Герольд БЕЛЬГЕР: ӨЗДЕРIНIҢ АЙТПАҒАНЫН “БЕЛЬГЕР АЙТСЫН” ДЕЙТIН ШЫҒАР...

“Қазақтың сөзiн” қазақтан артық айтпаса, кем айтпайтын бiр адам бар. Ол – Герольд Бельгер. Қазақтың сөзi, қазақтың мәдениетi, қазақтың әдебиетi, тiптi, қазақтың болмысы Герағаңның шығармаларынан да, БАҚ беттерiнде айтып жүрген ой-пiкiрлерiнен де айқын аңғарылып тұрады. Соның дәлелi ретiнде Герағаңның тағы бiр жинағы жарық көрдi. Салмағы ауыр, көлемi де аз емес, жаңа жинақ “Казахское слово” деп аталған екен. Өткенде осы жинақтың негiзiнде “Айтпарк” пiкiр-сайыс клубы жазушымен кездесу өткiзген. Сол кездесуден кейiн бiз де кiтап төңiрегiнде Герағаңа бiрер сауал тастадық.

– Гераға, “Казахское слово” жарық көрiптi. Кiтабыңызды шығарушылар өздерi келiп, “сiздiң кiтабыңызды шығарайық” деген арнайы ұсыныс жасады ма? Әлде бұл кiтабыңыз мерейтойдың алдындағы дайындық па?

– Мерейтой жөнiнде әңгiме жоқ.

— Кейбiр ақпарат құралдарында “Герағаңның 75-жылдық мерейтойы қарсаңында жарық көрдi” деп берiлген екен.

— Солай деп жүр ме? Өздерi солай ойлаған шығар. Жалпы, өзiм олай айтып жүрген жоқпын. Мерейтойға пәлендей мән берiп те жүргем жоқ. Мына кiтаптың сыртында “Глас народа” деген жазу бар. Өздерi дәл осындай атпен журнал да шығарады. Олардың жекеменшiк баспасы бар ма, жоқ па, бiлмеймiн. Әйтеуiр солардан Айтолқын деген келiншек пен Ерлан деген бiр азамат келдi. “Бiз кiтап шығарушы едiк. Сiздiң де кiтабыңызды шығарғымыз келедi” дедi олар маған. Оған дейiн олар туралы естiген де, көрген де емеспiн. Олар менiң “Тасжарған” газетiне шығып жүрген “Плетенье чепухи” деген ойларымды оқып жүрген екен. Ол менiң ойларым, толғауларым, көрген-бiлгендерiм, оқыған-тоқығандарым, тұжырымдама сияқты дүниелерiм ғой. Әдейi “чепуха” деп қойдым. Бiрақ, олардың бәрi чепуха емес. Олар менiң көкейкестi ойларым едi. Оны чепуха деп екi себеппен қойған едiм. Бiреуi – Гогольдiң бiр әңгiмесiнде: “Настоящая чепуха творится в этом свете” делiнген бiр сөйлем бар. Шындығында да, айналамыздың бәрi чепуха болып кеттi ғой. Гогольге де солай көрiнген екен, маған да солай көрiнедi көп нәрсе. Екiншiсi – Д.Самойловтың: “Плетенье чепухи люблю” деген сөзi бар екен. Осыдан барып туған нәрсе ғой. Осы екi қаламгердiң сөздерi маған ой салды. Бұл тұжырымдамаларым менде дәптер-дәптер болып бөлiнедi. Алдында екi дәптерiм бiр жинақ болып шыққан. Ал мына кiтапқа алты дәптерiм ендi. Келешекте он дәптердiң төңiрегiнде тоқтаймын ба деген ойым бар. Сол он дәптердi жеке жинақ қылып шығару да ойымда жүр. Бұл жинақ ең қажеттi кiтаптардың бiрi болады деген ойдамын. Әлгi екi азамат шығармаларымды алып кеткен соң, әуелi “екi томдық шығармалар жинағын шығарайық” деген тоқтамға келген екен. Кейiн бәрiн бiр томға жинақтайық деген шешiмге келiптi. Бұл кiтапқа менiң “Тұйық су” мен “Разлад” деген екi романым кiрiптi. Осы екi роман жөнiнде бiрер сөз айта кетейiн. “Тұйық су” дегенiмiз – ойдан шығарылған ауылдың аты. Онда тоқсаныншы жылдардың басындағы Қазақстанның жағдайы суреттеледi. Оның бәрi немiс пен қазақтың көзiмен суреттеледi. Қазақстаннан кетiп қалған немiс он жылдан кейiн өзiнiң туған жерiне қайта оралады. Сол немiс қайтып келгенiнде не көрдi? Он жылдың iшiнде не өзгердi деген тақырыпта толғаулары берiледi. Екiншi роман “Разлад” – ол бүгiнгi күндi шертедi. Қазiргi Қазақстанның тiрлiгi сөз болады. Қоғамның ыдырауы, отбасының ыдырауы, кедей мен байдың арасындағы қарама-қайшылық. Осының бәрi сол романда суреттеледi. Тағы да екi шалдың көзiмен. Екi шалдың екеуi де қазақтың ауылынан шыққан. Жас кезiнен бiрiн-бiрi бiледi. Немiс шалы – механизатор, өзiнiң бақытын iздеп, өмiрдiң тәуiрiн iздеп, Германияға кетедi. Қазақ шалы бастауыш мектептiң мұғалiмi болған. Кейiн Алматыдағы бай баласының қолына келедi. Бай баланың келбетiн Әблязовтың бейнесiнен көшiрдiм. Сол романды оқитын болсаңыз, қазiргi мықты деген азаматтардың бет-бейнесiн көре аласыз.

– Қазақтың мықтылары дегенде, бүгiнгi бай қазақтардың бет-бейнесiн айтып отырсыз ғой…

– Бет-бейнесi, жүрiс-тұрысы, сөздерiне дейiн… Тек фамилияларын өзгерттiм. Бiрақ, оқып отырсаңыз, бiразын танисыз. Алтынбектiң өлiмi, сол кездегi митингiлер, халықтың ой-түйсiктерi, бәрi сол романда суреттеледi. Қысқасы екi шал, бiреуi – Германиядан түңiлiп, ауылға келедi. Екiншiсi – қазақтың шалының бүгiнгi қоғамға деген көзқарасы баяндалады. Екеуi де романның соңында ауылына қайтады. Бiрақ, баяғы ауыл жоқ. Күйреген, құлаған. Көлдiң жағасында сүрлеумен екеуi қыдырып келе жатып, бiреуi екiншiсiнен: “Осы сүрлеу қайда алып барады?” деп сұрайды. Екiншiсi – “Не куда?” деп жауап бередi. “Разладтың” негiзгi оқиғасы осы. Бұл екi романда осы кiтапқа кiрдi. Жалпы, менiң жазған төрт романым бар. Оның бiрi – “Дом скитальца” деп аталады. Әр адамның өз Отаны болуы керек. Немiс тiлiнде бұл “үйсiздердiң үйi” деген мағына бередi. Германияда үшiншi рет шығайын деп отыр. Менiң шығармаларымда жалғыз немiс айтылмайды, орыс, қазақ, немiс үшеуi қатар жүредi. Менi аударудың өзi қиындау. Қазақтың проблемасы орысша айтылады, арасында немiсше де жүредi. Соңғы романым “Зов” Роллан Сейсенбаевтың “Аманат” деген журналында басылып шығатын болды. Сосын бұл кiтапқа “Казахское слово” деген менiң зерттеу еңбегiм де енiп отыр. Онда қазақ тiлiнiң байлығы, тiлдiк құндылығы туралы айтылады. Осы эссем кiтапқа ат берiп отыр. Сосын “Ауыл” дейтiн эссем бар едi. Сол да енiптi. Өзiм ауылда өстiм, қазақтың мектебiн бiтiрдiм, ауылдың тiрлiгiн сөз қылам.

– Сол өзiңiз өскен ауылға әлi барып тұрасыз ба?

– Соңғы рет алпысқа толғанымда барғам. Одан берi он бес жылдай болыпты. Ауылға барған емеспiн. Бiрақ, ауылмен қарым-қатынасым бар. Ауылдан адамдар да келiп тұрады.

– Ауыл туралы жазғандарыңыздың көбi сол елден келген адамдардан естiгендерiңiз бойынша жазыла ма?

– Естiгенде де, сол баяғы өзiм көрген ауыл туралы түйсiгiм ғой. Ауылды тәуiр бiлем. Менiң негiзгi тiрегiм де – ауыл. Ылғи айтып та жүрем. Менi адам қылған әке-шешем, қазақтың ауылы, сосын кiтап. Менiң үш тұғырым осы. Сол кездегi ауылды бiлем. Менiң ауылым ғана емес, достарымның ауылын да жақсы бiлем. Ол ауылдардың қандай жағдайға түскенiн де бiлем. Кеше сiздердiң газеттерiңiзде Тоқтардың сұхбаты шығыпты. Ол ауыл туралы өте жақсы айтыпты. Екеумiздiң ауыл туралы көзқарасымыз сәйкес келедi екен. Менiң де ауылға деген құштарлығым, махаббатым – осы “Ауыл” дейтiн эссемде айтылады. Сосын “Казахское слово” жинағына енген дүниелерiмнiң бiрi – “Вольные строки”. Бұл жаңағы өзiңе айтқан “Плетенье чепухи”. Олар оның атынан сескенiп қалыпты. “Айтып жүргендерiңiздiң бәрi күрделi мәселелер, сөйтiп отырып оны “чепуха” десеңiз, жұрт түсiнбей қалар, атын өзгертейiк” деген соң, атын өзгерттiк. Әйтпесе, маған ұнайтыны – “Плетенье чепухи”. Бұл кiтаптың “Казахское слово” деген аты бас кезiнде онша маған ұнай қоймады. Көркем шығармаларым бар, эсселерiм бар, атын басқаша қойсақ деген ойым болды. Жұртты қызықтыруға, қазақтардың ынтасын аударуға осы аты дұрыс болар деген соң, соған көндiм. Бiрақ, “Казахское слово” тар сияқты көрiнедi.

– Аясы тар дейсiз ғой.

– Иә, аясы тар сияқты. Әйтпесе, мұнда жазылғандардың бәрi сол қазақ тiлi жөнiнде, қазақтың мәдениетi, қазақтың әдебиетi жөнiнде. Қазақтың менталитетi деймiз ғой. Жалпы, менталитет дегенiмiздiң өзi немiстiң сөзi…

– Мүмкiн, болмысы деген дұрыс шығар…

– Мүмкiн, қазақтың болмысы дегенiмiз дұрыс сияқты. Сол жөнiнде ой айтады. Бүкiл жазғандарымның бәрiн жинақтап, “казахская ментальность” деуге болады. “Қазақия” деп қойсам деген едiм. Қазақтарға да, орыстарға да тосын естiледi. Түсiнiксiздеу, жұрт оны түсiнбей қалуы мүмкiн. Кiтапқа алғы сөз жазған – Айтолқын Құрманова. Менiң кiтабымның бiразын оқыған екен. Ойларын ашық, еркiн айта бiлген. Кiтаптың редакторы – Ерлан Сейтiмов дейтiн жiгiт. Өте сауатты жiгiт екен. Кiтаптан қате табу мүмкiн емес. Тапсаңыз да, бiреу-екеу ғана. Бүгiнгi күнде жақсы редактор сирек кездесетiн болды ғой. Редактордың көбi сауатсыз, корректорлардың көбi сауатсыз. Сауатсыз заманға тап болдық. Баспагерлерiмiз де, жазушыларымыз да, журналистерiмiз де өте-мөте сауатсыз. Менiң жас кезiмде ондай емес едi. Оқу төмендеп кеттi ме, заман өзгерiп кеттi ме, кiм бiлсiн?!

— “Плетенье чепухи” екi жыл бойы “Тасжарған” газетiне шығып жүр екен. Өзге басылымдарға бергiңiз келмедi ме?

– Өзiмдi оппозиционермiн деп есептемеймiн. Оппозициялық газет, басқа газет деп бөлмеймiн. Бәрi Қазақстанның қамын ойлайтын газеттер деп қабылдаймын. Ал “Тасжарғанға” беруiм, ол газеттегiлер маған хабарласты. Бiр дүниенiң бiр газетте ғана шыққанын тәуiр көрем. Екi жылдай болды, апта сайын берiп отырады. Маған сол ұнайды. Iшiнде тiстеп алатын, шағып алатын сөздерiм кездеседi. Еркiндеу адаммын, айтуға құқығым бар. Көрген-бiлгенiмдi жазам. Мемлекеттiк басылымға мүмкiн мұндай ойларым ұнамайтын шығар. Бiрақ, мен өздерi сұрамаған газетке бермеймiн. Олар сұрап, нөмiр сайын берейiк десе, қарсы болмас едiм.

– Басылымдарда сiздiң қисайған жерлерiңiздi түзеп, кесiп, қысқартып берген жағдайлар кездестi ме?

– Оған көнбеймiн ғой. Бiрнәрсенi өзгерткiсi келсе, хабарласып, ортақ ойға келейiк деймiн. Егер ондай жағдайлар кездессе, яғни менiң мақалаларымды қысқартып, түзеп жататын болса, келесi жолы ол газетке бермеуге тырысам. “Тасжарған” менiң бiр сөзiмдi өзгертпей бередi. Қалай жаздым, сол күйiнде бередi.

– “Казахское словоны” жекеменшiк баспа шығарып отыр екен. Мемлекеттiк баспалардан ұсыныстар болған жоқ па?

– “Разлад” дейтiн романымды айттым. Онда ащы нәрселер көп-ақ. Бiрақ, сол романды “Жазушы” баспасы шығарды. Министрлiктiң тапсырысымен шықты. Сол кiтап бiр емес, үш рет шықты. Ол романда өмiрдiң шындығы ғой. Жазушының көзiмен берiлген нәрсе. Бiреудi жағасынан алып, табалап жатқам жоқ. Көрген-бiлгенiмдi жаздым. “Плетенье чепухи” алғаш кiтап болып шыққанда Қасым-Жомарт Тоқаевқа жiбердiм. Ол кiсi маған “жақсы екен” деген дұрыс көзқарасын бiлдiрдi. Иманғали Тасмағамбетов те оқып, жақсы пiкiрiн бiлдiрiптi. Жалпы, билiк басындағылар менiң шығармаларымды түсiнетiн болуы керек. Қазақстанның мәдениетiне де, әдебиетiне де бiраз сiңiрген еңбегiм бар. Қоғамның жұмыстарына да еңбегiм сiңдi ғой деп ойлаймын. Ендi 75-ке келгенiмде пiкiрiмдi жасырып жатсам, онда несiне жазушы болам. Бәрiн ашық айту керек. Менiң түсiнiгiм солай. Менiң ашық айтқаным ұнайтын да шығар. Өйткенi, Президенттiң стипендиясын алам. Жаңа жылда Президенттiң өзi құттықтайды. Демек, менiң пiкiрiме құлақ түретiн сияқты.

Қазақ та қу халық қой. Өзiнiң айтпағанын “Бельгер айтсын” дейтiн де шығар. Әйтпесе, менiң көргенiмдi олар да көредi, менiң естiгенiмдi олар да естидi ғой. Бiрақ өздерi үндемей жатады. “Тек жүрсең, тоқ жүресiң” демей ме? “Бельгер басқа атаның баласы ғой, сол айтсын” деп маған айтқызып қояды. Мен де хал-қадiрiмше айтқан болам. Жаңағы “Плетенье чепухидi” келешекте де жүргiзе берем. Күнделiктi ойларымды соған түртiп отырам. Жиналыстарға, форумдарға менiң көзқарасым онша дұрыс емес. Маған солар керек емес сияқты көрiнедi. Халықты алдаудың бiр түрi сияқты. Соған пiкiрлерiмдi ашық бiлдiрем. Қазiр ондай жиындарға қатыспайтын болдым. Ассамблеяның өзiнен де кеттiм. Бiрақ, байқап жүрем, теледидардан көрем, газеттен оқимын. Халықтың пiкiрiн бiлетiн сияқтымын. Қазiр сенiң көзқарасыңнан не ойлап отырғаныңды сезiп отырмын. Сондықтан, маған ешнәрсе жасырын емес.

– “Халықтың пiкiрiн бiлем” дейсiз, сiзге мұңын, дертiн айтып келетiндер көп пе?

– Өте көп. Бiр күнiм бос өтпейдi. Күнделiк жүргiзем. Сол күнделiгiме таңертең тұрған бойда не iстеу керектiгiн жоспарлам алам. Көп адаммен Шоқанның ескерткiшiнiң қасында кездесем. Германиядан да қарым-қатынас көп. Маған келетiн адам өте көп. Көптiгi сондай, менiң әйелiм кейде маған: “Үйiмiз конторға айналып кеттi” деп ренжидi. Байқадамда екi жылдай мұғалiм болдым. Сонда оқытқан шәкiрттерiм де хабарласып жатады. Кейде менi арғын, атығайдан деп жатады. Кейбiрi дулатсың дейдi, ендi бiрi тағы бiр рудың атын айтып жатады. Ол жағынан мақтануыма болады. Қазақтардың маған деген көзқарасы ежелден дұрыс. Олар менi сыйлайды, мен оларды сыйлаймын. Сондықтан бұл жөнiнде өзiмдi шеткерi адаммын деп есептемеймiн. Менiң Германияға кетпеуiмнiң бiрден-бiр себебi де осы. Ол жақта менiң ешкiмге керегiм жоқ. Көптiң бiрiмiн. Мүмкiн, онда тiрлiгiм әлдеқайда дұрыс, кабинетiм әлдеқайда кең болатын шығар. Бiрақ, ол жерде керектiгiм шамалы. Менiң бақытымның өзi осы. Адам керектiгiн сезiнсе, ол бақытты адам. Сосын мен күн сайын жұмыс iстеймiн. Жоспар бойынша жүрем. Әлi сегiз кiтап шығаруым керек екен жоспар бойынша. Сонымен келе жатырмын. “Казахское слово” 44-шi кiтап екен. Ендi сегiз кiтап шығарсам, жоспарым орындалады. Арғы жағында рецензия жазам, ұсақ-түйек мақалалар жазам, журналистерге пiкiрлерiмдi айтам. Қалған сегiз кiтапты шығармай кетуге болмайды. Бұл менiң Құдайдың алдындағы парызым. Оны мiндеттi түрде орындауым керек. Жалпы, маған құдекеңнiң “қаламыңды тастаған күнi алып кетем” деген сөзi бар. Ауруханада инфаркт болып жатқанымда, сондай үн келдi. Қазiр қолымнан қаламымды тастамаймын. Күн сайын жазып отырам. Жазушылардан ерекшелiгiм де шығар, мен бiр ғана жанрда жазбаймын. Жас ұлғайған сайын проза жазу қиындап кетедi. Проза жүрмесе, сын жазам. Сын болмай қалса, мақала-естелiк жазам. Ол болмаса, аудармамен айналысам. Ол болмаса, зерттеулер жүргiзем, тiптi болмаса кiтаптар оқимын.

– Қазiр маған сiз қазақша ойларыңызды жеткiзiп отырсыз. Ал, шығармаларыңызды орыс тiлiнде жазасыз…

– Менiң жұмыс тiлiм – орыс тiлi.

– Сонда қазақша ойлап, орысша жазасыз ба, әлде бiрден орысша ойлайсыз ба?

– Менiң тәсiлiм бар. Егер ертең орыс тiлiнде шығарма жазатын болсам, онда жатар алдында Буниндi оқимын. Содан сана-сезiмiм орысша қалыптасады. Қазақша пiкiр, мақала жазу керек болса, Әуезовтi, Аймауытовты оқимын. Таңертең оянған бойда, қазақ тiлiнде емiн-еркiн ойлауға мүмкiндiгiм бар. Ал, немiс тiлiнде хаттарға жауап жазуға, кiтаптарға рецензия жазу керек болса, Томас Маннды парақтаймын, сөздiктердi парақтаймын. Бүкiл ойларымды немiс тiлiне көшiрем.

– Германияға жиi барып тұрасыз ба?

– Соңғы рет 1998 жылы барғам. Одан кейiн барған емеспiн. Сол жылы қазақ мәдениетiнiң он күндiгi болды. Көп мағлұмат алдым, көп нәрсе көрдiм. Бiр қарындасым сонда тұрады. Жиендерiм де бар.

– Жалпы, ол жақтағылар сiздi немiс деп қабылдай ма, әлде қазақ деп пе?

– Ол жерде туыстарымның өзi 60-70 адам болуы керек. Олардың бәрi германдық немiстер емес, осы жақтан көшiп барған немiстер. Ресейлiк, қазақстандық немiстер. Олар маған үлкен абыроймен қарайды. Өздерi айтпайды, бiрақ олардың Бельгер немiстен гөрi қазаққа сатылып кеттi ме, қазақтарға жақындау ма деген ойлары бар екенiн сезем. Өйткенi, менiң шығармаларымда қазақ тақырыбы көп кездеседi. Олардың ұғымында мен Маугли сияқтымын.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА

Серіктес жаңалықтары