КӨШ-КЕРУЕН ТОҚТАП ТҰР
КӨШ-КЕРУЕН ТОҚТАП ТҰР
Қазiр Парламентте Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi дайындаған "Халықтың көшi-қоны туралы" заң жобасы қаралып жатыр. Қыркүйектiң 1-i күнi Парламенттiң кезектi сессиясын ашқан Елбасы "Халықтың көшi-қоны туралы" Заңды тездетiп қабылдауды тапсырған едi. Көшi-қон – Қазақстанның стратегиялық маңызы бар саласы. Қазақстандағы көшi-қон түбегейлi дағдарысқа ұшырады. Көш керуен тоқтап тұр деуге болады.
Осыған орай, көшi-қонның бүгiнгi хал-ахуалы қалай, әлi шешiмiн таппаған түйткiлдер не? "Түркiстанның" дәстүрлi дөңгелек үстелi осы мәселелерге жауап iздеп көрген едi. Дөңгелек үстелге – Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi Көшi-қон комитетiнiң Алматы облысы бойынша департаментi төрағасының орынбасары Құрметбек Сансызбайұлы, жазушы Жәди Шәкенұлы, "Керуен" қоғамдық қорының жетекшiсi Ерлан Қойлан, журналист Қалман Қосжiгiт, "Отандас-ел" қоғамдық бiрлестiгiнiң төрағасы Мұқан Мамытқанұлы, Халықаралық "Жанашыр" қоғамдық қоры мен еларалық "Шалқар" газетiнiң бас редакторы Жаңыл Әпетова, химия ғылымының кандидаты Райыс Әрiпұлы қатысты. Дөңгелек үстелге қатысушылар Көшi-қонның келелi мәселелерiн талқылай отырып, оның ары қарайғы тағдырына алаңдаушылық бiлдiрдi.
Көшi-қон комитетiнiң құзыры iшкi iстерге өттi, одан келер пайда не?
– Көшi-қон комитетiнiң қызметi ендi Iшкi iстер министрлiгiнiң құзырына өткiзiлдi. Бұл қордаланған мәселенi қаншалықты шешедi?
Мұқан МАМЫТҚАНҰЛЫ:
– Iшкi iстер министрлiгi көшi-қон квотасын бөлумен айналысады, Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi оған тиесiлi ақшаны әзiрлейдi, Зейнетақы орталығы ол қаржыны иеленушiнiң есеп шотына аударатын болады. Демек, қазiргi қағазбастылық тағы үш есеге артатын болады. Бұл үшеуi бiр-бiрiне бағынышты емес, бiреуi – iшкi iстерге, екiншiсi – Еңбек министрлiгiне, үшiншiсi – әкiмге бағынады. Сөйтiп үш мекеменiң есiгiн тоздыратын болады. Бiздiңше, осы көшi-қон квотасын облыстық әкiмшiлiктердiң құзырына берсе дұрыс болатын сияқты.
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ:
– Жалпы, өз басым Көшi-қон комитетiнiң құзырының төмендегенiне наразымын. Мүмкiн болса жеке министрлiк немесе агенттiк қажет едi. Бүгiн ол Iшкi iстер министрлiгiнiң құзырына өттi.
Ал, облыстық әкiмшiлiкке беру туралы шешiм де дұрыс бола қоймас деп ойлаймын.
Өз басым жекелеген кейбiр әкiмдердiң оралмандарға қатысты көзқарасын бiлетiн болғандықтан, осылай айтып отырмын. Мәселен, Алматы облысының бiрнеше ауданы әкiмдерiне енiп, бiрталай даулы мәселенi шешуге кiрiскен едiм. Сонда әкiмдер оң қабақ танытып, бiрден шешiлiп кеткен мәселенi көрген жоқпын. Егер сол әкiм сол орнында отыратын болса, олар осы уақытқа дейiн ұстанып келген ұстанымдарынан бас тартпаса, бiз бұрынғы күнiмiзге зар болып қалмаймыз ба?
Қазiр көшiп келгендердiң саны 1 миллионға жақындап қалды. Бiрақ, шетте әлi де 5,5 миллион қазақ бар. 1991 жылы алғаш көш басталғанда шетте 5 миллион қазақ бар дейтiнбiз. Демек, бiз осы жиырма жыл iшiнде шеттегi қазақтың өсiмiн де ала алған жоқпыз. Неге екенiн кiм бiлсiн, соңғы жылдары көш тоқырай бастады. Мүмкiн бұл Қазақстандағы қағазбастылықтың салдарынан болар немесе бюрократизмнiң салқыны тиген шығар. Соңғы жылдары Қытайдан көшiп келген 200-300 отбасы керi көшiп те кеттi. Неге? Осы тұрғыдан бiзде көшi-қон заңнамаларының әлi жетiлмегенiн көремiз. Қазiр Парламентте "Халықтың көшi-қоны туралы" заң жобасы қаралып жатыр. Елбасы осы заңды тездетiп қабылдауды тапсырды. Халықтың талқысынан өткен бұл заң жобасына бiздiң ұсыныс-пiкiрлерiмiздiң қаншасы қабылданып, қаншасы қабылданбағанын бiлмеймiз. Мүмкiн болса, осы заң жобасының соңғы нұсқасы қоғамдық ұйым өкiлдерiнiң алдынан тағы бiр өтсе жақсы болар едi. Өйткенi, заңды шала-шарпы қабылдай салуға болмайды. Ол халықтың тағдырына тiкелей әсер етедi.
Мұқан МАМЫТХАНҰЛЫ:
– Көшi-қон комитетiнiң Iшкi iстердiң құзырына берiлуi бiз үшiн түсiнiксiз болып отыр. Егер, көшi-қон саласындағы барлық кедергi Iшкi iстерге байланысты болып, олар осы кедергiлердi болдырмайтын жағдай туындап жатса әңгiме басқа. Ал бұрынғы проблема үстi-үстiне еселене түсетiн болса, қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен қосынды өзгермейдi деген қағидаға келемiз ғой. Баяғыдан iшкi iстерге қатысты проблемалар өте көп болатын. Мәселен, азаматтық алудағы кедергiлер, т.б. да толып жатқан кедергiлердiң барлығы iшкi iстерге келiп тiрелетiн. Егер, көшi-қонның құзыры Iшкi iстер министрлiгiне өткенде осы кедергiнiң бәрi жойылатын болса құба-құп. Ал, керiсiнше үстемеленетiн болса, онда Көшi-қон комитетiнiң құзырын кеңейткен жөн болар едi.
Жалпы, бiз барлық мәселенi Көшi-қон комитетiне жауып, оған кiнәнi үйiп төге беремiз. Бiрақ, мәселенiң Сыртқы iстер министрлiгiнде екенiн бiлмеймiз. Көшi-қонға қатысты заңдарды әуелi Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi емес, Сыртқы iстер министрлiгi дайындауы қажет едi. Олар шеттегi дипломатиялық қызметтерiн пайдалана отырып, қазақтар шоғырланған аймақтарда зерттеулер жүргiзiп, қазақты қалай көшiрiп әкелуге болатындығына сараптама жасай отырып, заң дайындаса, көшi-қон мәселесi әлдеқайда жеңiлдер едi. Қытайдағы көшi-қон мәселесi Үрiмшiдегi Қазақстан консулдығының визаны дұрыс бермегендiгiнен тоқтап тұр. Осы мәселенi әңгiме қылғалы бiраз уақыт өткенi белгiлi. Бiрақ, Сыртқы iстер министрлiгi оны реттеуге мүдделi емес. Кезiнде Қасым-Жомарт Тоқаев мырза министр болып тұрғанда, қазақтарға тегiн виза беру мәселесi шешiлген едi. Үшiншi мәселе – Кеден мәселесi. Көшi-қон заңында шекарадан қазақ мүлкi жеңiлдiкпен өткiзiлуi керек деп жазылған. Бiрақ, кеден оны атқармайды. Демек, бiзде қабылданған заңдарды басқа ведомствоның адамдары атқаратын тетiк жоқ. Сол тетiктер iске қосылғанда ғана қоғамды толғантқан көптеген мәселелердiң басы қайырылар едi.
Тағы бiр толғақты мәселе – тiркелу мәселесi. Алыс аудандарға, ауылдарға келген қазақтар тiркелу үшiн облыс орталығына келуге мiндеттi. Әрi, өзi ғана емес, бала-шағасымен улап-шулап шұбырып жүргенi. Неге ауылдық үкiмет немесе аудандық көшi-қон полициясы оларды тiркеп, облысқа көшi-қон квотасын алуға құжаттарын жiберiп бермеске? Сондай-ақ, iшкi iстер азаматтық мәселесiн де шешетiн орган. Сонда көшi-қонға не қалады? Тек квота бөлумен айналысу ғана қалады. Ал ауылда тұрып жатқан оралмандарға жер телiмiн беру мәселесi ауылдық әкiмдердiң мойнында. Демек, проблеманың барлығы бiр-бiрiне бағынбаудан туындап отырған секiлдi. Көшi-қонның заңын iшкi iстер, iшкi iстердiң заңын сыртқы iстер, сыртқы iстердiң заңын көшi-қон мойындамайды.
Егер, Iшкi iстер министрлiгi Көшi-қон мәселелерiн өз құзырына алғанда, бұрынғыша дөңайбат танытып, өзi визасын әзер алып келген жұртты үш айдың iшiнде қайта қуып жататын болса, көшi-қон тоқтайды.
– Ендi осы проблемаларды шешу үшiн не iстеу керек?
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ:
– "Халықтың көшi-қоны туралы" заң жобасында былай жазылған: оралман мәртебесi берiлгеннен кейiн, ол Кеденнен салықсыз өте алады, сол мәртебемен көшi-қон квотасына қол жеткiзiп, азаматтық ала алады. Азаматтық алған күнi оралман мәртебесi жойылады делiнген. Бiрақ, оның соңында бала-шағасы, туған-туысы бар. Ол әлi бейiмделiп үлгерген жоқ. Сондықтан, оралман мәртебесiнiң уақытын 3-5 жылға созған жөн. Әрi шеттен келетiн қандастарымызға осы "оралман куәлiгiн" жеткiзiп беру мәселесiн қолға алған жөн. Оны қалай жүзеге асырса болады? Қытайдағы қазақ елшiлiгi жүзеге асыра ма, жоқ, Кеденде арнайы бөлiм ашылып, шекарадан асуға ниеттенгендерге "оралман куәлiгiн" бiрден тапсыра ма, әйтеуiр жолын табуы керек.
– Осы ретте 1991 жылы қабылданған №791 Қаулы жайында айта кеткен жөн сияқты. Бұл Қаулы бойынша, шетелдегi қазақтарға "Қазақ" деген куәлiк берiлетiн едi. Оны Сыртқы iстер министрлiгiнен немесе шеттегi қазақ елшiлiктерiнен алуға болатын едi. Ол куәлiкке ие болған шетелдiк қазақ Қазақстан азаматымен бiрдей құқықтарға ие бола алатын. Сол Қаулы қайта күшiне енуi керек сияқты. Сонда ғана сiз айтып отырған мәселелер орнына келетiн сынды. Жалпы, қазiргi заңда да "қазақ" екендiгiн дәлелдей алса, кедендiк баж салығынан құтқарылатыны жайлы арнайы бап бар емес пе?
– Бiр ғана мысал. Жақында, Алтайдың Көктоғай деген ауданынан Үшаралға Мұқамет деген кiсi көшiп келдi. Ол кiсi көшiмен бiрге трактор ала келген екен. Майқапшағай кеденiнде сол тракторға кедендiк салық ретiнде 33 мың қытай юанiн салған екен. Демек, бұл заңның әлсiздiгiнiң салдары. Әрi "оралман куәлiгiнiң" қауқарының аздығының дәлелi.
Ерлан ҚОЙЛАН:
– Қазақстанның Кедендiк кодексi бойынша, шетел азаматы сырттан әкелген тауарына "растаможка" жасата алмайды. Кедендегiлер қандай да бiр заңсыз әрекеттерге жол берген болуы керек. Өйткенi, олар әкелген тауарларын шекарадан өткеннен кейiн есепке қойып, "растаможка" жасатады.
– Көшi-қон мәселесi туралы сөз болғанда, басты мәселе Қытайдағы қазақтардың көшiне келiп тiреледi. Бiздiң бiлуiмiзше, Қытайдан келетiн көш бүгiнде тоқырап тұр.
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ:
– Қытаймен арадағы басты мәселе – екi ел арасындағы көшi-қон келiсiмiнiң жоқтығы. Сондай-ақ, бiлiм алмасу, еңбек күшiн алмасу келiсiм шарттары жоқ. Сол себептi де Қытайдан ресми түрде оқуға келiп жатқан студент тағы жоқ. Ал, еңбек келiсiм шартының жоқтығы себептi, Қытайдан зейнетке шығып келген азаматтарға зейнетақы тағайындалмайды.
Күнi бүгiнге дейiн Қытайдан көшi-қон квотасы бойынша да, "Нұрлы көш" бағдарламасы бойынша да бiрде-бiр отбасы көшiп келген жоқ. Бiз шекарадан өтiп келген ағайындарды тiзiмдеп аламыз да, оған квота тағайындаймыз. Ал, заңның кейбiр баптарында шеттен келетiн ағайындарды шекарадан бастап, Қазақстан азаматтығын алғанға дейiн бейiмдеу жұмыстары жүргiзiлетiндiгi айтылады. Бiрақ, бұл бап ешуақытта орындалған емес. Өйткенi, сырттан көшiп келе жатқан қазақтың қолында оралманның жеңiлдiгi туралы куәлiгi жоқ. Сол үшiн Кеден комитетi оның алып келе жатқан моторлы көлiктерiнен сауда бағасы көлемiнде салық сұрайды. Әрi Қытайдан көшiп келуге ниет еткен ағайындар 7-16 жас аралығындағы балаларына төлқұжат жасай алмайды. Оны қузап отырған Сыртқы iстер министрлiгi тағы жоқ. Бейжiңдегi Төтенше және өкiлеттi елшiлiктiң Үрiмшiдегi виза алу және төлқұжат бөлiмiне қатысты дауы да әлi күнге дейiн шешiлген жоқ. Ол жақтан виза ала алмай сенделген жұрт маған күнде хабарласып отырады. Олар виза және төлқұжат бөлiмiндегi кезектiң аса ұзақ екендiгiн айтып шағынады. Заңда осы мәселенiң барлығы қамтылуы керек. Оның қадағалану тетiктерi айтылуы тиiс. Егер, Моңғолиядағы қазақтармен көшi-қон мәселесiн ашық түрде талқылауға мүмкiндiк бар болса, Қытайдағы қазақтармен оны талқылаудың мүмкiндiгi жоқ.
Құрметбек САНСЫЗБАЙҰЛЫ:
– Жоғарғы билiкте басқарушы, ұйымдастырушы, бақылаушы орган комитеттегi қандай мекеме министрлiктiң құзырына берудi Үкiмет бекiтер. Ал, жергiлiктi облыстық департаменттердi облыс әкiмдiгi қаржыландырып, басқаруға алса, алыс-жақын шетелден келген оралмандармен күнделiктi жұмыс жасайтын7-8 мемлекеттiк мекемелердiң, соның iшiнде әкiмдiктердiң жауапкершiлiгi артып, көптеген мәселе өз шешiмiн табар едi деген ұсыныс айтқым келедi. Елбасымыз шақырды, Отаныма жеттiм деп асқақ арманның, тәттi қиялдық құшағында келген қандастарымызға тектiлiк танытып, қарсы алу осы мекемелердiң құзырында. Олар әр тараптың билiгiнде болғандықтан, бiр-бiрiне бағынышты еместiгi келген ағайынның ортасына тез бейiмделiп, орналасып кетуiне оңтайлы ықпал ете алмай жатады.
Райыс ӘРIПҰЛЫ:
– Оралманның проблемасын сөз етсек көп қой. Соның iшiнде ең басты мәселе – Қытайдан келген қазақтың проблемасы. 5-6 жыл бұрын көшi-қон бiраз қозғалып, соның нәтижесiнде бiраз қазақ көшiп келген едi. Ол екi ел арасындағы келiсiм бойынша, шақыртумен келу мүмкiндiгiне ие болып едi. Қазiр ол шақырту тоқтады. Содан келу саябырсыды. Өткенде Мәжiлiс депутаты Бекболат Тiлеухан бiздiң бiр жiгiтке Қытайдан 30 отбасын көшiрiп алайын, соның мүмкiндiктерiн қарастыр дептi. 30 отбасын емес, Қытайдағы барлық қазақты көшiрiп алудың заңдық тетiктерiн неге жасамасқа. Қазiр 7-16 жастағы балаларға төлқұжат берiлмейтiн болғандықтан, үлкендер балаларын тастап кете алмайды. Оның үстiне виза мәселесiн жоғарыда жiгiттер айтып өттi. Виза қазақтарға тегiн берiледi, бiрақ, оны алу үшiн айлап, жылдап кезекте тұрғанына. Ал, егер делдалдардың қалтасын 1000-1200 юань салсаң бiр аптаның iшiнде виза дайын болады.
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ:
– Бiздiң Үрiмшiдегi консулдық бөлiм ресми елшiлiк емес. Негiзгi бас консул Бейжiңде отыр. Ал, Үрiмшiдегi елшiлiкте штатта 4-5 адам ғана визамен айналысып отыр, оларға 3-4 студент көмекшi болып, iс-тәжiрибеден өтедi екен. Сонымен айналасы 8-9 адам Үрiмшiде елшiлiкте виза берумен шұғылданады. Демек, ондағы штаттық қызметкерлер үлгермей жатыр.
Мұқан МАМЫТҚАНҰЛЫ:
– Бұл әшейiн сылтау ғана. Кезiнде Үрiмшiде осы штатпен күнiне 50 адамға виза берiп тұрған күндер болған. Қазiр Астанадан ол адамға виза басылсын деген факс келмейiнше, виза бермеймiз деп айтады екен. Бұл да өтiрiк әңгiме, ондайдың бәрi жоқ бүгiн. Тек қолдан жасалған кедергiлер ғана.
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ:
– 1954-1962 жылдары Қытайдан қазақ көшi ағылғанда Шыңжаңда бiрнеше консулдық және төлқұжат бөлiмi жұмыс iстеген болатын. Олар Совет одағының Консулы дәрежесiнде отырып-ақ Қытайдағы қазақтарды көшiрiп әкелуге және оларға төлқұжат жасап берудi қолға алды. Сөйтiп, жүз мыңдаған қазақтардың көшiп келуiне жағдай жасады. Бiз өзге емес, Совет одағы жасаған сол жақсылықты Қазақ жеке мемлекет болғаннан кейiн де жасай алмай отырмыз. Осы тұрғыдан бiз елшiлiктiң құзырын күшейтуге күш салуымыз керек. Әрi елшiлiктерге көмек болатын шеттегi қазақ мәдени орталықтарының жұмысын жандандыруды қолға алсақ деген ойдамын. Олар елшiлiктерге сондағы қазақтар жайындағы мәлiметтердi жеткiзiп, қазақтардың проблемасын шешуге көмектесуi тиiс. Мына Сейфуллин мен Райымбек даңғылының қиылысында Қытайдың мәдениет орталығы бар. Былайғы жұртқа олардың жұмысы аса қарапайым, өз тiлiнде газет шығару, тағы басқа да жұмыстармен айналысып жатқан сияқты көрiнедi. Ал шын мәнiсiнде осында құжатынан айрылған, қуғын-сүргiн көрген қытайлар келiп паналайды.
Астанада "Нұр Отан", "Әдiлет", "Руханият" және "Ақ жол" партияларының ұйымдастыруымен осы тақырыпқа орай дөңгелек үстел ұйымдастырылды. Мен осы пiкiрiмдi сонда айттым. Онда барлық органның адамдары болды. Сыртқы iстер министрлiгiнiң өкiлдерiнiң арасында осы мәселеге орай, Бейжiңге 1994 жылы мәселе қойғандығын сөз еттi. Одан берi 16 жыл өттi ғой. Қытайдың саясаты түбiрiмен, түбегейлi өзгердi емес пе? Қазақстан осы мәселенiң шешiлуiне мүдделi болса, ай сайын, күн сайын ұсыныс жасап отыруы қажет емес пе? Қытай Қазақстандағы қытайлардың жағдайын жасау үшiн мәдениет орталықтарының санын арттырып, оларға қолдау көрсете бастады. "Қазақстанда қытай кварталын қалай жасақтаймыз?" деген мақаласын қазақшаға аударып, Сыртқы iстер министрлiгiне тапсырып кеттiм. Ал, Қытайда неге қазақ мәдени орталығы жоқ? Дүниежүзi қазақтары қауымдастығы Үрiмжiде қазақ мәдени орталығы бар деген мәлiмет таратады. Бiрақ, олар ешқандай жұмыс iстеп отырған жоқ, қытайдың қабағына қарап, нанын жеп отырған бiрнеше адам ғана бар.
Сағат ЗАХАНҚЫЗЫ:
– 1991, 1992, 1993 жылдары Моңғолиядан 65 мың адам көшiп келдi. Оны кiм көшiрiп алды? Жергiлiктi әкiмшiлiктер көшiрiп алды. Содан кейiн оның салмағы ауылдық және аудандық әкiмшiлiктерге түстi. "Тас түскен жерiне ауыр" деген ғой.
Қалман ҚОСЖIГIТ:
– Көшi-қон мәселесiнде екi ұғым бар. Оралман және қазақ диаспорасы деген ұғым. Қазақстан тәуелсiздiгiн алған 20 жылдың iшiнде осы мәселенi қалай шешу қажеттiгiн бiлмей отыр. Өткен көктемде Венада Еуропа қазақтарының кiшi құрылтайы болып өттi. Сонда байқағанымыз, Сыртқы iстер министрлiгi шеттегi қазақ диаспорасын өзiнiң қол баласы ретiнде пайдаланып отыр. Бiздiң ата-бабамыз 1954 жылы Түркияға келгенде экономикасы керi кеткен, халқының саны 20 миллионның айналасындағы Түркия мемлекетiнiң қазақтарға жасаған жақсылығын 2000 жылдары, мұнайдың қаржысына белшесiнен батқан, кемелденген Қазақстан жасай алмай отыр. Бiздiң әке-шешелерiмiздi Түркия 5 жыл салықтан босатып, оларға арнайы ауыл орнатып берген. Әр адамға 3 гектардан жердi тегiн үлестiрген. Менiң әкемнiң де, шешемнiң де атында 3 гектардан жерi бар. Ал, мен Қазақстанға көшiп келгелi 20 жыл болды. Әлi күнге дейiн 1 шаршы метр жерiм жоқ. Қазақстан тәуелсiздiгiн алған 20 жыл iшiнде көшi-қон саласында реттелген мәселе – тек азаматтық мәселесi. Басқа жолға қойылған бiрде-бiр проблема жоқ. Осы тәжiрибенi бiз неге пайдаланбаймыз?
БҰҰ көшi-қон жоғары комиссариатының қорынан Қазақстан жылда ақша алады. Ол ақшаны Қазақстан оралмандарға жұмсап отыр ма, босқындарға жұмсап отыр ма? Ол жағы беймәлiм. Егер, оралмандарға жұмсап отырса, оны ашық айту керек. Қазақстан жұртшылығы шеттен келген қазақтар көшi-қон квотасын алады, бiздiң тапқан-таянғанымыз осыған кетiп жатыр деп ойлайды. Бұл екi қазақтың арасына сына қағатын дүние.
Жаңыл ӘПЕТОВА:
– Халықаралық "Жанашыр" қоғамдық қоры мен еларалық "Шалқар"газетiне келетiн оралмандар мен шетелдегi қазақ диаспорасы өкiлдерiнiң пiкiр-ойларынан туындаған ұсыныстарды айтқым келедi.
– Оралмандар мен қазақ диаспорасына арналған "Шалқар" газетiнiң өрiсiн кеңейтiп, мәртебесiн көтеру керек және мемлекет қамқорлығына алып тегiн тарататын ету керек.
Тарихи Отанына келiп жатқандар мен әлi келмеген қазақтарға рухани көмек керек. Ол – газет. Қытай, Иран, Еуропа елдерi мен Түркия және Қазақ елiне ертеректе қытай асып келген бiр қауым елдiң оқитын жазуы, Ахмет Байтұрсынның әлiпбиi негiзiнде жасалған төте жазу екенiн бiлемiз. Ендеше, 30 жылдан берi шығып келе жатқан "Шалқар"газетiнiң мүмкiндiгiн неге толық пайдаланбаймыз. Бiздiң ұсынысымыз: "Шалқар" газетiнiң тиражын арттырып, өмiршеңдiгiн қолға алсақ. Себебi, газет әлемдегi бар қазаққа арналып кирилл, араб, латын әрiптерiмен шығып, бар қазақтың қажетiн өтейдi деп ойлаймыз. Бөлек-бөлек газет шығарғанша, бар газеттiң өмiрiн сақтап қалуға атсалысуымыз керек шығар деп ойлаймыз;
– Қазақстанда жұмыс iстеп жатқан шетелдiк инвесторлар өз кәсiпорын қызметкерлерiнiң 10 пайызын сол елдегi қазақ диаспорасының өкiлдерiнен болуы керек деген талап қойылуы керек;
– Шетелдегi, әсiресе Еуропадағы қазақтардың Қазақстанға келуi үшiн виза ашу тәртiбiне жалпыға бiрдей емес, қазақ азаматтарға жеңiлдiкпен виза ашу қарастырылу керек. (Бiр жылға жұмыс iстеу үшiн келмек болған Еуропа қазақ жастарына виза ашпай қойған. Тек турист ретiнде баруға ғана виза ашады екен);
– Шетелдiк қазақтардың Қазақстанда жұмыс iстеуi үшiн (кейбiр студенттердiң), лицензия талап етiлмеуi тиiс.
(Германиядан келiп оқып жатқан студент қазақ қызы жұмыс iстеуi үшiн лицензия талап еткенiн айтады).
– Шетелдердегi қазақ диаспорасы жастары үшiн Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы грант санын арттыру, пайызын көбейту керек. Және шетелдiк қазақ студенттерi тегiн жатақханамен қамтамасыз етiлуi керек;
– Қазақстанға көшiп келген зиялы қауым өкiлдерiне өз деңгейiнде қамқорлық көрсетiлуi тиiс. 90-жылдардың басында Қазақстанға көптеген зиялы қауым өкiлдерi келгенi мәлiм. Осы қауымға қандай көмектер жасалды. Өз мамандықтары бойынша жұмыспен қамтылды ма? Қамтылғандардың пайыз саны ашық көрсетiлсе. Олардың жұмыс iстеп кете алатын мүмкiндiктерi бола тұра, жұмысқа тартылмауы туралы қандай мәлiметтер себеп болып отыр. Мемлекеттiк тiлдiң – қазақ тiлi екенi көрсетiлiп отырған мына тұста, үлкен мүмкiндiк тұр. Олардың жұмысқа орналасуының, қазақ тiлiнiң дамуына да көмегi болар едi.
– Қытайдың жасап отырған "тегiн оқыту" деген тактикасын пайдаланып, ондағы қазақ жастарын Қазақстанда тегiн оқыту керек.
Келмеген, келгiсi келетiн қандастардың ұрпағы жөнiнде ойлануды күн тәртiбiне қою керек. Олар қытайланып барады. Оны көз көрiп, құлақ естiп отыр. Мәселен, Қытай жағы Қазақстаннан 150-дей баланы өздерiнде тегiн оқытып жатыр. Соның орнына сондағы қазақ балаларын Қазақстанда тегiн оқыту керек. Бiз де қытайдың жасаған "тегiн оқыт" деген тактикасын пайдалана аламыз. Баласы келсе, қалған ата-ана өзi-ақ келмей ме?
Ерлан ҚОЙЛАН:
– Бiзде осы саламен айналысып жүрген қоғамдық ұйымдар көп. Бiрақ, қауқары жоқ. Мысалы, былтыр Қабылсаят Әбiшев мырзаға жолығып, шетелдегi қазақтарды көшiрiп әкелудiң жолын талқыладық. Сонда мен "мемлекеттiк көшi-қон квотасы бойынша, көшiп келушiлердiң жол шығынына қарастырылған қаржы бар. Осы қаржыны бiзге беретiн болсаңыз, мен 50 отбасын әкелiп беруге көмектесейiн" дедiм. Ол кiсi оны өзiң көшiрiп әкелсеңшi дейдi. Оны менiң көшiрiп әкелетiн мүмкiндiгiм жоқ. Ал мен үкiметке салық төлеп отырған, заңды түрде тiркелген қоғаммын. Егер, оралмандарды көшiрiп әкелетiн қаржыны маған аударса, мен сол қаржыны мойныма алар едiм. Сөйтiп көшi-қонның жылжуына септiгiм тиер едi.
Қазiр кез келген шекарадан 35 келiден артық жүк шығарса, оған салық төлеу керек. Ал, көшiп келе жатқан ағайынның жүгi бұдан әлдеқайда көп қой.
Баяғыда қарашекпендiлер көшiп келгенде 10 десятина жерден берген. Ол 10 гектарға жуық. Ал, үгiн 10 гектар демей-ақ қояйық, бiр 8 сотық беру керек қой. Күнi бүгiнге дейiн осы мәселе жолға қойылмай келедi. Осыдан 2-3 жыл бұрын көшi-қон тоқтап қалды ғой. Оның себебi не? Ол кезде жер телiмдерiнiң бағасы ушығып кеткен болатын. Қарапайым халықтың жер сатып алу мүмкiндiгi қалмады. Сол себептi де, көш тоқырады. Егер, көшiп келушiлерге 10 сотық көлемiнде жер телiмi берiлетiн болса, көш тоқтамас едi. Сондықтан, ауыл және аудан әкiмдерiне қандай да бiр мiндет жүктеген жөн сияқты. Олар оралман мәселесiн көшi-қонға сiлтейдi. Көшi-қонның қолында ондай құзыр жоқ. Сондықтан, көшi-қонның қолынан келмейтiн iстi әкiмдер атқаратындай механизм жасау керек.
Құрметбек САНСЫЗБАЙҰЛЫ:
– Үкiметтен отанына оралғысы келген қандастарымызға өздерi тұрып жатқан елдерiндегi ҚР-ының елшiлiктерi консулдық бөлiмдерiнен алдын ала "Қоныстану куәлiгi" берiлiп, сол куәлiкке шығатын елiнiң азаматтығынан босағандығы, отбасы құрамы, ұлты туралы деректер жазылып келетiн шешiм қабылданса, көптеген мәселелер мен қағаз бастылық өз шешiмiн табар деген ой айтар едiм.
Қазiргi кезде қаралып жатқан "Халықтың көшi-қоны туралы" Заң жобасында жоғарыда аталған 7-8 мемлекеттiк мекемелердiң атқаратын мiндет өкiлдiктерi айқындалып жазылған. Демек, облыс әкiмдiгi бiр жүйеде басқаруға алса, статистикалық мәлiметтер ауыл әкiмдiктерiнiң келген оралмандарды өздерiне тiркеу журналдарынан бастап алынса жан жақты ұтымды болар едi.
"Халықтың көшi-қоны туралы" Заң бұл тек оралмандар үшiн емес, ҚР-ына келiп кететiн, қоныстанып қалатын, Еңбек еткiсi келетiн, босқын мәртебесiн алғысы келетiн жалпы басқа да ұлт өкiлдерi облысқа келiп-кетiп жатқан барлық қоныстанушы, көшiп кетушiлердiң тағдырына байланысты заң. Адамның тағдырына байланысты мәселенi бiрiншi кезекте келген ауылының әкiмi қарайды.
Заңнамалық тәртiптiң қатал орындалуын, есептердiң нақты жүргiзiлуiн Көшi-қон полициясы жүзеге асырады. Сондықтан да, ендi бекiтiлуге қаралып жатқан заңнан үлкен жауапкершiлiк күтемiз.
Қалман ҚОСЖIГIТ:
– Бұның бәрi – Қазақстанның iшкi құрылымында пайда болған проблемалар. Оны шешпей, оралмандар мәселесiн шешу мүмкiн емес. Бiзде Президентке жалған ақпарат беру мәселесi өршiп тұр, әрi Президенттiң бұйрығын орындап жатқандар да санаулы.
Ерлан ҚОЙЛАН:
– Осы мәселенiң барлығы шешiлуi үшiн оралманнан бiр депутат сайлау керек сияқты. Ассамблеяға да 9 орын бердi ғой. Шеттен келген қазақтың да төрден орын алатын күнi жеттi. Ол мансап үшiн емес, нақты проблемаларды шешу үшiн қажет.
Дөңгелек үстелдi жүргiзген Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
