«Нұр Отан» ХДП саяси кеңесiнiң хатшысы Ерлан Қарин «Түркiстан» газетiне (№43, 29 қазан) берген сұхбатында бiр топ ұлтжанды азаматтардың Астананың төрiнде Қазақ журналистерiнiң тұңғыш халықаралық Құрылтайын өткiзуге әрекет жасап жатқандығын айтқан едi. «Қазақстандағы қазақ баспасөзiнiң жағдайын неге талқыламасқа?» деп намысты қайрайтын пiкiрлер бiлдiрген Қаринның сұхбатынан соң, Құрылтайды ұйымдастырушылар iле-шала баспасөз мәслихатын ұйымдастырып, елiмiздiң ақпарат кеңiстiгiнде өзiндiк iз қалдыратын маңызды оқиғаның барысымен егжей-тегжейлi таныстырды.
Шыны керек, Қазақ топырағы сан алуан пiкiрталастың, түрлi дiни ағымдардың ордасына айналды. Өз жыртығымызды бүтiндей алмай жүргенiмiзде, сонау Елордада орыстiлдi журналистердiң басқосуын өткiзiп, орыс баспасөзiнiң қамын жедiк. Тiптi, жуырда Астанада өткен II Халықаралық форумда орыс тiлiнiң мәселесi үш күн бойы ұдайы талқыға салынып, сол тiлдiң мәртебесiнiң аласармауына бас қатырдық. Ал, Қазақ журналистерiнiң мұң-мұқтажы мен талап-тiлегi, қазақ тiлiнiң бүгiнгi мүшкiл қалi кiмге керек? Бұған дейiн қазақтiлдi БАҚ-тың ортақ мәселесiн қозғайтын бiрде-бiр басқосудың болмауы ненi аңғартады? Мiне, бұл жанды жегiдей жеп келген түйткiл билiктi емес, ауқымы кең Құрылтайды өткiзуге мұрындық жасап жүрген Мемлекеттiк тiлдi дамыту президенттiк қорының директоры, саясаттанушы Берiк Әбдiғали, саясаттанушы Айдос Сарым, «Аманат» пiкiрсайыс клубының жетекшiсi, тележурналист Берiк Уәли, Abai.kz ақпараттық порталының бас редакторы Дәурен Қуат сынды бiрқатар азаматтарды толғандырып отыр.
Ұйымдастыру комитетi мүшелерiнiң айтуынша, Қазақ журналистерiнiң I Құрылтайы Астана қаласында желтоқсан айының басында өткiзiлмек. Оған Моңғолия, Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғыз республикасынан, барлығы 200-дей делегат қатысады деп күтiлуде. Құрылтайда қазақ журналистикасының өткен-кеткенi сараланып, болашақта қай бағытта, қалай даму керектiгi көтерiледi. Бұдан бөлек, 6-7 секция бойынша мәселелер талқыланбақ. Атап айтсақ, «Қазақша интернет: қиындықтар мен мәселелер», «Аймақтық БАҚ: бүгiнi мен болашағы», «БАҚ және билiк», сол сияқты ұрпақ тәрбиесiндегi қазақ журналистикасының рөлi, жарнама мәселесi және қаржыландыру жайы да өзектi тақырыпқа арқау болмақ. «Бұл шартты түрдегi ғана алғашқы жобалар. Нақты ұсынысты бiз журналистерден күтемiз. Келiп түскен ұсыныстар мен талаптарға қарап жоспар құрамыз», — дейдi ұйымдастыру комитетiнiң мүшесi Берiк Уәли. Ал Мемлекеттiк тiлдi дамыту президенттiк қорының директоры Берiк Әбдiғали: «Ұлт қалыптастыру процесiнде шынында да, қазақ газеттерi мен телевидениесiнiң рөлi зор. Бiз бүгiнде қазақ журналистикасының үлкен деңгейге көтерiлiп, жақсы дамып жатқанын бiлемiз. Көптеген ғылыми зерттеушiлер мен ғалымдарға жол ашып берiп, тiптi тың тақырыптарды ашып берiп жатқан да — журналистер. Ұлттың көкейiнде жүрген өзектi мәселелердi саясаткерлерден бұрын журналистер көтерiп жүрген соң, бүгiнгi күн тәртiбiн де қалыптастырып жүрген — БАҚ өкiлдерi» — дейдi. Яғни, Құрылтайды өткiзудегi басты мақсат — журналистердiң саяси, қоғамдық, рухани күш ретiнде өзара ынтымақтасуы әрi қазақ үшiн атқарып жатқан ортақ еңбектерiн қолдау.
Баян-Өлгийден келген қандас-қаламгер Сұраған Рахметұлы: «Моңғолияда Қазақстанның 6-7 телеарнасы көрсетiлгенмен, мерзiмдi қазақ баспасөзi таратылмайтынын айтты. Және Сұраған Рахметұлы бiздiң ел басшыларын ұялтатын мәлiметтi жеткiздi. Таңқаларлығы сол, бүгiнде Моңғолияда не бары 3 млн. халық тұрса да, онда 98 телеарна, 83 радио мен 2700-ден астам газет халық игiлiгiне жұмыс iстейдi екен. Ал, бiз әлi күнге ресейлiк ақпарат кеңiстiгiнiң ықпалынан шыға алмай отырмыз. Жақында «Электронды үкiмет — 2009» бастамасы» атты халықаралық конференцияда Кәрiм Мәсiмов: «Қазақстандық БАҚ Ресей оқырманы мен көрерменi үшiн күресу керек. Өйткенi, бiз Ресеймен ортақ ақпарат кеңiстiкте өмiр сүрiп жатырмыз» деген мәлiмдеме жасады. Мәсiмовтiң бұлай деуiне себеп болып отырған жайт — Қазақстан мен Ресейдiң Кедендiк одақ аясында бiрiгiп әрекет етуi. Ол сондай-ақ, «Халықтың 55 пайызы қазақстандық емес, Ресейдiң ақпаратын тұтынады. Онсыз да бiз Ресеймен бiртұтас ақпараттық кеңiстiкте екендiгiмiз шындық» деп сөзiн толықтыра түседi. Дей тұрса да, өз пiкiрiнiң iшiнде ара-тұра қазақстандық БАҚ-тың бәсекеге қабiлеттi болуын, оқырман, көрермен үшiн аянбай тер төгу керектiгiн де ұмытпады. Тiптi, Ресей үшiн жанпидалық iске тезiрек жан бiтiруге кiрiскен Кәрiм Мәсiмов ресейлiк мемлекеттiк телерадиокомпаниялардың тәжiрибесiн қолдануды Мәдениет және ақпарат министрлiгiне тапсырған едi.
Мұнысына қарағанда, Үкiмет басшысы қазақтiлдi БАҚ-тың мәселесiн жанамалап ғана айтқан сияқты. Алайда, қазақтiлдi баспасөздiң, түбегейлi БАҚ-тың уайымын кiм жейдi? Билiк пе, әлде қарапайым журналистер ме? Бiз Қазақ журналистерiнiң тұңғыш Құрылтайын ұйымдастырушылар мен саясаттанушылардың пiкiрiн бiлгiмiз кеп, аз-кем сауал тастаған едiк.
Айдос САРЫМ, саясаттанушы:
— Қазақ журналистерiнiң I Құрылтайын өткiзуге билiктiң ешқандай да бiр ықпалы болған жоқ па?
— Құрылтайды өткiзуге ешқандай сырт күш араласып отырған жоқ. О бастан бұл идея журналистер арасынан шығып, оны Мемлекеттiк тiлдi дамыту президенттiк қорының басшысы Берiк Әбдiғали мырза қолдады, қаражатын табуға тырысам деп уәде бердi. Құрылтайды ұйымдастырушылардың iшiнде сан алуан басылымда, орында iстеп жүрген азаматтар бар. Олардың барлығын билiктiң не оппозицияның адамы деп айту қиянат. Бұл алдағы өтейiн деп отырған Құрылтайдың ашықтығының, бейтараптығының нышаны деп түсiнемiн.
— Құрылтай қандай тақырыпқа арқау болады?
— Негiзгi тақырып, әрине, қазақ баспасөзiнiң бүгiнi мен ертеңiне арналады. Алайда, нақты тақырыптар, секциялар журналистiк қауымдастықтың талаптары мен сұраныстарына байланысты болмақ. Дәл осы кезде қазақтiлдi «Абай», «Мiнбер» веб-сайттарда арнайы беттер ашылып жатыр. Құрылтайға қатысам, оның күн тәртiбiнiң тақырыптары мынадай болуы керек деген әрбiр азамат өз пiкiрiн ашық айта алады. Еш пiкiр ескерусiз қалмайды деп сендiре аламыз. Басты мақсат — Құрылтайдың күн тәртiбiн барынша өмiр қажеттiлiгiне, журналистердiң мұң-мұқтажына қарату, соған арнау. Осындай ойларымыз бар, осыны айту керек. Осындай адамдарды қатыстырып, сөйлеттiру керек деген пiкiрлерге есiк ашық. Сонымен қатар Құрылтайдың эмблемасына қатысты байқау жарияланып отыр. Бұл суретшiлер мен дизайнерлерге құлаққағыс. Осы айдың он бесiне дейiн келiп түскен жұмыстардың жеңiмпазына арнайы сыйлығымыз да бар. Қорытып айтсақ, журналистерден келiп түскен пiкiрлер мен ұсыныстарды қорытып, соның негiзiнде нақты бағдарламаны жасап, алдын ала жариялайтын боламыз.
— Сiз қоғамның таза қазақ тiлiнде сөйлейтiн күнi жақын екендiгiне сенесiз бе?
— Сөзсiз сенемiн, еш күмәнiм жоқ. Заманның ағысы осыған алып келе жатыр. Араға жиырма жыл салып-ақ билiк те, қоғам да ана тiлiмiзде сөйлеп шығатыны мен үшiн айдан анық нәрсе. Қазақ ұлтының санымен қатар рухы да оянып келедi. Бара-бара онымен билiк те, бизнес те санаса бастайды. Сол кезде елiмiздегi баспасөздiң кем дегенде 80-90 пайызы мемлекеттiк тiлде болады. Соған бiз дайын болуымыз керек. Түптiң-түбiнде, пайымдауымша, жиырма жыл iшiнде латын қарпiне көшiп бiтемiз. Соған дайындық жұмыстарын осы кезден бастау керек. Бiздiң бөлiнген ұлт екенiмiздi ұмытпайық. Бiр миллион қандасымыз араб қарпiн, соған жуығы кириллицаны қолдана беретiнiн әсте естен шығармайық. Солармен қарым-қатынасты сақтау, соларды ұлт көшiнен қалдырмау, ортақ рухани және тiлдiк кеңiстiктi сақтау мәселелерiн де айту керек. Қоғам қазақыланған сайын қазақ ұлтына қойылар талап та, мiндет те еселеп артады. Тiлiмiздi модернизациялау, оны ХХI ғасырдың заман көгiне шығару керек. Ол кез келген тiлмен бәсекеге қабiлеттi жағдайға дейiн дамуы керек. Бұл тiптi орасан проблема. Орыс тiлiнiң саяси сахнадан, күнделiктi өмiрден кете бастауы ешқандай вакуум туғызбайтындай жағдай жасауымыз абзал. Бiздiң мақсатымыз – Құрылтайда тек күйбең тiршiлiкке қатысты жылап-сықтаумен қатар осындай келелi мәселелердi қозғау, тiлге тиек ету, жұртқа ой салу. Сонымен қатар қазақтiлдi жаңа медиа түрлерiн меңгеру мәселесi де бар. Дәстүрлi баспасөзбен қатар Интернет жүйесiн дамыту, оны халыққа кеңiнен насихаттау керек. Соңғы санақ дерегi бойынша елiмiздiң 55 пайызы ғана компьютердiң не екенiн бiледi екен. Бұл өте аз, мардымсыз көрсеткiш. Жаңа технологиялардың дамуы түбiнде интернеттi ауылдық деңгейге дейiн апарады, ондағы жұрт сол арқылы тек ақпарат қана алып қоймайды, белгiлi бiр қажеттiлiктерiн өтей алатын болады. Мысалы, мемлекеттiк органдармен хабарласып, қажеттi қағаздарын алу, телемедицина арқылы денсаулығын қаратуға т.б. Осыны да көптеп айту керек.
— Бұл Құрылтай тұрақты өтiп тұра ма?
— Оны әрине Құрылтайға қатысушылар анықтайды. Бәлкiм жылына бiр рет тұрақты өтетiн алаңға айналатын болар деп сенемiн. Түбiнде баспасөздiң негiзгi және алқалы басқосуы дәл осы бiздiң Құрылтай болады. Оған да жетермiз.
Даурен ҚУАТ, «Abai. kz» ақпараттық порталының бас редакторы:
– Қазақ баспасөзi өкiлдерiнiң мәселесiн төтесiнен бiр миссия келiп шешiп бермейдi. Сондықтан бiз бүгiнгi толғағы жеткен жайттарды ортаға салып, алдағы мақсаттарымызды айқындап отыруымыз керек. Осыны халықаралық қазақ баспасөз өкiлдерiнiң тұңғыш Құрылтайында талқыласақ деп отырмыз. Сондай бiр келелi басқосуды ниет еткен екенбiз, ендеше, әрiптестерiмiз елеңдеп қарап отырған жиынды жұлмаламай, ары тарт та берi тарт қылмай жақсылап өткiзуiмiз керек. Бұл арада «менiң еншiмдi еңсерiп алып кеттi», «маған тиесiлiнi тигiзбей бөлiп кеттi» деген сияқты сырт мiнез, сыңаржақ пиғыл болмау керек және оған орын да жоқ. Демек, әрiптестерiмiз тегiс белсендiлiк танытып, ойларын ортаға салса деймiз. Газеттер Құрылтайға қатысты айдарлар ашып мақалаларды тұрақты берiп отырса, құба-құп болар едi. Әсiресе, осындай жанашырлықты радио мен телеарналардың тарапынан күтемiз. Аймақтағы ағайындардың да ортақ iстен шет қалмай үн қосқанын қалаймыз. «Түркiстан» апталығы осы Құрылтайдың ақпараттық тұрғыдан бас демеушiлерiнiң бiрi болса деген тiлегiмiз және бар. Жалпы журналистердiң тұңғыш Құрылтайға қатысты талап тiлектерi «Abai. kz» ақпараттық порталында тұрақты жарияланады. Бiз, Құрылтайды ұйымдастырушылардың бiрi ретiнде қазақ баспасөзi өкiлдерiнiң басын интернет кеңiстiкте бiрiктiре берудi қазiрден қолға алып жатырмыз.
«Таң атпаймын десе де, Күн қоймайды» деген ақиқат бар. Бұл Құрылтай бүгiнгi ықпалды болып келе жатқан қазақ баспасөзiнiң ақпарат кеңiстiгiндегi орнын әйгiлейтiн болады. Бұл Құрылтай орыс баспасөзiне шексiз жалтақтап отырған билiктiң ықтама психологиясын әшкерелейтiн болады. Бұл құрылтай қазақ мәселесiн шетке ысырып қойып отыра беретiн билiк үшiн ескерту сияқты болуы да мүмкiн. Қысқасы, Құрылтайдан көп үмiт күтемiз. Құрылтайдың ұйымдастыру жұмысының басы-қасында жүрген «Нұр Отан» партиясының азаматтарына, мемлекеттiк тiлдi қолдау президенттiк қорының жiгiттерiне артылып жатқан жауапкершiлiктiң салмағы тым ауыр. Ол жауапкершiлiктi қатардағы қарапайым журналистен бастап бас редакторға дейiн бәрiмiз тең бөлiссек деймiн.
– Астананың төрiнде орыс тiлiнiң қамын ойлап, орыстiлдi БАҚ-тың жоғын жоқтап жүргенiмiз белгiлi. Сiз мұндай Құрылтайды кеше емес, дәл бүгiнгi күнi өткiзгелi отырғанымызға не түрткi болды деп ойлайсыз?
– Кезiнде қазақтiлдi БАҚ-тың басында небiр майталмандар отырды. Бiрақ олар нарықтың технологиясын, тiлiн бiлмедi. Оларда қазақ баспасөзiн қорғап қалу туралы ниет пен мүдде болды. Бiрақ қолдарынан еш iс келмедi. Одан кейiн медиакеңiстiкке ие болған менеджерлер қазақ баспасөзiне, қазақ тiлiне назар аударған жоқ. Қазақтiлiне жат буын келдi. Еуразиялық медиа-форум өткiзiп, ауқымды мәселенi көтерсе де, қазақ мәселесi, қазақ тiлi, қазақ баспасөзiнiң әлемдiк баспасөздегi рөлi, тым болмаса ақпараттық кеңiстiктегi орны, т.б. мәселелерге назар аударған жоқ. Себебi, оларға қажет емес болды. Неге бiз бүгiн Қазақ журналистерiнiң Құрылтайын өткiзуге құлшыныс танытып отырмыз? Бiрiншiден, қазiргi медиа нарықта ұлтжанды азаматтар көбейiп келедi. Осы топ Құрылтайды өткiзу керектiгiне жанын салуда. Екiншiден, қазiр бұрынғыдай емес, қазақ тiлiнде ақпарат тұтынатын халықтың саны көбейдi. Санақтың алғашқы нәтижесiнде қазақтың саны 67 пайызға жеттi дедi. Оның 2 пайызын ойынға айналдырып жатқанның өзiнде, 65 пайыз халық, оның iшiнде түркiтiлдес халықтар санатына кiретiн, татар, өзбек, қырғыз да қазақ тiлiн еркiн оқи алады. Мiне, осыларды қосқанда шамамен 80 пайыз халық қазақ тiлiн тұтынады деуге болады. Неге бiз қалған 20, 30 пайыздың мәселесiн алға шығара беруiмiз керек. Құдайға шүкiр, қазақ баспасөзi нығая бастады, қоғамда ықпалдылығы күннен-күнге артып келедi. Оны билiк елемесе де, бизнестегi орыстiлдiлер елемесе де, осы үрдiс байқалуда. Аймақтарда жеке қазақтiлдi басылымдар көбейiп, теле-радиолар ашылып жатыр. Бүгiнгi күнi бiздi қандай мәселе толғандырады, қандай мақсат қоюымыз керек, алдағы 4-5 жылда қазақ баспасөзiнiң мазмұндық сипаты қандай болу тиiс, қандай тақырыптарды көтеру керектiгiн осы Құрылтай барысында талқылаймыз. Ал әрқайсымыз күйбең тiршiлiкпен жан-жақта жүре берсек, онда бiзде өсу, кемелдену деген болмайды.
– Қалай десек те, қазiр қазақ баспасөзi орыстiлдiлерге қарағанда жетiм баланың күйiн кешiп отырған сияқты ғой. Бұған кiм кiнәлi, билiк пе әлде…
– Бiздiң мәселемiздi сырттан бiреу келiп шешiп бередi екен деген ой болмау керек. Қазақ баспасөзiнiң жағдайын айтқан сайын, бiзге билiк назар аударады екен, жарнама берушiлер жарнама бередi екен деп қарап отырудың қажетi жоқ. Өзiңiз бiлесiз, қазiр жарнаманың 99 пайызы орыстiлдi БАҚ-қа кетiп жатыр. Тiптi, жетiм баланың күйiн кешiп отырмыз деп жылай берудiң де қажетi шамалы. Бiз осы күнге дейiн өзiмiздiң мәселемiздi айтып келдiк, жазып жүрдiк. Қазақ баспасөзiнiң мәселесi бiр жағынан қазақ тiлiнiң де мәселесi ғой. Бiрақ бұл мәселенi тиiстi орындар шешкен жоқ, назар аударған жоқ. Демек, мұны өзiмiз шешуге атсалысумыз керек. Рас, орыстiлдi БАҚ-тың бай болатын себебi, бiздiң билiк жағдайды соларға жасап отыр. Хат танитын, қара танитын екiнiң бiрi бiледi: билiк үшiн осындай ақпараттық кеңiстiкте өмiр сүрген ыңғайлы. Себебi, өздерiне түсiнiктi, анық, сол тiлде оқи алады, ақпарат бере алады. Сондықтан олар барынша белсендiлiк танытып елiмiздегi бүгiнгi ақпараттық кеңiстiктен айрылып қалмауға тырысады. Мысалы, кейбiр қаржылық топтар «Время» секiлдi газеттен айрылып қалмауға мүдделiлiк танытса, ендiгi бiр топ «Караванға» иелiк етiп отыр, үшiншi бiр қаржылық топ «КТК»-дан, «31-телеарнадан» айрылғысы келмейдi. Оған ақшаны да салуда, ақпаратты да беруде. Бар мүмкiндiктi жасап отыр.
– Үкiмет басшысы Кәрiм Мәсiмовтың «Қазақстандық БАҚ Ресей оқырманы мен көрерменi үшiн күресуi керек» деген мәлiмдемесi туралы пiкiрiңiз қандай?
– Мәсiмов: «Бiздiң 55 пайыз халық Ресейден келетiн ақпаратты тұтынады екен» дейдi. Иә, онысы рас. Әсiресе, Солтүстiк облыстар, тiптi ауылдағы тұрғындар да спутниктiк арналарды көретiн болды. Негiзiнде Үкiмет басшысы қателеседi. Мұны 70-80 пайыз десе де артық емес. Әлi күнге ресейлiк БАҚ-тың ақпаратын тұтынып жүргендер көп. Бiрақ та Мәсiмовтiң мұндай мәселенi айтуы – бекер тыраштану. Себебi, ресейлiктер бiздiң «Казахстанская правда» газетiнде жазылған жылтырақ дүниенi оқымайды. Онсыз да олардың пәленбай ақпарат агенттiктерi, ақпарат көздерi бар. Ресей негiзiнен өз ана тiлiнде ғана ақпарат тұтынатын мемлекет. Қанша дегенмен, үлкен алпауыт ел болғандықтан олардың бәсекеге қабiлеттiлiгi өте күштi. Сондықтан Мәсiмовтың өз ақпаратымызбен Ресейдегi көрермендер мен оқырмандарды жаулап аламыз деуi артық. Телеарналардың орыстiлдi бағдарламасына көбiрек ақша бөлiп, ресейлiк арналардың деңгейiне жеткiземiз деуi тағы да қазақтiлдi бағдарламаларды, қазақ баспасөзiн қолдан тыю деген сөз. Бұл қазақ баспасөзiн нарықтан шығарып тастаумен тең. Қазақстандағы орыстiлдiлер қазақ баспасөзiн оқымай жатқанда, ресейлiктер оқиды, көредi деу мүлдем ақылға сыймайтын әңгiме. Бәлкiм, оған ғасыр керек шығар. Қазiргi жағдайда бұл орыстiлдi БАҚ-қа қолдау, қолпаштау көрсетiп, ақшаны құюдың жолы ғана. Екiншi жағынан, қазақ баспасөзiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн тежеу екенi даусыз.
Дос КӨШIМ, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы, саясаттанушы:
— Бiрiншiден, қос қолымды көтерiп қуаттаймын. Себебi, қазақ журналистикасының қатталып қалған мәселесi бар. Бұл орыстiлдi журналистикадан бөленктену емес, бұл тым көбейiп кеткен мәселенiң шешу жолдарын бiрiге отырып, iздестiру деп ойлаймын. Менiңше, қазақ журналистерiнiң басқосуы жиi өткен дұрыс. Бұл салада сыни пiкiрлер де көп, жақсы пiкiрлер де бар. Мемлекеттiк тiл деңгейiндегi журналистиканың дамуы көп жағдайда орыстiлдi журналистерден кейiн қалып отырғанын мойындау керек. Сондықтан тек қана қолдаймын. Құрылтайды Үкiметтен гөрi Берiк Әбдiғали, Айдос Сарым, т.б. азаматтардың ұйымдастырғаны нұр үстiне нұр.
— Неге Құрылтайды билiктiң мұрындық болуымен өткiзуге қарсысыз?
— Бiрiншiден, қазақтiлдi журналистикаға аз көңiл бөлiнетiнi белгiлi. Екiншiден, билiктiң ұйымдастырғанынан гөрi қоғамдық деңгейде жасаған дұрыс. Яғни, билiктiң белгiлi бiр бағыттауына, көзқарасына жалтақтамай, ашық түрде емiн-еркiн өткiзуге болады.
Динара МЫҢЖАСАРҚЫЗЫ