құрылысы, машина-трактор, машина-пiшендiк стансалары, совхоз, колхоз құрылып отыр. Бұлардың бәрiнде үлкен мәшинелер, үлкен жабдықтар орнап отыр. Және коллектив негiзiне құрып, жоспармен отырықшыландыру iсi жүрiп жатыр. Бұларға одақтық бюджеттен мол қаражаттар берiлiп, пұлдай, (қаражатпен – Т.Ж.) техникелерi жәрдем iстетiп отыр.

Қысқасы, Лениннiң: "Артта қалған елдер алдағы елдiң пролетариатының көмегiмен капиталдық дәуiрдi аттап өтiп, социалды дәуiрге жетедi",– деген данышпандық сөзi iске асып отыр. Осындайлық жалпы жайды, Қазақстанда Лениннiң ұлт саясатын қолдану арқылы табылған табысты ешнәрсе жоя алмайды, кемiте алмайды. Бұл ретте бай-кулактың жаулық пен өз шаруаларын шашып жоюы да және партия жолын қисайтып, Қазақстанның мал шаруасы жөнiнде терiс тәжiрибеге ауысып iстеген жергiлiктi орындардың қатесi де және де осы себептен онан соңғы жылдардың егiн шығуы нашар болғандық себебiнен туып отырған кейбiр аудандардағы азық-түлiк қиыншылығы да жаңағы ұлы табыс, ұлы құрылыстың қалпын бұза алмайды, маңызын түсiре алмайды.

Осы айтылған тұрғылардан қарағанда менiң бұрынғы қорқынышым, қаупiм, үркуiм, пролетариаттың күшiне сенбегендiк болып шықты. Ал пролетариат күшi бұл күнде шын ғажайып iс iстеп шығып отыр.

Өзiмнiң салт-санадағы қаталарым мен, соның негiзгi iстерi тұсында болған әсерлерiн түгел толық мойныма алғандықтан, ендi "Социалды Қазақстан" басқармасынан менiң осы сөздерiмдi басуды сұраймын. Мақсатым: шын толық күйде кеңес жұртшылығының алдында өзiмнiң ендiгi көзқарасымды бiлдiру. Сол жұртшылық бұрын менiң ұлтшылдық салт-санамның төңкерiске жаулық мазмұнын ашқан едi. Қазiр мен өзiмнiң бұрынғы iсiмдi қатты күйде кiнәлап, салт-сана жолындағы бұрынғы құралымды тастап, ендiгi саяси бағытымды анықтап отырмын.

Мен қазiр өзiме осы күнде Қазақстандағы социалистiк құрылыс жолында қызмет етудi ең ардақты, ең мiндеттi iс деп санаймын. Қазақстан ертедегi тарихи себептермен артта қалған жер, бұл мен туып-өскен жер, сондықтан бұның өсiп келе жатқан социалистiк құрылысының майданында адал қызмет ету менiң ендiгi борышым. Мiне, бұл жолда жандандыратын сенiм – бiздiң қазiргi тарихи дәуiрiмiзде бiрiншi рет шын, еркiн адам жолының iргесi қаланып келедi деген сенiм болады.