Юлдаш АЗАМАТОВ: ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСIЗДIГI – БАРШАМЫЗҒА МЕРЕЙ

Қазақстан халқы ассамблеясының белдi мүшесi, "Уйғыр авази" газетiнiң бас редакторы Юлдаш Азаматовпен газетiмiздiң бетiнде бұдан бұрын да әңгiмелескен едiк. Ол бiзге берген сұхбатында "Қазақ пен ұйғыр арасына от жағушылар бар" деп кесiп айтқан болатын. Юлдаш мырза қазiр де осы пiкiрiнен танбапты. Себебi, қазақ пен ұйғыр ежелден тату-тәттi, ынтымағы жарасқан бейбiт халық дейдi ол.

– Юлдаш мырза, сiз Қазақстан халқы ассамблеясы құрылғаннан бастап мүшесiз. Биыл бұл ұйымның жұмыс iстеп жатқанына да 15 жыл толыпты. Айтыңызшы, осы уақыт аралығында Ассамблея өзiн-өзi ақтады ма?

– Қазақ елiнiң тәуелсiздiк алғанына 19 жылға аяқ басқалы отыр. Осы аралықта бiз талай кезеңдi еңсерген сияқтымыз. Олай дейтiнiм, бiз бұған дейiн тоталитарлық режимде өмiр сүрдiк. Талай қиын-қыстау уақытты бастан кештiк. Сол бiр аумалы-төкпелi заманда ТМД, посткеңестiк елдердiң өмiр сүруi мен дамуы әрқалай болып кеттi. Алайда, Қазақстан аз-маз ауыртпалыққа қарамастан, өз экономикасын дұрыс жолға қоя бiлген айтулы мемлекет. Әлеуметтiк даму жағынан да алда келедi. Бүгiнгi таңда жас мемлекетiмiз тоталитаризмнiң жалған принциптерiн лақтырып тастап, барлық ұлттық мәдениеттердiң тең құқылы, толыққанды дамуын қамтамасыз етуде. Яғни, ең басты ерекшелiгiмiз – ұлттар, халықтар арасындағы татулықты, бiрлiктi сақтау. Ұлттық келiсiм – Қазақстанның тұрақтылығы мен дамуының негiзi. Бұл бiздiң iшкi саясатымыздың өзегi. Жан-жағымызға қарайықшы. Мына көршi Қырғызстанда не болды? Армения мен Әзiрбайжан, Молдавиямен салыстырғанда, тәубе деуге болады. Бiзде мұндай iрi қақтығыстар, теке-тiрестер болған емес. Себебi, Елбасы Н.Назарбаев салмақты саясатының арқасында бiрiншi болып 1995 жылы Қазақстан халқы ассамблеясын құрды. Сол кезде оның Ассамблея екенiн ешкiм де бiлген жоқ. Тiптi, "Мұның бiзге қажетi бар ма?" деген де сұрақ туындады. Қазiр ойласам, Елбасы ұлт мәселесiнiң тым нәзiк екенiн сол кезде сезген екен ғой. Ол елде ең алдымен татулық болса, бәрi де дұрыс болатынын түсiндi. Алайда, Ассамблеяның құрылғанына әлi күнге қарсы шығатындардың бар екенi зығырданыңды қайнатады.

– Мәселен, нақты кiмдер деп ойлайсыз?

– Әсiресе, оппозиция қарсы болды. Қазiр де сол пiкiрде. Олар ассамблеяға "заңсыз туылған бала" деп қарайтын болды. "Бiзде екi чукча болса, соны ұлт дейдi. Мiне, ассамблея қазақтың емес, сол бiр аз ұлттардың қамын жеп жатыр" дейтiн әңгiмелер желдей естi.

– Шынында да, Қазақстан халқы ассамблеясы 15 жыл бойы заңнамалық құжатын неге қабылдамаған?

– Заңсыз жұмыс iстедi деген пiкiрге қосылмаймын. "Қазақстан халқы ассамблеясы туралы" Заң осыдан екi жыл бұрын қабылданды. Нәтижесiнде Парламент қабырғасына ассамблеядан 9 депутатқа мандат берiлдi. 15 жыл iшiнде Ассамблея заңсыз жұмыс iстедi деп қалай айтасыз? Ассамблея әсiресе, ұлтаралық қатынасты нығайта түсуге көп еңбек сiңiрдi. Ассамблеяның жыл сайынғы өтетiн әрбiр сессиясында Елбасы жаңа бiр леппен, жаңалықпен шығып отырды. Мемлекеттiк тiлге қатысты айтқан ұсынысы мен пiкiрi сөз жүзiнде қалып қоймай, халықтың қолдауына ие болып келедi. Екiншiден, Ассамблея қазақтың қамын ойламайды дегенге түбегейлi қарсымын. Мұнда да негiзгi ұлт – қазақтың өкiлдерi бар. Оның үстiне мемлекеттiк тiл – қазақ тiлiн үйрену мәселесi үнемi Ассамблея сессиясында көтерiледi. Өзiм көптеген жиындарға, басқосуларға қатысып жүремiн. Неге екенi белгiсiз, тек Ассамблеяның шараларында ғана барлық ұлт өкiлдерi қазақша сөйлейдi. Әсiресе, былтырғы жылы өткен сессияда өзбек пен ұйғырды айтпағанның өзiнде орыс та, поляк та, украин де басынан аяғына дейiн қазақша сөйледi. Бiр кезде Президент: "Қиналсаңыздар әрбiр ұлт өз тiлдерiңiзде сөйлеңiздер" деп едi, бiрақ керiсiнше қазақ тiлiнiң мәртебесiн диаспора өкiлдерi өсiрiп келедi.

– Елбасы Ассамблеяның ХV сессиясында: "Тек бiр тiлде сөйлейтiн және бәрi менi түсiнетiн күндi армандаймын" деп бекер айтпаған сияқты. Мұның астарында елiмiздегi басқа диаспоралардың қазақ тiлiн бiлуi мiндеттелiп тұрған жоқ па?!

– Әрине! Бұл өте маңызды мәселе. Әркiм де осылай ойлау керек деп ойлаймын. Сол сессияда қазақ тiлiнiң бүгiнгi беталысы кеңiрек талқыланды. Қазақ тiлiн күштеп үйрету мүмкiн емес. Ол үшiн сөздiктер шығару керек. Балаларға қазақ тiлiн үйрететiн жаңа форма табу қажет. Ең бастысы, қазақтардың өздерi қазақ тiлiн құрметтеуi керек делiндi.

– Сiздiңше, Ассамблеяның негiзгi мiндетi қайсы? Тек татулықты, достықты дәрiптеу ғана ма, әлде…

– Негiзгi мiндетi елiмiздегi этностар мен диаспоралардың бiрлiгiн сақтау. Екiншiден, мемлекеттiң күнделiктi жүргiзiп отырған саясаты, әсiресе, мемлекеттiк тiлдi үйрену жайы ассамблеяның тiкелей қадағалауында. Мұнда өтетiн басқосуда тек мақтап-мадақтап, сөйлеп кету ғана емес, пiкiрталас та болады. Кейбiреулерге ескерту жасалады, бiреуiнiң жұмысы оң бағаланады.

– Бiр қарағанда, Ассамблея елiмiздегi өзге ұлт өкiлдерiнiң жағдайын жасауды толық мойнына алған. Тiптi, олардың мәдени орталықтарына да қомақты қаржы бөлiнiп тұрады.

– Ассамблея мәдени орталықтың бәрiн қаржыландырады. Әрқайсысына қанша ақша бөлiнетiнiн нақты бiлмеймiн. Бiздiң, яғни, ұйғырдың республикалық бiр орталығы, Астана, Алматы қалалық мәдени орталығы жұмыс iстейдi. Одан өзге 12 облыста орталықтары бар. Ұйғырлар Алматы облысында көп шоғырланғандықтан орталықтар жақсы жұмыс iстеп жатыр. Жақында Алматы қалалық мәслихаттың депутаты, республикалық ұйғыр мәдени орталығының төрағасы Ахметжан Шардинов Қазақстан халқы ассамблеясы төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Бұл да болса ұйғыр ұлтының қай салада болсын, аса белсендi екенiн аңғартса керек.

– Бiрақ Ассамблеядан қаржы алып отырған мәдени орталықтар бiрiншi кезекте салт-дәстүрi мен әдет-ғұрпын ғана сақтап қалуға күш салатын сияқты…

– Бiз ең әуелi Президенттiң саясатын, үкiметтiң жұмысын қолдаймыз. Сосын бiз ұлттың болашағын ойлауға мән беремiз. Қазiргi кезде Үкiмет тарапынан бiлiм ұяларына жағдай жасалып жатса да, жеткiлiксiз. Шелектегi Қазақ-ұйғыр мектебiне осыдан екi жыл бұрын ұйғыр мәдениет орталығынан 500 мың теңге жәрдемпұл бөлiндi. Бұдан басқа бiрнеше мектептерге де қарасты. Бүгiнде мәдени орталықтың басында отырғандар – iскер адамдар. Бұл да дұрыс. Мәселен, Панфилов ауданы 80 жылдығын атап өткенде мәдениет орталығы ардагерлерге арнап 2-3 көлiк сыйлады. Қандай да бiр шара болатын болса, жұмылған жұдырықша кiрiсiп кетедi. Тiптi, "Уйғыр авази" газетiне жазылу шараларын да, театрға да көмектесiп жатыр. Сондай-ақ, ұйғыр жастарын грант есебiнен жоғары оқу орнына түсiру жағы да басты назарда. Мәдени орталықтары бұл iстi атқаруда жергiлiктi атқарушы билiк өкiлдерiмен, "Қазақ тiлi" қоғамымен тығыз байланыс орнатып, тiл табысып келедi. Мынау қазақтың, мынау ұйғырдың мәселесi деген әңгiме жоқ. Бұл шаруалар бәрiмiзге ортақ.

– Қазақстанда тұрып жатқан ұйғыр диаспорасының мемлекеттiк тiлдi құрметтеуi қаншалықты деңгейде деп ойлайсыз? Мысалы, қоғамдық қызмет көрсету орындарында ұйғыр болсын, басқа ұлт өкiлi болсын, қазақшаға мұрын шүйiре қарайды. Қазақша тiл қатсақ, ресми тiлде жауап аламыз. Ал, бiрақ олар бiр-бiрiмен өз тiлiнде, яғни, ұйғырша, өзбекше сөйлесiп жатады. Мұны қалай түсiнуге болады?

– Егер тек ұйғырлар ғана жиналған басқосу болса, оның ұйғыр тiлiнде өтуi заңдылық. Ассамблеяның, үкiметтiң өкiлi болса да, "өз тiлдерiңде сөйлей берiңдер" деп айтады. Жалпы, ұйғырдың арасында қазақ тiлiн бiлу, бiлмеу деген мәселе жоқ. Қазақ, ұйғыр мектебiнде оқығандар қазақ тiлiнде таза сөйлейдi. Ауылда тұрған ұйғырлардың кейбiрi қазақ тiлiнде қазақтардан да жақсы сөйлейдi. Ал ұйғырша бiлмейтiн ұйғырлар қазақ тiлiн де бiлмейдi. Сол себептен де республикалық ұйғыр мәдени орталығы да бiздiң редакциямен бiрлесiп "балаларыңызды ұйғыр мектебiне берiңiздер" деп түсiндiрiп жатырмыз. Бiз орталықпен бiрлесiп, тiптi Бiлiм және ғылым министрлiгiне хат жазып, ұйғыр мектептерiнде қазақ тiлi сағатын көбейту мәселесiн алға қойдық. Жасыратыны жоқ, қалада тұратын қазақтар мен ұйғырларда қазақ тiлiнде сөйлемеу мәселесi бар. Сол үшiн де "ұйғыр тiлiн оқысаңыздар, қазақ тiлiн үйрену қиын емес" дегендi әркез айтып келемiз. Осы тұрғыда айтқым келетiнi, жақында Ассамблеяның ұйымдастыруымен Сеулге бардық. Ханкук университетiндегi 60 шақты кәрiс студентiнiң қазақ тiлiнде бұлбұлша сайрап тұрғанын көрiп, қатты қуандық. Қазақша сөйлегенiнде бiр мүкiс жоқ. Есесiне бiздiң қазақ студенттерi Оңтүстiк Кореяға барып кәрiс тiлiн үйренiп жүр екен. Екi мемлекет жастарының бiр-бiрiнiң тiлiн бiлуi келешекте екi тараптың қарым-қатынасын жоғары деңгейге көтеретiндiгiне шүбә жоқ. Қазақстан жағынан барған делегацияның жетекшiсi, Парламент мәжiлiсiнiң депутаты Валерий Вишниченко, Алматы облыстық Қазақстан халқы ассамблеясының секретариат басшысы Ғабит Тұрсынбай, Қазақстан кәрiстерi қауымдастығының президентi Роман Ким және өзiм шығып сөз сөйлеп, елiмiздегi ұлттар мен ұлыстардың татулығы туралы айтып бердiк. Ал кәрiс жастары концерт берiп, қазақ елiнiң әнұранын әуелеттi.

– Өзiңiз бiлесiз, осыдан бiр-екi жыл бұрын қазақ пен ұйғыр арасында қақтығыстар орын алған-тұғын. Сiздiңше, осындай түйткiл неден, не үшiн туындайды деп ойлайсыз?

– Бұл менiңше, тұрмыстың қиыншылықтарынан болады. Сондай кезде бiреуге жанап кетсең де, дау-дамай шығып жатады. Қысқасы, әлеуметтiк жағдайға байланысты болуы мүмкiн. Өзiм қазақ пен ұйғыр арасында мұндай кикiлжiң болады деп ойламаппын. Екi-үш адам жәй ғана төбелесiп қалса, соны ұлтаралық араздықты қоздырды деуге бола ма? Адам болған соң ренжiспей тұра алмайды. Кейбiр басылымдар "түймедейдi түйедей" етiп көрсеттi. Мұндай нәзiк мәселенi БАҚ аса сақтықпен жазуы керек. Қазiр көптеген қазақ және орыстiлдi баспасөзде басқа ұлттар туралы мақалалар аз. Егер осыған көңiл бөлсе, басқа ұлт өкiлдерi арасынан оқырмандар да табатын едi.

– Қазiр ұйғыр диаспорасында айтарлықтай мәселе бар ма?

– Ең негiзгi мәселе – қалада тұратындар баласын әлi күнге орыс балабақшасына, орыс мектебiне берiп жатыр. Бiз ата-аналар баласын қазақ не ұйғыр мектебiне берсе екен деймiз. Әрбiр ұлт әуелi өз ана тiлiн, сосын мемлекет құрушы ұлттың тiлiн бiлуi тиiс. Адам өз тамырын жоғалтпау керек.

– Жақында кейбiр басылымдарда Ұйғыр ауданы, Тасқарасу ауылында ұйғыр жiгiттiң Шығыс Түркiстан жалауын желбiретiп жүргендiгi туралы жазылды. Жалпы, мұның астарында не жатыр?

– Иә, бұл жайт та қоғамды дүрлiктiрдi. Шын мәнiнде, Шығыс Түркiстанның жалауы бар. Түркиядағы, Германиядағы ұйғырлар бұл туды қатты қадiрлейдi. Бiзде олай етпесек те, тудың болуы мүмкiн. Оны әлгi жiгiт көтерiп шыққан болу керек. Бiрақ соны үлкен мәселе етiп көтерiп, "ұйғыр халқы – жаман халық" деген әңгiмелердi оқығанда, қатты қиналдым. Кiм кiнәлi, сол жауап беру керек. Бұл мәселенi газетке берейiн деп едiк, бiрақ бей-берекетсiздiк орын алып кете ме деп ойладық. Қазiр бiр жерден қылмыс оқиғаларын оқитын болсам, арасында ұйғыр бар ма екен деп қорқамын. Бiр құмалақ бiр қарын майды шiрiтуi мүмкiн ғой.

– Неге қорқасыз?

– Бiр адамның кесiрi бүкiл ұйғыр халқына тиiп жатыр. Оны ұлттық мәселе етiп дабырайтуға болмайды. Қазiр қазақ пен ұйғыр бiр-бiрiмен қыз алысып, қыз берiсiп, қойы қоралас, ауылы аралас болып жатыр. Ұйғырдың тарихи Отаны – қазiргi Шығыс Түркiстан аймағы (Синьцзянь автономды орталығы). Мұнда тұратын ұйғыр мен қазақтың да жағдайы мәз емес. Кейбiр ақпарат құралдарында: "Ұйғырды қытай да жек көредi. Өйткенi, олар сондай халық" деп айтады. Осындай әңгiменi естiсем, намыстанам. Бұл әрбiрден соң елiмiздiң беделiне нұқсан келтiредi.

– Жақында ұйғыр театрында болған жиындарыңызға қатысқан едiм. Басқосуларыңыз басынан аяғына дейiн ұйғыр тiлiнде өттi. Өзiмдi құдды бiр басқа әлемге енiп кеткендей сезiнгенiмдi жасырғым келмейдi. Жалпы, өз араларыңызда жiгiтбасы сайлап, олардың басын қосу дәл қазiргi жағдайда қаншалықты қажет?

– Бұл басқосу алғаш рет өткiзiлдi. Жаңа айттым ғой, тек ұйғырлар ғана жиналса, бәрi ұйғыр тiлiнде өтедi деп. Бiрақ, байқамаған шығарсың, қазақша сөз бастап, ұйғырша жалғастырғандар болды.

Ұйғырларда жiгiтбасы деген институт бар. Ол бiр көшеде тұратын тұрғындардың басшысы десе болғандай. Бұл лауазымды мәртебе емес, бiрақ жауапты жұмыс. Мәселен, бiр көшеде 200 отбасы тұратын болса, жiгiтбасы соларға жауап бередi. Алда-жалда бiреу қайтыс болса, олар жiгiтбасының көмегiне жүгiнедi. Ол бәрiн ұйымдастырады. Жергiлiктi тұрғындардан ақша жинап, керек-жарақты алып қояды да, қажет кезiнде бере қояды. Сосын газеттiң таралымын көбейтуге, театрға көрермен жинауға, тiптi, кiтап таратуға да көмек бередi. Қазiр адамдардың бәрi газет-журнал оқи бермейдi ғой. Мiне, осы тұрғыда жiгiтбасылар Елбасының Жолдауын халыққа түсiндiредi.

– Сонда жiгiтбасы кәдiмгi ресми түрде қабылданған тұлға ма?

– Иә, бұрын бiз бұған аса мән бере қоймаған едiк. Еш жерде тiркелмеген-тұғын. Сөйтiп, ақылдаса келе республикалық мәдени орталығы жанынан жiгiтбасының кеңесi құрылды.

– Байқауымша, бұл жиынға республиканың түкпiр-түкпiрiндегi ұйғырлар ат арытып келген сияқты. Жалпы, республикалық мәдени орталық жер-жердегi ұйғырлармен тығыз қарым-қатынас ұстана ма?

– Бәрi келдi. Жiгiтбастары кеңесi сайланды. Оған ұйымдастырғыш қабiлетi бар, сөзi өтетiн, етi тiрi азаматтар сайланды. Мұнда Елбасыға қарсы, қазақ елiне қарсы ешқандай харам ой жоқ. Оппозициялық пiкiр де жоқ. Керiсiнше, Елбасының сарабдал саясатын жүргiзедi.

– Мұндай үрдiс тек ұйғырларда ғана бар ма, әлде…

– Басқа ұлттарда жiгiтбасы бар дегендi естiмеппiн. Естуiмше, өзбектерде де бар дейдi. Анығын бiлмеймiн.

– Қазақстанда жалпы қанша ұйғыр бар?

– Шамамен 250 мың ұйғыр бар. Руслан Арзиев деген ғалым: "Өткен ғасырдың 1930 жылдарында Өзбекстанда 300 мыңнан артық ұйғыр бар едi, мектеп те, театр да болған. Қазiр соның бiрi де қалмаған" деп жазыпты бiзге берген мақаласында. Яғни, қазiр басқа елдердегi ұйғырлар жұтылып кетiп жатыр. Тек Қазақстандағы ұйғырлар ғана өз салт-дәстүрiн, тiлiн, әдет-ғұрпын сақтап отыр. Шынында да, солай.

– Демек, елiмiзде басқа диаспора өкiлдерiне жағдайдың жасалып жатқанын мойындайсыз ғой.

– Бұл жағынан кемшiлiк жоқ. Бұған қуану керек. Қазiр Ассамбеляның жанынан ашылған жексенбiлiк мектептерде әр ұлт өз тiлiнде, қазақ тiлiнде бiлiм алады. Бiздiң республикалық ұйғыр мәдени орталығы қазақ тiлiнен тегiн курс өткiзудi бастады. Қазақ халқы өте қонақжай халық. Бiздiң тыныш өмiр сүруiмiзге де жергiлiктi ұлттың зор үлесi бар. Дiнi бiр, тiлi бiр түркiтiлдес екi ұлт ешқашан бiр-бiрiне жау болмаған. Керiсiнше, қойы қоралас, ауылы аралас өмiр сүрген.

– Қазақ елiнiң өзiнше дербес мемлекет боп, тәуелсiздiгiн алғанына да 19 жылдың жүзi. Сәтiн салса, келер жылы 20 жылдықты да атап өтуге дайындық басталып кеттi. Сiздiңше, тәуелсiздiк қандай ұғым? Және несiмен қымбат?

– Қазақ та, ұйғыр да, басқа ұлттар да 70 жыл бойы кеңестiк кезеңнiң саясатымен өмiр сүрдi. Әр ұлттың тiлi, дiлi, ұлттық мәселесi туралы ауыз ашпады. Өзiмiздiң қалай өмiр сүретiнiмiздi тәуелсiздiк алғаннан кейiн ғана бiлдiк. Мақтағаным емес, Елбасының арқасында Қазақстан әлемге танылды. Тәуелсiздiгiн мойындатты. Тәуелсiздiк қазаққа не алып келсе, ұйғырға да соны алып келдi. Қазiр қазақ та, ұйғыр да өз тарихын терең бiлiп, зерттеп жатыр.

– Ал, елiмiздiң биылғы жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуiнiң қорытындысына қандай баға бересiз?

– Астана Саммитi жоғары деңгейде өттi. Екi күн iшiнде қазақ елi әлемнiң назарын өзiне аударды. Соның өзiнде кейбiр басылымдар Саммитке АҚШ-тың президентi Барак Обама, Францияның президентi Никола Саркози, Өзбекстан Президентi Ислам Кәрiмов келген жоқ деп айтып жатыр. Бұл дұрыс емес. Саммиттiң беделiн келмеген президенттiң санымен байланыстырмау керек. Қазақстан соңғы 11 жылда болмаған Саммиттi абыроймен өткiздi. Бұл – Қазақстанның беделiн әлемдiк деңгейге көтердi.

Әңгімелескен Динара Мыңжасарқызы

Серіктес жаңалықтары