Дөңгелек үстелге қатысушылар:
Көпен ӘМIРБЕК – сатирик, сатиралық "Ара" журналының бас редакторы, "Көпен келе жатыр" пародиялық әзiл-сықақ театрының жетекшiсi, оннан аса сатиралық кiтаптардың авторы Толымбек ӘЛIМБЕКҰЛЫ – сатирик, "Ләм-мим", "Ым-жым", "Қалай болса солай", "Аһ-үһ", "Тойда жолығайық" және т.б. кiтаптардың авторы Қанағат ӘБIЛҚАЙЫР – журналист, жас сатирик, "Қағаз қала" кiтабының авторы Әр мереке сайын қазақстандық телеарналар өздерiнiң дайындаған өнiмiнен бөлек, толып жатқан әзiл-сықақ театрларының, әзiлкештердiң думанды кештерiн көрсетуге құмбыл. Әрi театрлардың бұл қойылымдары эфирлiк уақытты толтыруға көмектессе, әрi көрермендi жалықтырмаудың таптырмас құралы. Әрине, әзiл-сықақ театрларының телеарналардан ұсынылғанына бiздiң де қарсылығымыз жоқ. Көрерменiн күлдiрсiн, әзiл-қалжыңын сыйласын, көпшiлiктi өз өнерiмен тәнтi етсiн. Мәселе, ол әзiл-сықақ театрларының қойылымдарының қаншалықты көрерменiнiң көңiлiнен шығатындығында… Күнi кеше есiк қаққан Барыс жылының алғашқы күндерi де телеарналардың думанды қызықты бағдарламаларымен басталды. Үш-төрт күндiк демалыста уақытты тиiмдi өткiзу үшiн көгiлдiр экранға үңiлген едiк. Жаңа жылға арналған арнайы бағдарламаларды да тамашалаудың сәтi түстi. Қазақстандық телеарналардың да, ресейлiк телеарналардың ұсынған өнiмдерiн жiбермей, қалтқысыз көрдiк десек, артық айтқандық емес. Екi елдiң ұсынған бағдарламаларының айырмашылығы жер мен көктей. Өзiмiздiң әзiл-сықақ театрларымыз ұсынған кештер мен ресейлiк шоулардың арасында алшақтық жатыр. Жауыр болған тақырыпты сөз қылып, күнделiктi күйбiң тiрлiктен аса алмаған бiздiң әзiл-сықақ театрларының әртiстерiнен гөрi, көрерменiне екi сағат бойы үзiлiссiз қалжың сыйлаған ресейлiк Задорнов, Петросян, Лукинский, Степаненко, Евдокимов, Новикова шоуларын көбiрек қарауға тура келдi. Олар сахнаға шыққанда әртiстiкке салынып билеген жоқ, бет-аузын тыржитып, рөл ойнаған жоқ. Қыздың киiмiн киiп, кемпiрдiң бейнесiне енiп әрекеттенбедi де. Тек, көрерменiн өз монологымен ғана сүйсiндiре бiлдi. Күлдiк, езу тарттық, кейбiр тұсында мырс еттiк. Әрбiр кекесiндi ойдың астарынан үлкен салмақ байқадық. Олар өз монологтарымен-ақ "сатираның күштiлердiң қаруы" екенiн ұқтырды. Зал толы көпшiлiктi бiрнеше сағат бойы ұйытып тыңдататын Задорнов пен Петросянның қасиетi неде? Артистизм бе, әлде, оларды осылай тәрбиелеп шығарған мектеп пе? Жарайды, ресейлiктерде қалыптасқан арнайы мектеп бар делiк. Ендеше, бiзде сол мектеп неге жоқ? Қаптаған әзiл-сықақ театрларының орнын монолог оқитын пародистерiмiз неге баспайды? Бiздi ойландырған сан алуан сауалға жауапты сатириктерiмiздiң өзiнен iздедiк. Белгiлi сатирик ағаларымыз Көпен Әмiрбек, Толымбек Әлiмбекұлы, жас сатирик Қанағат Әбiлқайыр редакциямызда бас қосып, бүгiнгi сатираның хал-ахуалын сөз еттi. – Бiзде неге Ресейдегiдей Задорнов, Петросян сияқты монолог оқитын сатириктер жоқ. Әлде, қазақ көрерменi монологты қабылдай алмай ма? Көпен Әмiрбек: – Бiзде әзiл-сықақ театрлары көп. "Бауыржан-шоу", "Тамаша", "Күлкi керуенi", "Екi езу", "Шаншар" және т.б. бар екенi белгiлi. Соның iшiнде, бұрыннан келе жатқаны – "Тамаша". "Тамашаны" тамаша қылған – режиссер Лұқпан Есенов. Оның "Тамашаға" сiңiрген еңбегi өте зор. Жас ақындар жөнiнде Расул Ғамзатовтың айтқан мынадай әңгiмесi бар едi. "Егер әр ақынның өзiнiң поэзиясын "құс" деп есептейтiн болсақ, бiрi – аққу, бiрi – сұңқар, тiптi бiреуiнiкi – бұлбұл болуы мүмкiн. Құстың түрi көп қой. Құстың бейнесi секiлдi әр адамның өзiнiң бет-бейнесi болады. Поэзия да әрқайсысымыздан ұшып шыққан құс. Ал, қазiр жас ақындарымыз өз құсын ұшырса, өңкей торғайларды ұшырады",– деп айтқан екен. Поэзияға жаны ашып айтса керек. Сол секiлдi бiздiң сахнадағы сатиралық қойылымдарда Расул Ғамзатов айтқандай, шымшықтарды жинай бастады. Сол баяғы бiр қалып. Тақырып аясымен шектеледi де, саяси сатираға ешкiм аттап баспайды. Сосын амалсыз "Жазылған сөздерiмiз жерде қалмасын" деп, газет беттерiне жарияланған пародияларымызды көрерменге жеткiзу үшiн, сахнаға шықтық. Сахнаға шықпайын десек, театр әртiстерiнiң ойындары сенiмсiз, нанымсыз болды. Табиғи шыққан жоқ. Өйткенi, әртiстерiмiздiң көбi жазылған шығарманың өзiн дұрыстап орындай алмайды, сөздерiн жаттамайды, сол баяғы қалыптан шыға алмай қалады. Бiрыңғай болған соң, көрермен одан жалыға бастайды. Осыдан 20 жыл бұрын Александр Иванов деген мықты пародист болды. Ол ештеңенi жаттамайтын. Қағазға қарап оқып берсе де, өзiнiң таза сатиралық қалпын сақтап, жұртты өзiмен емес, сөзiмен тартатын. Бiзде мұның бәрiне сықақшылар да кiнәлi сияқты. Бiзде бейғамдылық па, жайбасарлық па, мағынасы келмейдi-ау деген сияқты кертартпалық мiнез қалыптасқан. Әйтпесе бәрiнiң қолынан келмейдi емес. Бiз өзiмiздi өзiмiз көрсете алмай келе жатырмыз. Әртiстердi айтайын, олар зауыт сияқты, бiрақ шикiзаты жоқ. Сықақшыларымыздың барлығы сұмдық табиғи сатиралық ресурстарға бай, байлыққа ие, бiрақ зауыты жоқ. Бiз сол зауытқа апарып саламыз, олар оған өз синтетикаларын қосып, ақырында "дүмбiлез" қылып шығарады. Шикiзат осылай қосылғаннан кейiн, соңында "Китайский тауар" болып шығады. Сырты жылтырақ, әдемi. Оның ғұмыры ұзақ болмайды. Кейде ойлаймын, бiздегi қаншама әзiл-сықақ театрлары түрлi нәрселердi орындап жатыр, бiрақ, соның қайсысы есте қалып жатыр. Ал, Ресейде қаншама жыл өтсе де, ойнаған нәрселерi, айтқан сөздерi есте, жадымызда қалып қояды. Бiзде бар, жоқ демеймiн, бiрақ, ол Ресейдегiдей деңгейде емес. Толымбек Әлiмбекұлы: – Бiзде шынын айтсақ, монолог оқитын актерлер жоқ деп айтар болсақ, ол – қиянат болар едi. Құдайға шүкiр, бәрiнiң бейiмi бар ғой. Бiрақ, бәрi монологтан қашады. Оның орнына, төрт-бес адам бiрiгiп, қойылым көрсеткендi қалайды. Мәтiндi жаттамай-ақ, өзiнiң ойындағысымен, анекдоты бар, күлкiсi бар, қимылдайтын iс-әрекетi бар, бәрi қосқанда 15 минутта алып шығады. Ал, оның жанында монолог деген не? Монолог дегенге дайындық керек. Ал, бiздiң актерлерде уақыт жоқ. Оларға жеңiл-желпi дүниемен көрерменнiң алдынан жылдам құтылып, тезiрек тиын-тебенiн жинап алған ыңғайлы. Жауапкершiлiктi мойындарына алғысы келмейдi. Бұрын "Тамаша" неге мықты болды? Өйткенi, ол уақытта тек "Тамаша" ғана болды. Көрермен тек "Тамашаны" аңсап көрдi, сағынып iздедi. "Тамаша" ашылған кезде, елдiң бәрi сол театрға ағылып келдi. Лап етiп, көрермен соған жабылды. Бәрiмiз де сол театрға автор болдық. Шынымен ол кездерде автормен жұмыс iстейтiн. Мәселен, сатириктiң жазған дүниесiнде iлiп аларлықтай бiрдеңе болатын болса, редакторлар оны қайта толықтырып жазуға келiсiп, ақылдасып, қайта жазып қарайтын. Өйткенi, оларда қызығушылық бар. Қазiргi сатиралық театрлардың актерлерiнiң интервью бергендегi айтатыны, бiр-ақ ауыз сөз. Бiзде ештеңе жоқ. Сатира да жоқ, сатиралық шығарма жазатын сатирик те жоқ. "Кiмнiң әңгiмесiн оқыдың?" деп олардан сұраса болар едi. Ешкiм оған нақты жауап бере алмайды. Олардың айтатындары Асқар Тоқмағамбетов, Шона Смаханұлы, Оспанхан Әубәкiров сияқты сатириктердiң атын айтып, арасына Көпен Әмiрбек пен Толымбек Әлiмбекұлын қосып қояды. Осылай сатираға баға берiп, лып етiп сахнадан шығып кетедi. Ал, шын мәнiнде ол ештеңе оқыған жоқ, iзденген де, сұранған да жоқ. Бiздiң актерлерiмiз, жарайды өздерi жаза берсiн, жазғанын оқи берсiн. Қызғаныш қылмай-ақ қояйық. Қазiр бiзде режиссер де сатирик, актер де сатирик, редактор да сатирик. Сатиралық шығарма жазу – оларға оп-оңай сияқты болып көрiнедi. Сатираға тек күлкi деп қараймыз. Көркем жанр екендiгiнде ешкiмнiң шаруасы жоқ. Олар естiген ауызекi әңгiменi сахнаға алып шыға бередi. Кейде маған "өзi жазады, өзi оқиды" деп өкпелейтiндерi де бар. Оны жетiскеннен оқымайсың. Оларға оқуға берсең, жұлма-жұлма, үш беттiк дүниеңнен кiшкене бөлiгi ғана сенiкi болып шығады. Қалғанының барлығы оспадар, адамның ойында жоқ дүниелердi айтады. Астында сенiң аты-жөнiң тұрады. Сосын амалсыз, өзiң жазған дүниеңдi өзiң оқуға тура келедi. Оны не үшiн оқимын, дәлелдеу үшiн… Ал, актерлер болса, сөзден гөрi, қимыл-әрекеттi көбiрек көрсеткендi қалайды. Монолог оқығысы келмейдi. Баяғыда Тұңғышбай Сейiт Кенжеахметовтiң жасқа байланысты дүниесiн қандай керемет орындады? Былай қарасаң, оған адамның күлетiн ештеңесi жоқ. Бiрақ, толып жатқан философия, ой! Соны Тұңғышбай мың бұралып тұрып келтiргенде, ендi керемет! Мiнекей, оның монологқа деген жауапкершiлiгi, авторға деген құрметi және творчествоға деген шын мәнiндегi жанашырлығы. Бiзде ондай монологты жаттайтын актер жоқ, оны жаттауға ерiнедi, жалқауланады, тiптi кейде соны жеткiзуге кешiрсiн, өресi жетпей ме деп ойлаймын. Мiне, бiзде монологтардың жоқтығы содан. Ал, төрт-бес адамның тұрып алып, ненi болса соны айтып, бiр нәрсенiң төңiрегiнде қылжақтап кетiп қалуы оп-оңай. Қазiр оннан аса театрымыз бар. Театр ашу деген қазiр оп-оңай болып қалды. Мысалы, мен осы уақытқа дейiн, 60-қа жақындап қалдым, бiр шығармашылық кеш өткiзуге қиналамын. Ана театрлардың қойылымын көргеннен кейiн айнимын, ойланамын. Масқара болып қаламын ба деп қорқамын. Ал, оларға театр ашу деген түкке тұрмайды. Бiр театрға барады да, 5-6 рөлде ойнап шығады. Одан кейiн бөлiнедi. Сосын тағы бiр театрдың тұсауын кесе салады. Қазiр КВН-дi де театрға апарып қойды. Жаңа жылдық бағдарламаларды мен де тамашаладым. Әзiл-қалжыңдарының өзi әдемi. Олардың тағы бiр ерекшелiгi, бiр арнасында әншiлер ән айтып жатса, екiншi бiр арнасында ән айтылмайды. Бiзде не? Барлық телеарнаны ашып қалсаң да, "жұлдыздар" өрiп жүр. Жуырда жұлдыздар туралы "Жүрегiм айниды" деген өлең жаздым. Сұмдық, қазiр бiзде бәрi "жұлдыз". Шалқаңнан жатып, жұлдыздарды аспаннан санамайсың, жерден терiп аласың. Жұлдыз шашылып, жерде жүр, аяғыңның астында. Қазiргi күлкiң не? Қытайдың сiрiңкесi сияқты, жанбай жатып, өшiп қалады. Ары қарай тұтатсаң, жанбайды. Сол сияқты, бiр лап еткiзiп, өтiрiк күлкi жасап алады. Көрермен алуан түрлi ғой. Республика сарайында 3 мың орындық болса, үш мың мiнез бар. Оның iшiнде бiреуi ызаланып күледi, бiреуi ренжiп күледi. Қазақ осы не қылса да күле салады ғой. Әйтеуiр, күлкiнiң дыбысы шықса болды, оның астарында не жатқанын түсiнбейдi. Мiне, осы тұрғыдан келгенде, монологтың жоқтығы рас. Қазiр сатириктер жоқ емес, бар. Кiтап шықпайды емес, шығып жатыр. Мәселен, Оспанхан Әубәкiровтың кейбiр кiшкентай әңгiмелерi грузиндердiң қысқартылған фильмдерi сияқты. Соны көретiн режиссерлiк көз, жанашырлық керек. Сонан кейiн сатираны бағалау жетiспейдi. Сатираны ешкiм бағаламайды. Сатираның өлшемi – сахнадағы күлкiмен өлшенедi. Арзан тауар сияқты, өтiп кетсе болды. Қалғанына ешкiм жауап бермейдi. Көпен Әмiрбек: – Бiздiң бала кезiмiзде ат арбамен елден жүн-жұрқа, темiр-терсектердi жинайтын кiсiлер бар едi. Оларды "құрымшы" деп атайтын. Сол сенiң жүн-жұрқаларыңды алады да, оның орнына айна, тарақ бередi. Соған мәзбiз. Қазiргi әртiстерiмiз осы құрымшы секiлдi. Жинауын жинап алады да, рахметi сол, жаңағы айна-тарақ. Сол дүниеңдi жуып-тазалап шығарса екен, жұлма-жұлма күйiнде, бiр-екi илеп, бояп, шығара бередi. Қанағат Әбiлқайыр: – Сатирик пен әзiл-сықақ театрларының, көрерменнiң арасында ешқандай байланыс жоқ қазiр. Сосын, оны "неге жоқ?" деп, "көрерменге не қажет?" деп зерттеп жатқан адам да жоқ. Мысалы, ағаларымыз айтқан отбасы-ошақ қасындағы, ерлi-зайыптылардың арасындағы ұрысты көрсетедi. Күлкi театрлары әлi өтпегенiмен, халық одан баяғыда 90-жылдардың басында өтiп кеттi. Өздерiнiң басынан аласапыран уақытты өткiздi. Қазiр олар ол кезеңнен өттi, кез келген нәрсеге сын көзбен қарайтын болды. Мәселен, капиталистiк қоғам әкелген өзгерiстердi күлкi қылсаңыз, оны көрермен түсiнедi. Ал, бiр өкiнiштiсi, соған әзiл-сықақ театрлары дайын емес. Былай қарағанда, iзденгiсi келмейтiн сияқты. Сатириктердiң ешқандай байланысы жоқ. Екi ағамыздан басқа, сатириктердiң көбi, бiрiншiден, сахнаға өздерi шықпайды. Екiншiден, көбi сахнаға лайықтап, сатира жазбайды. Осыдан келедi де, күлкi театрларының арасынан әзiлге бейiмдеуiн, анекдоттарды жақсы бiлетiндердi еш қысылмай, сахнаға алып шыға салады. Бұл дегенiңiз, үлкен жанрды сыйламау, деңгейiне жетпеу. Айтып отырғандай, Ресейдiң кез-келген КВН-нiң өзiнде, сатириктерiн айтпағанда, кәдiмгiдей үлкен астар жатыр. Ресейден бөлек, Қазақстанда отырған бiздiң өзiмiз, Ресейдiң қоғамын, басшылығын сынаған жүйенi түсiнiп отырамыз. Ал, бiздiң көңiлдi тапқырлар клубтарының өзi күлкi театрлары сияқты. Мәселен, "Қызылорданың қыздарының аяғы қисық", "Тараздың қыздарының шашы түсiп қалыпты" деген сияқты деңгейде… – Жалпы, бiзде саяси көзқарасты сынау үшiн сатираға цензура болмау керек шығар. Мүмкiн, белгiлi бiр шектеулерден шыға алмай жүрген шығармыз… Көпен Әмiрбек: – Оны қой деп жатқан ешкiм жоқ. "Айтпаңдар" деп жатқандар да жоқ. Қазақтың жетпiс жылдық қызыл империяның идеологиялық саясатының салдарынан құлдық психологияға бас ұрғаны рас. Бiрдеңе айтсақ, жоғары жақтан бiрдеңе болып қала ма деген сияқты iштей тежеу басым. Бұл бәрiнде бар. Егер жетер жерiне жеткiзiп айтса, ешкiм қой деп айтпайды ғой. Әзiлдiң өтпейтiн жерi жоқ. Жақында ғана "Тамашаның" қазiргi бас режиссерi Асылбек Боранбаев хабарласты. "Ақылдасайықшы" деп Ғаббас Қабышұлына телефон шалдым. Баяғыда "Тамашада" жақсы бiр шығармасын орындап едiк. "Трезор" деген. Иттi суреттеу арқылы, адамдардың өмiрiн берген. Сол секiлдi хабарлассам, ағам: "Бiз ұмытып қалдық қой, қалай жазады" дейдi. Ол кiсiлердiң көбi, сахналық шығармадан гөрi, айғайлы-шулы, шындықты айтатын сықақ дүниелердi көбiрек жазатын болып кеттi. "Аш пәледен қаш" деген бабаларымыздың сөзi бiзге арналған сияқты, жоламауға тырысады, қашуға тырысады, тыныштық керек дейдi. Сатираны әртiстiк бағыттағы жанр деп есептейтiндер де бар. Егер, осындай кiнәраттарымызды дұрыстамасақ, түбiнде осындай болады. Толымбек Әлiмбекұлы: – Сатира негiзiнен оппозициялық жанр ғой, бiзде оппозиция деген жолдың арғы бетiндегi жау деген сөз. Бiттi, олар тек қана атып өлтiредi. Сатира – бүкiл табиғаты бойынша қоғамға оппозициялық жанр. Ол жоқ нәрсенi, кемшiлiктi жазады. Бiрақ, мүлдем қарсы емес. Осы тұрғыдан келгенде, саяси сатираны сахнаға лайықтап, жаза алмайды. Шын режиссер кез келген көркем дүниенi сахналай алады, өзi-ақ. Ғаббас Қабышұлы ағамыз сатирик ретiнде жазып берсе, жақсы режиссер алады да, сахнаға өзi реттеп ала алады. Кез келген сатирик оны жаза алады, сезiмiн барынша түсiредi. Таза сахналық дүниенi күтiп отыру режиссерлер үшiн дұрыс емес. Кез келген режиссер көркем әңгiменiң өзiнен драмалық қойылымды шығаруына болады, комедияны да шығаруға болады. Бұл жерде тек қана iзденiстi қажет етедi. Цензура жөнiнде, сатириктер мен әзiл-сықақ театрларының арасындағы соғыс бiтпейдi. Олар "сатира жоқ" дейдi, бiз "бар" деймiз. Зардабын кiм шегедi, әрине, көрермен байғұс. Екi жақ, осылай бiрiн-бiрi жоққа шығарып отырады. Сондықтан, қазiргi тетарлардың қойылымдарын көп көре бермеймiн. Бұрын "Тамашада" көркемдiк кеңес жұмыс iстейтiн. Олар алдын-ала талқылайтын, iрiктеп алатын. Сахнаға дейiнгi барлық шарттары сақталатын. Қазiр көркемдiк кеңес деген мүлде жоқ. Әркiм өзiнiң қалағанын шығарып жатыр. – Өздерiңiз айтқандай, сатира – оппозициялық жанр делiк. Бiрақ, қазiргi әзiл-сықақ театрларының қойылымдарына қарасақ, оппозициялық емес, ақша табатын жанрға айналып кеткен сияқты… Көпен Әмiрбек: – Олардiкi "сен тимесең, мен тиме" ғой. Әкесi баласын шапалақпен тартып жiбередi. Тәртiп бұзғаны үшiн… Тәрбиеленсiн, ендi қайтып тәртiп бұзбасын деген мақсатпен. Сонда әкесi баласына оппозиция болғаны ма? Сондықтан, қазiргi сықақшылардың барлығының шапалағы бар. Олардың жанры – шапалақ. Сахнаға шыққанда, риза болып шапалақ ұрады немесе шапалақпен тартып жiбередi. Мұқағали Мақатаевтың мынадай өлеңi бар: "Шарфыңды бер, ағатай, шарфыңды бер, Сырдың желi мұртыңды шарпып жiбер. Шарфыңды кейiн қайтармасам, Шапалақпен тартып жiбер" деген… Сол сөздi бiлгендей айтқан сияқты. Қанағат Әбiлқайыр: – Күлкi театрларының, ең қызығы, өзiмiз айтқандай, саяси болсын, iздеп, соларды табудың орнына, бұған дейiнгi тәжiрибеден өткен, отырыстардағы анекдоттар, оқыс оқиғалар, т.б. сәл ғана өзгертедi де алып шыға бередi. Бұл 300 көрерменнiң 500-iн ғана күлдiредi, қалғандары одан өтiп кеткен. Орыстардың бүкiл күлкi театрлары Қазақстанда көрсетiлiп жатыр. Сондықтан, әлi де кеш емес, жаңа тақырыптарды қозғап көруге болады. Бұрын жалғыз ғана театр болды, бәрi соған қарап отырды, барды. Қазiр театр көп, уақыттары да көп. Өздерiнше тәжiрибе жасап көрсе, не өздерiн жалғастыра алатындарына сенсе… Көпен Әмiрбек: – Қазiргi сахнадағы сатирамыз да құрып бара жатқан тал сияқты. Оны сақтамаса, баптамаса болмайды, құрып кетедi. Оны сақтайтын да, баптайтын да өзiмiз. 1994 жылы Олжас Сүлейменов туралы пародия жаздым. "Тамашаның" қайнап тұрған кезiнде Құдайберген досыма бердiм. Ол "бәлеге қалармыз, тағы ашуланып жүрер" деген сияқты пiкiр айтты да, қоя салды. Оны Бақытжан Әлпейiсов орындады. Керемет орындады. Құдайберген телеарнадан көрiп, тәнтi болды. Он жылдан кейiн сол мәтiндi менен сұрап алды. Сол пародияны өзiнiң кешiнде орындап шықты. Ешкiм қабылдаған жоқ. Өйткенi, көтерiлген мәселе, он жыл бұрын өтiп кеткен едi. "Темiрдi қызған кезде соқ" демей ме? Қызған уақытта соқпайды ғой, өтiп кеткеннен кейiн орындайды. Толымбек Әлiмбекұлы: – Қазiр бiздiң театрларымызға ешқандай пiкiр, сын айтылмайды. Шын мәнiнде, оларды тәрбиелеу керек. Кейбiр актерлердi тыңдап отырсақ, жартылай қазақша, жартылай орысша сөйлеп жатады. Қазақты тәрбиелейтiн кiмдер? Мына бiздермiз! Сондықтан, әр театрдың қойылымдарын алайық та, жазайық. Кәдiмгiдей шын достық пейiлмен, жанашырлықпен ақыл айтайық. Қатесi болса сынайық, кемшiлiгi болса түзейiк. Өздерiңнiң газеттерiңде бiр айдар ашып, соған тұрақты түрде берiлiп отырса. Өздерiң жазбасаңдар да, авторларға арнайы тапсырма берiлсе… Көпен Әмiрбек: – Ғұламалардың айтқан жақсы сөзi бар: "Шындықтың түбiне жете алмайсың, шындық – сенiң түбiңе жетедi" деген. Толымбек айтқандай, кезiнде бауырмалдық пейiлмен Бауыржан Ибрагимовке мақала жаздым. Ал, бұл мақаладан кейiн iнiм не iстедi? Өзiне-өзi адвокат боп, өзiн-өзi қорғап, сүттен-ақ, судан таза боп шықты. Сынды мойындаған жоқ. Кiм жаман? Елге жеккөрiнiштi болдым да қалдым. Екi адамның арасындағы дау ешқашан да мәмiлеге келмейдi. Бауыржан кейiн бiр сұхбатында: "сатириктер жоқ" деп белдi бiр-ақ сызды ғой. Осы "Түркiстан" газетiне Қабышұлы жауап жазып, "бұл не сұмдық?" дедi. Бiзде әдебиет жөнiнде үлкен мемлекеттiк марапат бар. Көзiмiздi ашқалы бiрде-бiр сықақшыларға мемлекеттiк атақ бұйырмаған. Бұл әлде сатираға деген көзқарастың төмендiгi ме? Әлде қалған жанрдағы қаламгердiң барлығы бәйбiшеден туған да, сықақшылар өгей бала ма, әйтеуiр сондай көзқарас бар. Толымбек Әлiмбекұлы: – Ауылда қолымызға кiрлен алып, мойынға сүлгi байлап, қолға су құятын бала болып тұрдық қой. Сол сияқты, концертке де сатира керек. Керек екенiн бiледi. Соңынан бiрдеңе берiп қояды, бар екенiңдi бiлдiру үшiн. Бүкiл жанрлардың iшiндегi күлкi керек болғанда, бiреудi сынау керек болғанда, сатира бар. Ал үлес берген кезде ештеңеге iлiне алмай қалып қояды. Қанағат Әбiлқайыр: – Бәрiн айтып жатырмыз, "күлкi театры – сапасыз" деп айтып жатырмыз. Бұл бұған дейiн де айтылып келе жатыр. Ендi бiз "не iстеу керек?" дегендi ойлануымыз қажет. Былтырдан бастап, Көпен ағалар 1-сәуiрде алғаш рет, "Қыран-топан" деген атпен Жазушылар одағының әдебиет үйiнде сатириктердiң кешiн өткiздi. Сатириктер өз шығармаларын оқыды. Жұрт жиналды. Бiрақ, олар қаншалықты орындай алды, қалай қабылданды, мәселе онда емес. Ең бастысы, қадам жасалды. Күлкi театрларын көре бермей, сатириктердi жоқ деп айтқызбай, осыны дәстүрге айналдыру керек деп ойлаймын. Көпен Әмiрбек: – Сатириктердiң театрдағы актерден айырмашылығы бар. Сатирик жазған кезде бәрiн күлдiрем, iшек-сiлесiн қатырам деп жазбайды. Ойындағысын жазады. Көрермен оның ойын түсiнiп, арасындағы кейбiр қимылдарға мырс етiп күлсе, соған мәз. Ал, актердiң мiндетi сахнаға шыққаннан бастап, сол көрермендi бастан-аяқ iшек-сiлесiн қатырсам дейдi. Қанағат Әбiлқайыр: – Олардың айырмашылығы – сатирик өзi жазып, өзi iшiнен шығарып отырғаннан кейiн, астарын да, ойын да түсiнедi. Ал, әртiстерiмiз оны тек жалаң оқып шығады, оны бойына сiңiру үшiн, оны қайта-қайта оқып, автормен сұхбаттасып, бұл жерде не айтылған, күлкiсi қай жерде, соның бәрiн ұғынып алғаннан кейiн сахнаға шықса, сонда ғана оған жаны ашиды. Шынайы бере алады. Бiзде қалай? Мәселен, Толымбек аға тастап кеттi, оны алды, сахнаға шығып, судыратып оқып бере салды. "Қыран-топанды" дәстүрiмiзге айналдырайық деген ұсыныс, ондағы мақсат – бұл кiсiлермен бас қоссақ, тәжiрибе алмассақ, арнайы мектептерден өтсек, осы уақытқа дейiн айтылып жүрген проблемалар шешiлер едi, шешiмiн табар едi деп ойлаймын. Көпен Әмiрбек: – Бiздi құртып жүрген талғампаздық, талғамның жоқтығы… Тұңғышбай, мәселен, таза сары алтындай өнердi халықтың қолына ұстатады. Ән салса да солай. Сахнаға шықса бәрiн талдай бiледi. Бiзде осындай адамдар аз. Қанағат Әбiлқайыр: – Орыстардың мектебi сияқты бiзде неге мектеп жоқ дейсiз. Оның басты себебi, әлеуметтiк жағдайға келiп тiрелетiн сияқты. Ресейде, мәселен, уақыттың бәрi шығармашылыққа жұмсалады. Ақша жағын мүлде ойламайды. Ал, бiзде ондай жағдай жоқ. Сахнаға шығып жүргендер тиын-тебенiн тауып жатқан шығар. Күнiн өздерi көрiп жүр. Олар шығармашылықпен айналыса ма, әлде ақша табудың жолына кете ме, бар мәселе осында.. P.S. Сатираның жыры мұнымен таусылар емес. Әзiл-сықақ театрларының бәрiн сатираның құлағын ұстап жүргендер деп айтуға тағы келмес. Әртiс – рөл ойнаушы. Ал, сатирик– шығармашылық иесi. Бiрақ, солай бола тұра, бүгiнгi әртiс сатириктiң рөлiн ойнап кеттi. Сатириктiң рөлiн ойнау арқылы, сатира атты жанрдың құнын төмендетiп, ойын-сауыққа, той-думанға айналдырып жiбердiк. Сөйтiп, әдебиетте сатиралық жанрдың бар екендiгi, оның қоғамның кемшiлiгiн түзетуде басты қару болып саналатындығы естен шығып кеттi. Әзiл-сықақ театрларының бүгiнгi басты трагедиясы да осында жатқан жоқ па?Гүлзина Бектасова