«Қазақ газеттерiнiң» құрылғанына биыл — 10 жыл. Он жыл iшiнде қазақ басылымдары бiраз белестерге көтерiлдi. Қатары көбейдi, жаңа басылымдар жарық көрдi. Осы онжылдықтар белесi туралы «Қазақ газеттерi» ЖШС-iнiң Бас директоры – Редакторлар кеңесiнiң төрағасы Жұмабек Кенжалинмен сөйлескен едiк.
– Жұмабек аға, «Қазақ газеттерiнiң» құрылуының басы-қасында өзiңiз жүрдiңiз… Қазақ газеттерiн бiрiктiруде белгiлi бiр мақсат болды ма?
– 90-шы жылдар, яғни нарықтық экономиканың басталу кезеңi шаруашылық iстер мен өндiрiс саласында жұмыс iстеп жүрген адамдарға ғана әсер етiп қойған жоқ. Елiмiздiң ақпарат кеңiстiгiнде де өзiнiң едәуiр салқынын тигiзген жылдар болды. Мұны қалай түсiнуге болады? Сол жылдары руханият газеттерi деп аталатын «Ана тiлi», «Қазақ әдебиетi», өздерiңнiң газеттерiң бар, балалар басылымдары, «Ақиқат», «Жұлдыз», «Простор», «Мысль» журналдары бар, «Ұйғыр авази» газеттерi бар, бұлардың бәрi осы қиындықтың бәрiн басынан кешiрдi. Сол жылдардағы қаржы тапшылығы, ел iшiнде адамдардың айлап, жылдап айлық ала алмай жүруi, зейнеткерлерiмiздiң зейнетақысын ала алмауы, балалардың жәрдемақысы берiлмеуi, мұның бәрi бұқаралық ақпарат құралдарына да қиындығын тигiзбей қоймады.. Ал, бiздiң газеттерiмiздiң аудиториясы сол елдегi адамдардан жиналған едi.
– Ауылдың адамдары едi дейсiз ғой…
– Иә, ауылдың адамдары едi. Қолында қаржысы жоқ адамдар газет-журналға қайтiп жазылсын?! Бiр жылдардағы 300-500 мыңдаған таралымы бар газеттердiң таралымы сылқ етiп, мың-екi мыңның айналасында болып қалды. 98-99 жылдары дәл осындай қиындықтар болды. Бұл жылдарды бүгiнгi күнмен айтқанда, бұл күндер де тарихқа айналып келедi. Бұл жылдарды қазақ баспасөзiнiң ақпарат кеңiстiгiндегi ақтаңдақтары деп есептеуге болады. Басылым оқырмандарға уақтылы жете алмай қалды. Әрi баспасөздiң қаржыландыру көзi де негiзгi жазылудан түсетiн ақша емес пе? Қаржы түспегеннен кейiн, баспаханаға қарыз бола бастадық. Қарыз болғаннан кейiн, ол газетiңiздi баспайды. Баспаханалық қызметтiң бағасы өсiп кеттi. Қағаз тiптен қымбат. Бiр айға, екi айға дейiн, тiптi кейде үш-төрт айға дейiн «кешiктiрiп жатырмыз» деп хат жазатынбыз. Айлап кешiктiре бергеннен кейiн, олар да газеттi басуды тоқтатады ғой. Үш-төрт айлап газеттерiмiз шықпайтын болып қалды. Оның ар жақ-бер жағында қаламгерлер, табан ақы, маңдай терiмен ақша тауып жүрген қаламгерлер ақшасыз қалып қойды. Бiр отбасында бiр адам жалақы алатын болса, ол айлап, жылдап айлық алмаса, отбасын қалай асырайды? Сөйтiп, қазақ баспасөзiндегi журналистердiң кейбiреуi амалсыздан өндiрiстiң басқа саласына ауысуға тура келдi. Баспасөз хатшысы болып кеттi, әртүрлi компанияларға аудармашылыққа кеттi. Тiптi, әкiмшiлiк қызметтерге ауысып жатты. Оларды да кiнәлай алмаймыз. Өйткенi, жағдай солай болды. Сөйтiп жүргенде, Елбасымыз 1999 жылы 11-наурызда арнайы тапсырма бердi. Сол тапсырманың негiзiнде Мүлiктi жекешелендiру жөнiндегi комитеттiң арнаулы қаулысы шықты. Сөйтiп, қазақ баспасөзi мүлiктiк негiзде бiрiктiрiлдi. Бiр бухгалтерия болды. Сол кезде осының басы-қасында өзiм жүрдiм. Ол кезде «Қазақ әдебиетi» газетiнiң бас редакторы едiм. Алтынбек Сәрсенбаев министр болатын. Ол кiсi шақырып алып: «Осындай мәселелер туындап жатыр. Бiрлесiп шешуiмiз керек. Көпшiлiк газет-журнал оқудан қалып барады. Қазақ газеттерiн оқырманға жеткiзу үшiн не iстеуiмiз керек?» деген мәселенi қойды.
– Тығырықтан қалай шығудың жолдарын iздедiңiздер ме?
– Тығырықтан шығудың әртүрлi жолдарын қарастырып көрдiк. Сөйтiп, соңында «Қазақ газеттерi» жабық акционерлiк қоғамын құрдық, Соның негiзiнде, әрбiр редакцияда аудит өткiздiк. Барлығына анализ жасап, талдап, осындай қиындықтан шығудың нақты мәселесiн iздедiк. Алғашқы кездерi қиындықтар болмай қалған жоқ. Өйткенi, газеттер мен журналдардың өз алдына жеке-жеке бухгалтериясы болды. Жеке-жеке жағдайлары болған деген сияқты. Өйткенi, жұртқа бiр редактордың билiгiнен гөрi, қалың журналистiң әлеуметтiк мәселесiн шешу қажет болды. Бiрақ, көпшiлiк мұны қолдады. Бүкiл ұжым, редакторлар қолдап, қол қойып, осы мәселенi шешейiк дедiк. Салық комитетiнiң алдында қанша қарызы болды, баспахананың алдында қанша қарызы болды, баспасөздi тарату мекемелерiне қанша қарызы болды, осының бәрiн есептеп, Үкiметтiң алдына қойып, жаңа жарғымен осы мәселенi шешуге тырыстық. Сөйтiп, алғашқы қаржымыз да түсе бастады. Үкiметке ауыз ашып қарап отыра алмайсың ғой. Менеджмент пен маркетингтi көтеру мәселесi де қолға алына бастады. Жаңа рынокқа бейiмделу мақсатында жұмысты көтерудiң менеджменттiк, маркетингтiк iсiн қолға ала бастадық. Жiгiттердi жұмысқа дайындадық. Баспасөздi тарату мәселесi бойынша редакторларды ертiп, аудан-аудандарды аралап қайттық, Бiр есепшот болғаннан кейiн, бiр газетке жарнама берiлетiн болса, орыс тiлiнде де, қазақ газеттерiне де, ұйғыр газетiне де беруге мүмкiндiк тидi. Осының арқасында, жарнама жасау iсiн де жолға қойдық. Бiр-екi жыл қиналғанымызбен, бiртiндеп-бiртiндеп, жаңа арнаға, жаңа белеске көтерiле бастады. Өзiнiң қарыздарынан да құтылды. Ол жылдары қазақ газеттерiнiң көбi «Дәуiрде» отырды қой. Ол жерге жаңа иелер келдi. Жаңа адамдар келген соң, аренданың бағасы да өспей ме? Жалға алған орындардың бағасы көтерiлген соң, оны төлеу де қиынға соға бастады. Сосын министр Мұхтар Құл-Мұхаммедтiң тарапынан «Баспасөз үйiне» келсеңiздершi» деген кеңес болды. Сол кiсiнiң кеңесiмен, дәлiрек айтсақ, нақты тапсырмасымен осы жерге көшiп келдiк. Мұнда жалғыз «Қазақ газеттерiне» қатысты газет-журналдар ғана емес, «Жас өркен» жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қарайтын басылымдар да көшiп келдi. Бiрнеше редакциялар қатар көшiп келген соң, олардың арасында тығыз шығармашылық қарым-қатынас орнамай ма? Қалам иелерiнiң бiрлесiп жұмыс iстеуiне де мүмкiндiк тидi. Ортақ компьютерлiк орталық құрылды. Бiр-бiрiмiзбен қызу байланыс жасап отырған ортаға айналдық.
– «Қазақ газеттерi» алғаш құрылған кезде, оның құрамында өзiңiз айтқан, «Қазақ әдебиетi», «Жұлдыз», «Простор» журналдары да болды. Кейiнiрек, бұл әдеби газет-журналдар қайта бөлiндi. Бұл өздерiңiз құрған акционерлiк қоғамның жарғысына сәйкес жүзеге асырылды ма?
– Мұны екi деңгейде қарастыруға болады. Кезiнде Қазақстан Жазушылар одағы бұл әдеби газет-журналдардың құрылтайшысы болды. Бұл газет журналдар сол одақтың тiкелей басылымдары. Сол 90-шы жылдары бұл Одақ та мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылмай, қиындықтарға тап болды. Бертiн бюджеттен шығып қалғаннан кейiн, Одаққа газет-журналдарды ұстап тұру қиынға соқты. Мен сол жылдары газеттiң бас редакторы болып жұмыс iстедiм. Олардың мәселесiн жақсы бiлем. Кейiнiрек, қазақ газеттерiнiң хал-ахуалы түзелдi. Жазушылар одағы еңсе көтердi.
– Белгiлi бiр қиындықтардан өттi дейсiз ғой…
– Әртүрлi ситуациялар болғанымен, әдеби газет-журналдардың одақтың құрамына қайта барғаны да дұрыс. Өйткенi, өздерi бiлетiн орта, өздерiне таныс мекен-жай…Ол жерде қайнаған өмiр жалғасып жатыр. Жазушылар, қаламгерлер бiрi кiрiп, бiрi шығады дегендей…Өз басым, түсiнiстiкпен қабылдадым. Ол газеттер кеттi екен деп, «Қазақ газеттерi» жадап-жүдеп қалған жоқ. Сол газет-журналдың орнын басатындай, «Үркер» деген жас талаптардың әдеби журналы жарық көрдi. Қазiр бұл журнал оқырмандардың ыстық ықыласына бөленiп келе жатыр. Оқитындар да, жазылатындар да көбейдi. Шығармашыл жастардың өздерiне берiлген трибуна сияқты бұл журнал. Бiздiң жас кезiмiзде «Юность», «Жалын» журналдарын сүйiп оқитын едiк. Жас таланттарды шығаруда бұл журналдардың орны ерекше болды. «Үркер» де осы бағытта шығып жатыр. Мұнда студенттердiң, жоғары сыныптың оқушыларының тұсауын кесiп, шығармашылықтың орбитасына алып келедi. Екiншiден, «Экономика» деген газет қосылды. Қазақ тiлiнде руханият газеттерi көп. Басы «Егемен Қазақстаннан» бастап, аяғы «Ұланға» дейiн рухани дүниелердi жазады. Қазақ оқырмандарына экономика туралы тағылым, бiлiмiне бiлiм қосатын, экономикалық талғамын өсiретiн бiр газет керек едi. Ол газет – «Экономкиа» болды деп ойлаймын. Дәл уақытында, дер кезiнде ашылған газет. Бұл газетке экономика тақырыбында жақсы жазатын, бiлiмдi азамат Ақас Тәжуiтов редакторлық етедi. Газет өзiнiң миссиясын жақсы атқарып келедi деп айтсам болады. Газеттiң жанынан ақылдастар алқасы құрылды. Олардың қатарында, Ұзақбай Айтжанов, Серiк Аханов, Рахман Алшанов, Ерлан Арын, Тiлектес Есполов, Оразәлi Сәбден сияқты үлкен ғалымдар бар. Олармен тоқсанында бiр бас қосып, газеттiң аяқ алысы туралы пiкiр алмасып отырамыз. Қандай мәселелердi көтеру керек, осы кiсiлермен таразылап, талдап, пiкiрлесiп отырады. Үш газеттiң бөлiнуi де табиғи жағдай, жаңадан газет-журналдың ашылып, «Қазақ газеттерiнiң» құрамын көбейтуi де табиғи нәрсе деп ойлаймын.
– «Қазақ газеттерi» бүгiнде «Арна» медиа холдингiне қарайды. Бүкiл газет-журналдарды, телеарналар мен радио желiлердi бiр бiрлестiкке жинаудың тиiмдi тұсы бар деп ойлайсыз ба?
– «Арна» негiзiнен экономикалық мәселелермен айналысады. Маркетингiсi, менеджементi қалай жұмыс iстеп жатыр? Осы жағынан келгенде, «Арна» кеңесшiлiк роль атақарып келедi. Бiздiң менеджерлiк тобымыз, бухгалтериямыз «Арна» медиамен үзбей қарым-қатынаста отырады. Бiзден алынған мәлiметтердi талдайды. Дүниежүзiндегi ақпараттық кеңiстiктегi газет-журналдардың экономикасының өзi үлкен шаруашылық болып саналады ғой. Бiзде де газет-журналдардың нарықтық кеңiстiктегi орнын қалыптастыруы қажет. «Арна» осыны реттеп отырады.
– Менеджерлiк, маркетинг мәселелерiн айтып отырсыз. Бiзде жарнамалар көбiне орыстiлдi. Қазақ баспасөзiне қарағанда, орыс баспасөзiнiң жарнамадан ұтатын тұсы көп. Бұл мүмкiн, қазақ журналистерiнiң енжарлығына да байланысты шығар. Сiздiңше, үлкен акционерлiк қоғамның басшысы ретiнде, қазақ ақпараттық кеңiстiкте мемлекеттiк тiлдi қайтсек тереңiрек, ұтымдырақ пайдалана аламыз деп ойлайсыз. Мұның қандай жолдары бар?
– Айналып келгенде, мұның бәрi тiлге байланысты. «Тiл туралы» Заңның жарыққа шыққанына – биыл жиырма жыл болды. Осы уақыт iшiнде үлкендi-кiшiлi мәслихаттар өттi. «Жиырма жылдан берi, ақпараттық кеңiстiкте қандай қолжетiмдi жетiстiктерге жете алдық?» деген сауалдарға жауап қарастырамыз. Бәрi бiр-бiрiмен байланысты. Қазақ тiлiндегi газет-журналдарға жарнаманың аз келетiндей жағдайы болып жатса, ол бiз қанша жерден 67 пайызға жетсек те, осы тiл мәселесiнiң әлi де биiкке жете алмай жатқандығында. Талпыныс бар, бiрақ, жеткен жоқпыз. Бұл мәселе төңiрегiнде ойланатын дүние көп. Мәселе осындай деп қарап қалуға тағы болмайды. Қазақ басылымдары баспасөз бетiнде осы мәселенi дүркiн-дүркiн көтерiп қоямыз. Мемлекеттiк тұрғыда, үкiметтiк тұрғыда үлкен iрi бизнесмендердiң, iрi корпациялардың, банктердiң басын қосып, семинарлар өткiзу керек. Банктiң тiлi қазақша сөйлемей, салық төлеушi мен салық алушы мекемелердiң арасындағы бүкiл қағаздар қазақша сөйлемей, бiзге ана тiлiмiзде жарнама әкелу деген сөз, жәй әңгiме болып қала бередi. Өйткен себебi, банкте компьютер басушы адамның түйсiгiнде қазақша ой тұру керек. Ол жарнаманы қазақ тiлiнде беруiмiз керек деген ой болса… Сол ойға жетпейiнше, қанша жерден мәселе көтерейiк, қанша жерден басылым бетiнде жариялайық, жай әңгiме болып қала бередi. «Экономика» газетiнiң де алдына осы мәселенi қойдық. Ақпарат айналымы қазақша болған кезде бәрi дұрыс болады. Үш-төрт аудармашыны жинап алып, қазақша жасап жатырмыз деп ойлайды. Ол дұрыс емес. Мәселе олай емес, банкте жұмыс iстейтiн департаменттiң директоры немесе орынбасары компьютерде қазақша терiп, қазақша жасайтын болса, жиналысын қазақша өткiзсе, оның жүрегiнде, миында, «жарнаманы қазақша беру керек» деген ой қалыптасады. Мұның бәрi айтпай-ақ жасалатын шаруа.
– Бүгiнгi қазақ баспасөзiнiң хал-ахуалы туралы не айтасыз? «Қазақ баспасөзiнiң үнi орыс баспасөзiне қарағанда ашық естiлмейдi» деген пiкiрлердi де жиi естимiз. Бұған сiздiң көзқарасыңыз қалай?
– Бұл үш-төрт жыл бұрынғы трактовка. Шын мәнiнде, солай болып келген. Тәуелсiздiктiң елең-алаңында бiзде мынадай мәселе болған. Ол кезде кеңестiк идеология жоқ. Бәрi еркiн, «әй!» дейтiн ажа, «қой!» дейтiн қожа» болған жоқ. Орыс газеттерi алды да, қай жерде атып кеттi, шауып кеттi, өсек-аяңмен жұртты елеңдететiн жолбике газеттердi шығарумен айналысып кеттi. Ол кезде қазақ басылымдары қазақтың рухын жаңғырту, тарихи жадыны ояту мәселесiмен айналысып жатты. Сол кездегi газет-журналдарды алып қарасаңыздар, көп газеттер осындай кесек-кесек мақалаларды шығарып жатты. Қазiр бiз эволюциялық тұрғыдан келгенде, көршiлердi басып оздық деп айтуымызға болады. Қай мәселе болсын, қазақ газеттерi орыс газеттерiн екi орап кетедi. Бiздiң тарихымызды, бiздiң проблемамызды, қазақтың жайын қазақтың журналистерiнен артық бiлетiн ешкiм жоқ. Орыстiлдi журналистер қазақтың проблемасын қазақ журналистерi сияқты айта алмайды. Өйткенi, қазақтың журналистерi қазақтың проблемасын жүрегiмен жазады ғой. Жаны ауырып жазады. Оған байланысты қандай мәселе көтеру керек, оны шешудiң жолдары бар ма, осының бәрiн көрсетiп жазады. Бұл пiкiр таластыратын тақырып. Дегенмен де, бұл өзiмнiң көзқарасым. Барлық жағынан да қазақ журналистерi көш бойы алда келе жатыр. Қазақтiлдi журналистер шет елге шығып келсе де, мақаланы қазақ мүддесi тұрғысынан жазып келедi.
– Сұрақтан сұрақ туады, жалпы, сiздiң ойыңызша, бүгiнгi қазақ журналистерiнiң беделi қандай?
– Шын мәнiнде, қазақ журналистерiнiң беделi жоғары. Ел iшiнде жүремiз, бiздiң кәсiбиiмiзге, бiздiң тiрлiгiмiзге көлеңке түсiретiн жағдайлар болмай тұрмайды. Соған қарамастан, қазақ журналистерiнiң кәсiби деңгейi жоғары. Сауатты, бiлiмдi, оқыған журналистердi ел iшiнде сыйлатйын адамдар көп. Қазақ журналистикасында жүрген жастардың көбi мектептен өткен, бiлiмдi деп айтуға болады.
– Жуырда қазақ журналистерiнiң құрылтайы өткелi жатыр. Бұл құрылтайдан не күтесiз?
– Бұл құрылтайдан күтетiн нәрсем, ол құрылтай хал-хадерi жетсе, қазақ журналистерiнiң статусын айқындап беретiн форум болса деп ойлаймын. Мұнда да белгiлi бiр шешiмдер қабылданады ғой. Қазақ журналистерi шын мәнiнде, әлеуметтiк, тұрмыстық мәселелерiн түзеу жөнiнде, әлi де көп нәрсеге қол жеткiзе қойған жоқ. Ең үлкен мәселенiң бiрi – баспана екенi даусыз. Тұрмыстық мәселенi шешу үшiн, мемлекеттiк тапсырма болуы керек. Бiз де мемлекетке қызмет етiп жатырмыз ғой. Мемлекеттiк қызметкерлерге берiлетiн бүкiл жеңiлдiктер журналистерге де берiлу керек. Журналист о бастан мемлекетшiл мамандық. Жаны қиналып, өктiр сын айтып жатса, алып бәйтеректiң мәуелi жапырақ жаюы үшiн жасап жатқан әрекетi деп түсiнуiмiз керек. Сондықтан, олар жүрегiмен, жанымен мемлекетшiл. Олай болса, олар мемлекеттiк қызметкер көретiн жеңiлдiктердi неге көрмейдi?! Мектеп мұғалiмдерi, дәрiгерлер қалай болса, олар да солай қызмет етiп жатқан жоқ па? Мемлекеттiк қызметкер болып саналмағандықтан, үйдiң кезегiне тұра да алмайды журналистер. Өзге де игiлiктi нәрселердi пайдалана алмай басын тауға да, тасқа да ұрып жүргендер, осы журналистер. Бұл бiр мәселе. Өзiмiзге қатысты мәселе, журналистердiң бiлiктiлiгiн, шеберлiгiн арттыру мәселесi. Қазiр жоғары оқу орындарында журналистика факультеттерiнiң, кафедраларының ашылуына қарсы емеспiн. Маман, бiлiктi сауатты түлектер шығу керек қой. Елiмiзде жиырма шақты жоғары оқу орындарында журналистер дайындайды екен. Олардың саны емес, сапасы қалай болып жатыр, осы мәселе бiздi ойлантады. Сондықтан, Алматы ма, әлде Астанада ма екен, мемлекеттiк қызмет академиясы бар, соның жанынан кәсiби шеберлiгiн ұштайтын курстар ашу керек шығар. Онда бiлiктi мамандар, профессорлар, ғалымдар, журналистиканың корифейлерi дәрiс беру керек деп ойлаймын. Бұл бiр жағынан, жергiлiктi жерлердегi БАҚ өкiлдерiне тәлiм-тәрбие беретiн ұстаханалар болар едi.
– Бүгiнгi қазақ басылымдарындағы бәсекелестiк туралы не айтар едiңiз? Жалпы, қазақ журналистикасында бәсекелестiк бар деп ойлайсыз ба?
– Бәсекелестiк болмаса, бiздiң мамандық, жалпы, бiздiң мамандық қана емес, қоғам алға жылжымайды ғой. Әрбiр редактор күн сайын әр газетте шығып жатқан дүниелердi қарап отырады. «Қай газетте не шығыпты?» деген мәселенi қарайды. Бұрындары газет-журналда бiр салаға қарай мамандану деген жақсы үрдiс қалыптасып едi. Экономика саласына мамандану, ақпарат саласын меңгеру, руханият, әлеуметтiк мәселелерге, тарихи дүниелерге мамандану болатын. Осы мәселенi жетiлдiру керек. Бәсекелестiк болу керек, бәсекелестiк болмаған жерде тоқмейiлсулiк болады. Тоқмейiлсулiк болған жерде, журналистика болмайды деп есептеу керек. Шынайы бәсекелестiк болуы керек деп ойлаймын. Шығармашалық бәсекелестiк кезiнде ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында «Айқап» пен «Қазақ» газетiнiң арасында да болған. Сондықтан ол – дәстүр. Бұл прогрестi бiзге пайда беретiн мақсат тұрғысынан пайдалануымыз керек. Ал мамандыққа адалдық бәрiнен биiк тұруы тиiс! Өзiңiз айтып отырған қазақ журналистерiнiң құрылтайында «Қазақ қаламгерлерiнiң» манифесi қабылданып жатса, мен осы сөйлемдi бiрiншi бап етiп жазуға дауыс берер едiм.
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА