ПИРАМИДАЛАР ЕЛIНДЕ
ПИРАМИДАЛАР ЕЛIНДЕ
Бүгiнде туристер мекенiне айналған, араб қазынасы қазанының қайнауына мол үлес қосып келе жатқан нүктенiң бiрi – осы Қызыл теңiз. Жағалауы – мамық құм, мөп-мөлдiр, тұзды суының дәмi – сүр еттiң сорпасындай. Миллион жыл бұрын Араб жарты аралы шығыс Африкадан бөлiнген кезеңде пайда болған бұл теңiздiң жағалауын алғашында аз ғана халқы бар балықшылар әулетi мекендеген.
Мысыр орталығы Каирден арасы алты жүз шақырымдай.
Қызыл теңiзден де дәм-тұз бұйырып, таң алакеуiмнен жолға шығып, тақтайдай тегiс жолмен зуылдап келемiз.
Александрияға барған сапардан айырмашылығы – жолай елдi мекендер мен оазистi жолықтырмадық. Алты сағат бойына құмдық жоталар мен тақыр даладан ұшқан құс, жортқан аң көзге iлiнбедi. Зырылдаған жылдамдықтан автобустағы магнитофон таспасына жазылып алынған қызуқанды араб әндерi де қалысар емес.
– Мына даланың шетi – шегi бола ма? – деп сұрадым, жанымдағы аудармашы Ахметтен.
– Египеттiң 92 пайызы құмнан тұрады.
– Сонда мынау мылқау құмды халық мекендей ме?
– Әрине. Жетпiс миллион халықтың қалаға қайсы бiрi сыйсын. Он жетi миллионның өзi Каирге жетiлiп артылады.
Оның “жетiлiп артылады” деген сөзiнiң астарын түсiндiм. Өткендегi бiр сапарда түн ауған шақта қалаға оралғанымыз бар. Жолда ұйықтай алмайтын басым, Каирдегi орталық көшелерiнiң бойынан, дәлiрек айтқанда, қос жағалаулы трассаның ортасындағы көгалдандырылған газонда отырған адамдарды көзiм шалған. “Демалып отырған бiреулер болды ғой” дейiн десем, “демалушылар” саны бiрнеше шақырымға созылып барады. Онда да осы Ахметтен оның мәнiн сұрағаным бар, алғашында күмiлжiңкiреп, қалжыңға айналдырмақшы болса да, тақымдап қоймаған соң, шынын айтуға мәжбүр болған. Бұлар – үйсiз-күйсiз, босқындар екен. Күнi ұзаққа қолынан iс келетiндерi жалданып жұмыс iстесе, көбiсi қайыршылықпен күнелтедi. Түнге қарай, аяқ суыту үшiн үлкен жолдың бойын паналайтын көрiнедi. Олардың ұзын – саны шамамен екi миллион. Бiр кем дүние-ай!
Қима жағаның әдiбiндей түп-түзу асфальт жолдың сол жағында ұшы-қиыры көрiнбейтiн Жерорта теңiзiнiң бұйраланып, жағаға соққан толқыны, қаражағалық жағаға мұнай қалдықтарын лақтыруда. Олар теңiз суымен шайыла-шайыла кәдiмгi қап-қара сағызға айналып, үйiлiп жатыр.
Оң жақтағы сары бел сахараның бетi де аракiдiк үй орнындай – үй орнындай жерлерi қарақошқыл тартып, сызданып жатыр. Жарықтық, бұзауы өлген сауын сиырдың желiнiндей сыздаған мұнай қорының ызасы жер бетiне тепкендей. Кей жерлерден аспанға атқылаған жалын, от көрiнедi. Ол – газ.
Сырт көзге момақансып, жүдеу қалып танытатын иен құмның асты тұнған кен байлығының көзi болғаны да.
– Мемлекет мына байлықты неге игермейдi? – деймiн тағы да.
– Қазiрше өзiмiзге жетедi. Бұлар болашақ ұрпақтың үлесi – дейдi Ахмет.
Өз елiмдi ойладым. “Кен байытамыз” деп шетелден шиебөрiдей шуылдап келiп жататын келiмсектердiң арқасында, бұрғы салынбаған жерi жоқ жаралы, далам-ай! Пәлен мың метрден бұрғылап мұнай iздеген инвесторлар мына мұнайы бетiне шығып, газы атқылап жатқан жаққа неге келмейдi екен?
Ойыма әкем айтқан әңгiме оралды.
… “Қазақ – көшу үшiн жаралған халық. Ел үнемi көшiп жүредi. Үнемi қозғалыста. Атыраудың қазiргi Доссор аймағына көшiп келгенiмiзде от орнындай-от орнындай жер қарақошқыл тартып жататын. Әжелерiмiз кiшкене құдықшалар қазып, әлгi жерден ыдыстарына қара май толтырып алатын. Тезек жағуға таптырмайтын бұл тамызықты – жермай дейтiн. Кейiннен асай-мүсейлерiн арқалаған шетелдiк мұнай қазушылар пайда болып, атақонысымыздың астаң-кестеңiн шығарды. Кеңес өкiметi кезiнде радиодан “Доссорыңнан, доссорыңнан май аққан” деп ән шырқап жатушы едi. Ғасырдан астам уақыт өтсе де, ел сол “Майы аққан Доссорыңның” пайдасын көре алмай жатыр” – деп едi. Қазiргi Доссор теңiз деңгейiмен салыстырғанда тақиядай төмен түсiп кеткен…
Сағыздай созылған ой керуенi мәресiне жеттi.
Ақ сазандай жағажайда жарқыраған мыңдаған тынығушылардың қатарына қосылдық. Жағажайға жақын орналасқан коттедждердiң бiрiнiң кiлтi қолға тиiсiмен теңiзбен көрiсуге жиналдық. Бөлмелерiнiң ерекшелiгi сонда, есiктен кiрiп – тесiктен шығасың. Яғни, тамақтанып келген соң, коттедждер орналасқан оралымдарды керi айналып жүрмей-ақ, қабырға ретiндегi әйнек есiктен шығып, жағалауға топ ете түсесiң. Бәрi ойластырылып қойылған. Керемет!
Әрбiр он бес минут сайын қонатын самолеттен күн сәулесiне зәру, бүкiл еуропалық елдерден ағылып жатқан туристердiң санында есеп жоқ.
Нарық заманының билеушi бикешi – ақша жүрген жер ешкiмнiң бет-жүзiне қаратпайтындығы бесенеден белгiлi. “Есектiң артын жу да, ақша тап” деген Абай сөзiнiң мұнда қаны жерге тамбайды. Жалаңаш жүресiң бе, жартылай жалаңаш жүресiң бе, қарап жатқан жан жоқ.
Дiни ұстанымға берiк арабтар да демалушыларға ләм-мим ескерту жасаудан аулақ. Себебi, қазына қалтасына құйылатын қаржының денiн осы европалықтар құрайды.
Көңiл бөле кететiн нәрсе – таза арап нәсiлiнiң өкiлдерi тұрмыстық қызмет көрсету аясына жегiлмейдi. Қызметшiлердiң көбi-копттар. Копттар– Египеттi ғасырлар бойы билеген грек-рим өкiлдiктерiнiң осында қалып қойған ұрпақтары. Сондай-ақ, өздерiн “американдықтар” деп санайтын негрлер.
Тамақ мәселесiнде көңiл тоқ. Қалаған тамағыңды алып жеп кете бересiң. Жалпы мысырлықтардың дастарқан мәзiрi – құс етi мен балық болып табылады.
Қызыл теңiздiң жағасында үш күн демалдық. Аты қызыл болғанымен, өзi көк теңiз. Неге қызыл атауын иеленген десек, теңiздiң түбiндегi жылдар бойы жатқан қызыл балдырлар уақыт өте келе минералл – тасқа (коралл тасына) айналып, теңiздiң үстiнен қарағанда қызыл болып көрiнедi екен.
Қызыл теңiз аймағындағы демалыс бағдарламасында Сахарада жасайтын бәдәуилердiң тұрмыс-тiршiлiгiмен танысу да кiрiптi.
Арқандай иiрiлiп, жыландай шиырылып жатқан құм белдерден асып бәдәуилерге жеткенше 90-100 шақырым жол жүру керек. Ол жаққа баруға анау-мынау көлiктiң тiсi бата бермейдi.
Жолға шығар алдында екiойлы болғанымыз рас.
“Бармай-ақ қойсақ қайтедi?” – дейдi iшкi үн.
Ақыры ердей келген соң барып қайтайық, көшпелi арабтардың да тұрмыс-салтымен танысып көрейiк деген байламға келдiк.
– Ол жаққа қалай жетемiз? – дедiк, жолбасшыға.
– Түйемен, – дедi, – Ахмет. – Түйе жануары қазақтарға да жат емес шығар.
Көп өтпей оның қалжың екенiн ұқтық. Жолға мотоциклмен, кәдiмгi екi-үш орындық мотоциклдермен шықтық. Туристерге қызмет көрсетуге әбден машықтанып алған көшiрлер сақадай сай дайын-ақ тұр екен.
Аузы-мұрынымызды бәдәуилердiң алабажақ орамалымен шандып байлап, құм суырған сахарамен құйындата ызғыттық.
Дала. Құм. Аспан. Басқа дым көрiнбейдi. Салқын сауырын төсеген, бауыр басып қалған Қызыл теңiзiмiз артта қалды. Қанша уақыт жүргенiмiздi айыру қиын, бiр мезетте жеттiк-ау, әйтеуiр.
Бұғатсыз үй. Қамыстан, саз балшықтан тұрғызылған шағын баспаналармен, ағаш белдеулi мал сақтайтын қора-қопсы.
Сахарада тұратын бәдәуилердiң негiзгi кәсiбi – мал мен егiн. Үйлерiнде құс, қой, ешкi, есек,түйе,сиыр жануарларымен қоса қодас та қолға үйретiлген. Қодастың сүтi мен етiнiң құнарлылығы сиырға қарағанда өнiмдi. Сиыр тәулiгiне он-он бес литр сүт берсе, қодас қырық-қырық бес литр сүт бередi.
Бiз күткен күнге қақталып, қаншырдай қатқан бәдәуилердiң етжендiлiгi мен сауаттылығы күдiк тудырғандай болды. Бұлар нағыз бәдәуилер емес, туристерге әдейi көрсету үшiн орналастырылған қалалық арабтар сияқты болып көрiндi.
Ойымша мұнда да қылмыс әлемi өз әмiрiн жүргiзетiндей. Нағыз бәдәуилердiң өсiрген малы мен көкөнiстерiнiң есебiнен джип мiнген араб серкелерi оларды тиын-тебенмен алдаусыратып, үстiнен пайда көретiндей. Оны жолсыз-сусыз сахараларда жүйткiп көзге түскен джип машиналарына қарап бағамдадық. Әлдiнiң әлсiздi қанайтыны атам-заманнан бар нәрсе-ау, сiрә!
Бәдәуилердi – тән тазалығы мен жан тазалығының кепiлi деп қарауға болатындай. Көзiне көрiнгендi сыпыра жалмай беретiн тойымсыздықты Алла Тағала сүйген құлдарына о баста нәсiп етпеген. Асқазаннан басталатын нәпсi тойымсыздығы үдей келе тоқтамайтын қасiретке шалдықтырары Құран кiтапта айқын баяндалған. Тамақты тоя жемей, қанағат қана қылып, күнiне бес уақыт намазға жығылу, Алланың атын үнемi жүректе ұстау-адамзат баласының ақыл-ойын, сана-түйсiгiн кемелдендiрiп, бойға сарқылмас күш-қуат беретiндiгi исi мұсылманға аян.
Құм суырған иен сахарадағы бәдәуилердiң қазiргi тұрмысы мен ұстаным салты әу бастағыдай десек болғандай. Олары – артық iшiп-жемеу, басы бос дүние-мүлiк жинамау, бiреулермен бой таласытырып, артық әрекетке бармау, күншiлдiк пен қиянат жасамау, өтiрiк, өсекпен ауызды былғамау т.т. дiн мұсылман шариғатымен-Алла жолынан ауытқымағандығы.
Ар тазалығы мен жан тазалығының өлшемi не? Оны қалай анықтаймыз? Бәдәуилердiң пайымдауынша бұл қасиеттер ол дүниеде сарапқа салынып, таразыға тартылатындығында. Алла Тағаланың көмекшiлерi – перiштелер, бақилық болған жанның жүрегiн таразының бiр басына, екiншi басына әулие құстың қанатының бiр қауырсынын салады. Күнәсiз адамның жүрегiнiң салмағы қауырсынның салмағымен тең түседi дейдi. Бұл бәлкiм аңыз да болар. Дей тұрсақ та пенделердiң обал-сауапты үнемi назарында ұстап, айналасына жауапкершiлiкпен қарауына септiгi тимей қоймас. Мына өмiрдi “жалған” деп, нағыз өмiр өлгеннен кейiнгi кезең екендiгiне әбден сенгендiгiнде. Рухтың өлмейтiндiгiне тән беру. Осы түсiнiкте қалу.
Тән тазалығы мен жан тазалығын тұтас қалпында сақтау.
Рас, бiз бiлiмдiмiз. Ақыл-санадан да кемшiн емеспiз. Ал жаппай сауатты болғанымызда – бiлiмпаз, танымпаздығымыз өз ортамызға қандай көмегiн тигiздi? Пайдасыз бiлiмдарлық кейбiр залымдардың iшiне бүккен зұлымдық iстерiн жүзеге асыруға мүмкiндiк туғызбай ма? Әсiресе, бiлiмдi залымдардың қоғамдық, халықтық салаларға араласуы сүлiктiкке, аярлық пен алаяқтыққа апарар бiрден-бiр жол емес пе? Және бұлар микробтан да тез көбейедi; бiрiн-бiрi алыстан тартады, нәтижесiнде сыбайласады. Бұл сыбайласу ел iшiн бүлдiрiп, қанаушылықтың жан төзгiсiз биiгiне шығармай ма? Ең өкiнiштiсi – қалың орта бұған төзiмсiздiкпен қарау орнына, сол ортаға бейiмделiп, көндiгiп, тiптен белсендiлерiне айналып шыға келуi. Мұндай замана iндетi тым күштi, тым жұқпалы.
“Дос – сыйласады, ұры – сыбайласады” деген мақалдың көктен алынбағандығына көзiң жеткендей.
Ұрлық-қарлық белең алған кер заманда оларға тыйым жоқ. Ұрлық демекшi, Каирдан Александрия қаласына барар жолда мынадай оқиғаның куәсi болдым:
Халық көп жүретiн үлкен көшенiң бойында қызыл-қырғын төбелес болып жатқан сияқты. Жиналғандар жерде жатқан бейбақты кесекпен, таспен атқылауда. Тамашалап тұрған бiраз адам кезек күтуде.
– Бұл неткен төбелес?, – дедiм, жолбасшыға қарап.
– Ұрыны ұстап алған болуы керек…
– Полицияға хабар бермей ме?
– Жоқ, оларды халықтың өзi жазалайды.
– Қалай жазалайды?
– Көрiп тұрсыз ғой. Бiзде ұрлық жасау – үлкен қылмыс саналады. Шариғат бойынша оған ең үлкен жаза қолданылады.
– Қытайда қолын кеседi деушi едi.
– Қолын кесу оңай жаза. Қолын кескенмен – ойын кесе алмайсың ғой. Бiздiң заң бойынша ұрыға мың адам кесек атуы тиiс. Мың адамнан таяқ жеген адам өзi-ақ өледi. Ұрлық – сайтанның iсi. Ал ұрыны сабау – сайтанды сабаумен бiрдей деп саналады. Оны жазалауға қатысқан әрбiр адамға сауап жазылады және оның күнәсi кешiрiледi деген ұғым қалыптасқан. Мына кезек тосып отырған адамдар – сауап iс жасау жолында отырғандар! – деп күлiмсiредi.
Әр елдiң заңы басқа. Менiң ойымша қатал да болса әдiл үкiм. Ол – халықтың заңы. Бiзде, яғни демократиялық мемлекетте ұрлық-қарлық барынша өркен жайып, шешек атуда. Оларға қолданылатын жаза тайғанақ. Заң кодексiнiң бiр тармағы жазаға тартса, екiншi тармағы қылмыскердiң жазасын жеңiлдету үшiн әдейi жазылғандай. Адам өлтiру – тауық бауыздаумен бiрдей. Заң жоқ емес, бар. Бiрақ әлгiндей “тармақтар” жүйеге қосылып тұрған кезде қылмыскерге бағытталған қыл бұрау-ауа қармап қала бермек…
…Арабтар дiнге берiк, салт-дәстүрге ұстамды жандар. Көбiсi ұлттық киiммен жүредi. Ер азаматтары етек-жеңi мол пiшiлген, жөргем көйлек киедi. Ертеректе бiздiң әжелер сондай көйлек киетiн. Шаштарын қысқа алдырып, кейбiрi тақия кисе, көбiсi жалаңбас жүре бередi. Ал, әйел балалары қара көйлек киiп, бастарына хиджап, немесе орамал салып, тек көздерiн ғана ашық ұстайды. Аспан айналып жерге түскендей шыжғырылған аптапта тұмшаланып жүрудiң қандай екенiн кез келген адам сезiнер. Бiрақ салттың аты – салт, өз дәстүрiнен ауытқымағандықтары үшiн де құрметпен қарағандайсыз.
Тағы бiр назарымды аударған нәрсе – кейбiр ер азаматтардың маңдайына басылған мөр сияқты қарақошқыл таңбаның болуы. Көпшiлiк орындарында ол кiсiлерге құрмет пен iлтипаттар жасалынып, кездескен адамдар екi қолын кеудесiне қойып сәлемдесiп жататындығы.
Бұл – ұзақ жылдар намаз оқыған адамдарда кездеседi. Нағыз арабтар намазды қатты кенептен немесе жез шиден тоқылған жайнамазға оқиды. Күнiне бес рет намазға жығылып, сәждеге бас ұратын адамдардың маңдайында жүре келе осындай дақтар пайда болады.
“Е, бәсе”, – деп ойландым iшiмнен, ертеректе естiгенiм бар, Ислам дiнiнiң негiзiн қалаушы, Мұхаммед пайғамбарымыз сахабаларына: – “Мен о дүниеде үмбеттерiмдi бiрден танитын боламын” – деген.
– Қалай танисыз?
– Пешенелерiнен, деп жауап қатыпты – дейдi.
Сол кезде мен де ойлап едiм пешенесiнен қалай таниды екен деп. Арада сан жылдар өткенде жұмбақ ойдың шешiмi алдымнан шыға келдi.
Бала кезiмiзде үлкендер бiреулерге кейiгенде, “сәждеге басы тиiп көрмеген, тасмаңдай” – деп ұрсып жатқанын естушi едiк. Сонда оның мағынасы “мұсылман емес, кәпiрсiң” дегендi бiлдiредi екен де.
Жалпы, Мысыр елiнде исi мұсылманның бәрi намаз оқиды. Әсiресе, жұма күндерi үлкен – кiшi демей бәрi мешiтке қарай ағылады. Намаз уақыты келiп, азан даусы естiлгенде бүкiл жұмыс тоқтатылады. Дүкен ұстаған саудагерлерден, көлiк жүргiзушiлерге дейiн, көше болсын, ғимараттардың алды болсын, жайнамазын жайып тастап, намазға кiрiседi. Жайнамаз болмаған жағдайда дүкеншiлер бiрнеше адамға жететiн маталарын жайып тастайды. Дәрет алатын жер де кез келген жерге ыңғайластырылған.
Бiздiң топта болған Бекмұхамбет пен Дархан да намазын қаза қылмады. Қыздар жағы қалжыңдап “елге барған соң да ұмытпай, осылай көшеде намазға жығыла берiңдер” деп жатты.
Айға жуық Каирде болған уақытымызда көптеген тарихи және қазiргi кезгi мәдени мәлiмметтерге қанықтық десем де болады.
Нiл өзенiнiң көпiрiнен ары да, берi де талай өттiк. Көпiрiнен ғана емес-ау, катерлермен, параходпен саяхат та жасадық. Нiл – дүние жүзiндегi ең ұзын өзен. Бұл өзен – Эфиопия, Уганда, Кения, Танзания мен Бурунди елдерiнiң қайнарларынан шыққан сумен толысып, Египед пен Суданды басып өтiп, Шығыс, Африка арқылы Жерорта теңiзiне құяды. Оның ұзындығы 6671 шақырым болса, енiнiң кейбiр жерлерi 23 шақырымға жетедi.
Бiр күнi жол сiлтеушi, басқарушымыз Торидiң туған күнi бола қалды. Ол бiздi Нiл бойымен параходпен саяхаттауға шақырды. Параходтың iшiнде екi-үш жүз адам сиятын рестораны бар екен. Бiз құр қол баруды жөн санамай, сыйлық – ескерткiштермен қоса, Бекмұхамбеттiң Алматыдан ала барған бiр бөтелке қымбат шарабын столға қойдық. Дағдыланып қалған әдетiмiзбен бөтелкенi ашуға ыңғайлана бергенде, қайдан келгенi белгiсiз, полицейлер сап ете қалды.
“Мұнда iшуге болмайды, бiздiң заңға қайшылықтар келтiргенiңiз үшiн деп 100 доллар айыппұл төлейсiздер” дедi.
Сасқалақтап қалған Бекмұхамбет: “Жүз долларды төлесек iшуге бола ма?” – дедi, бөтелкеге обалсына қарап.
“Тағы да жүз доллар”, – дедi,– бетi шiмiрiкпеген полицей.
Осылайша, өз шарабымызға өзiмiз екi жүз доллар төлегенiмiз бар. Нiл өзенi оған куә. Шарапты араптар “Омар Хаям” дейдi екен. Қонақ үйдегi тоңазытқышта сыралар мен қатар “Омар Хаямның “ неше түрi толып тұрды. Бағасы удай болған соң оған ешбiрiмiз қол соза қоймадық.
Каир – екi дәуiрдiң өркениетiн қоса дамытып келе жатқан көне қала. Ондағы халықаралық орталық музеймен қатар, ислам және копттардың музейлерi, адам жанынан өзгенiң бәрi бар, сауда нүктелерi, мұнаралары көкке созылған салтанатты мешiттермен қатар, әкiмшiлiк кеңселерi, оқу орындары – бәрi де адамзат баласы үшiн қызмет етедi.
Көптеген музейлердiң негiзгi атрибуттарының бiрi – саркофакта сақталған мумиялар. Ылғи қақталған адамдарды көре беру – кейде көңiлiңдегi жақсы әсерлерден алыстататыны да бар. Орталық музейде тамашалаған патшалардың мумияларын, әсiресе, бойы екi аршыннан асатын Рамсес патшаның мына жатысына қарап, “дүние – жалғанның” рас екендiгiн iштей мойындайсың да. Дүние – дәурен жүрiп тұрған кезiнде жүздеген әйел алып, олардан жүз қырық ұрпақ көрген Рамсес бiр кездерi өзiн жалаңаш жатқан қалпын мыңдаған адам көредi деп, ойлады ма екен?
Бұл ойлар менi ақын ретiнде тебiрентiп мынадай өлең арнауға итермеледi.
Тас табыт. Ағаш табыт. Алтын табыт,
Шығардың тығырықтан халқыңды алып.
Пайдасын тигiзедi мәйiтiң де,
Сақтаған ұрпағына, қалпыңды анық!
Бес мың жыл iлгерiде, бұрын өткен,
Қарайды ел, патшаларға құрметпен.
Көсiлiп Рамсес те жатыр мұнда,
Белгi жоқ, қаһарынан, қыбыр еткен!
Тұрғанбыз өзi жәйлi ақпарланып,
Патшаң жоқ, мына бiздi жатқан танып!
Салынған алтын жүзiк саусақтары,
Жүзiмнiң қабығындай қатпарланып…
Қалпында. Сүйектерi қирамаған,
Шашы да сақталыпты бұйралаған.
Патшаңыз жатыр мұнда жанарының,
Бағыттап, сұр жебесiн тура маған!
Қорықтым. Қорықпауға тырысқанмен,
Қараймын, сабыр сақтап, ұлы ұстаммен.
Көздерi Рамсестiң от шашады
Қойылған ауыстырып хрустальмен!..
Каирдiң оқтай түзу, ауқымды көшелерiнде заманауи машиналар-мерседес, джиптармен қатар есек арба, түйелер мен велосипед жүргiзушiлерi сапырылысып жүр. Қақтығысып, соқтығысып жатқан ешкiмдi көрмедiк. Тәртiптiң аты тәртiп. Бiр ғажабы, үлкен қалада бағдаршам үш-төрт қана жерде. Жаңа некелесiп жатқан жұбайлардың бағдаршамға тағзым ете барғандығын көргенде миға сидыра алмадық. Мүмкiн, өмiр осындай үш түстен тұрады дегенi ме екен, о, тоба!
Жанармай құны мұнда, бiздiң теңгемiзге шаққанда жиырма теңге.
Қала iшiнде құрылысы басталып, аяқталмаған үш-төрт қабатты үйлер көзге жиi шалынады. Төменгi қабатында адамдар кәдiмгiдей тұрып жатыр. Оның мәнi мынада екен.
Араптар әр баласын үйлендiрген сайын өзi тұратын үйдiң бiр қабатын көтеруге құқылы. Балалары заңды некеге тiркелмеген жағдайда қалалық әкiмшiлiк артық үй салуға рұхсат етпейдi екен.
Мысырда жер қат. Мұның бәрi соның көрiнiсi. Қалада iшiнде ескi молалар көптеп кездеседi. Олар қаланың дәл ортасында да тұр. Бiздердегiдей айшықтап өрген кесенелер анадайдан көзге ұрмайды. Өзiмiз жанынан талай өтiп жүрген моланың iшiнен түнге қарай әр-әр жерден көмескi бiлте шамның жарығы көзге түседi.
“Шырақшының” жарығы ма? – деп жолбасшыдан тағы да сұраймын. Сөйтсем, ол жерде iздер-сұрар, жақыны жұрағаты жоқ, бiрақ сол қаланың тұрғылықты тұрғыны болған мүсәпiр адамдарға мола iшiнен орын алып, жеркепе салуына рұқсат берiледi екен. Көз жұмған күнде өз моласы өзiне әзiр.
Аянышты тағдырлар… Бiрақ, капитализм билiк құрған кезеңнiң қашып құтыла алмайтын қатал заңдылығы бұл…
Амал бар ма?..
Бiр сапардың өзi мың-сан әңгiмеге сабақ боларлық. Көргенiң де, бiлгенiң де өз арбаңа салмақ. Естелiктi шиыру алдында, бабамыз Бейбарыс салдырған мешiтке оралдық.
Ескiсi мен жаңасы, жақсысы мен жаманы аралас Мысыр тарихында бiздiң қазақтың қайсар ұлдарының да iзi, iзi емес-ау, атқарған ұлы iсi қалғандығына бүгiнгi күн iштей тебiренемiз, iштей мақтанамыз.
Бiздiң ғасырымызға дейiнгi 1070 жылдары салынған Александрия – жанында бүгiнде Хантбай порты тұр. Хайтбай – Қайтпай қазақ азаматы дейдi тарихшылар. Мәрмәр тастан салынған, көркемделуi мен салыну мәнерi өзiмiздегi Арыстанбаб кесенесiнiң құрылысын көз алдыңа әкеледi. Қысы-жазы ауа қысымы бiр қалыпты сақтайтын бұл тарихи порт әлi күнге күн тәртiбiнен түспей, қызмет етiп келедi.
Мысырдың Мысыр болып қалыптасуына ерекше еңбегi сiңген Мысыр билеушiлерiнiң бiрi, қолбасшы Әл-Салахиддин әмiршiнiң ақылманы болған бiлiмдар Құтiз(Хутуз) да, өз қанымыз. Шекараны бiлмейтiн жаугершiлiк заманында ержүрек қазақтардың басы жауға да, дауға да тiгiлгенi тарих беттерiнен белгiлi.
Каирдiң қақ ортасынан ойып тұрып орын алған Сұлтан Бейбарыс бабмыздың мешiтi – экскурсия бағдарламасына кiрмесе де, өз бетiмiзбен барып тәу етудi жөн көрдiк
Бағдарламаға енбеуiнiң мәнiн ендi ұққандай болдық. Осыдан он ғасырдай бұрын iрге тасы қаланған бұл мешiттiң бүгiнгi көрiнiсi көңiл көншiтпейдi-ақ екен. Сүйегi мықтылығынан ғана ғасырлар салмағына төтеп берiп тұрған мешiттiң iшкi ғибадатханасы кең де жарық. Бiр бұрышына шағын кiтапхана орналасқан. Едендерiне төселген арзан қол кiлемшелер бағзы заманғы шиден тоқылған төсенiштермен араласып жатыр. Әдетте мешiттi жағалайтын мүсәпiрлер тобы да бұл жерден орын теуiптi.
– Өз елiнде құлдыққа сатылып кетсе де, өзге елде сұлтандық дәрежесiне жеткен, ержүрек, батыл да батыр, арқалы арысымыздың әруағынан ұялмайсыздар ма? – дедiм. Мысырдағы қазақ елшiлiгiндегi жiгiттерге.
– Iске кiрiсiп жатырмыз, жақында жөндеу жұмысы қолға алынады, – дедi, – сол жердегi Қазақстанның төтенше әрi өкiлеттi елшiсi Бағдат Әмiреев.
– Екi мемлекет президенттерiнiң келiсiмi бар, – дедi, – ресми қағаздарға сiлтеме жасап, бұл iспен бұрыннан айналысып келемiз.
Тиiстi орындарға жолданған хаттардың көшiрмелерiн қолыма ұстатты.
Мейлi ғой. Жөндеу жұмысы да басталар. Басталар да аяқталар. Ол мешiттiң жөнделiп – жөнделмегенiнен Бейбарыс бабамызға келiп – кетер ештеңе жоқ. Дей тұрсақ та, халық бас сұғатын, Құдайдың жердегi үйi – мешiттiң халық игiлiгiне қызмет жасағанына не жетсiн! Оның үстiне Бейбарыс мешiтiне!
Бабамызға ендiгi тиетiнi – құран бағыштау.
Араб дiндарлары бiрде кезектесiп, бiрде хормен оқыған құранының шапағаты Бейбарысқа тие берсiн дегеннен өзге не демекпiз!
Ханбибi ЕСЕНҚАРАҚЫЗЫ
