Герольд БЕЛЬГЕР, жазушы: ҚАЗАҚСТАН – БӘРIМIЗГЕ ОРТАҚ ОТАН
Герольд БЕЛЬГЕР, жазушы: ҚАЗАҚСТАН – БӘРIМIЗГЕ ОРТАҚ ОТАН
Герольд Бельгер – ұлты немiс, тiлi – орыс, қазақ және немiс, жаны – қазақ адам. Қазақ ортасында өмiр сүргенiне 65 жыл. Мiне, ондаған жыл бойы қазақтың жоғын жоқтап, тiлi мен руханиятының жоқтаушысы болып келедi. Жылдағы дәстүрiмiз бойынша, жылашар нөмiрiмiзде белгiлi жазушы, аудармашы Герольд Бельгермен сұхбаттасып, былтырғы жылға қорытынды жасағанды жөн көрiп отырмыз.
– Гер-аға, ит жылын шығарып салып, доңыз жылын қарсы алып отырмыз. Айдан аман, жылдан есен шығып бүгiнге жеттiк. Тағы бiр жылға қартайдық. Сiздiңше, ит жылының ерекшелiгi неде болды?
– Өткен жылды сараптап, саралап отырсақ, менiң есiме ең алдымен о дүниелiк болған әрiптестерiм түседi. Былтыр бiздiң жазушылардан бiраз ағайындар бақиға аттанды. Бiреу бiлер, бiреу бiлмес, Нұрым Сансызбайұлы атты жақсы экономисiмiз бар едi, одан айрылдық, жазушылардан Жеңiс Қашқынов, Сәкен Жүнiсов, Зейнолла Қабдолов, Асқар Егеубай, Алдан Айымбетов, Гүлсiм Сейiлжанова, Бек Тоғысбаевтардан көз жазып қалдық. Ал, Әмина Өмiрзақова, Геннадий Толмачев, Евгения Доцук сияқты майталмандар өнер мен журналистика саласын ойсыратып кеттi. Саясаттанушы Нұрболат Масанов жалған дүниенi тәрк етсе, Алтынбек Сәрсенбайұлының қазасы Қазақстан үшiн орны толмас опат болғаны белгiлi. Бұл қаза қазақ қоғамын екiге бөлдi.
Мәскеулiк жазушылардың iшiнде де менiң таныстарымның бiразы келмес сапарға аттанды. Олар: Борщаговский, Зиновьев, германиялық Нелли Ваккер, т.б. адамдардың қазасы маған оңай тиген жоқ. Демек, ит жылы иттiгiн iстемей қоймады.
Ал, саяси оқиғаларға келетiн болсақ, ең алдымен жаңа Әнұран есiме түседi. Ол жөнiнде бiраз айтыс-тартыс болды. Әркiм әртүрлi көзқарас ұстанды, бiреуге ұнады, бiреуге ұнамады дегендей…
– Өзiңiздiң бұған деген көзқарасыңыз қалай?
– Менiң бұл Әнұран жайындағы көзқарасым екiұдай. Бiрiншiден, бұл баяғы жылдарда жазылған жақсы ақынның жақсы өлеңi едi. Оның тонын айналдырып, сөз қосып, гимнге айналдыруымыздың өзi ақылыма сыя қоймады. Жұрттың бәрiнiң дастархан басында айтатын әнiнiң гимнге айналғаны көкейге қона бермейдi екен. Менiң түсiнiгiмде Әнұранның рухы көтерiңкi, салмақтылау, маңызды болуы керек сияқты.
Сонымен, өткен жылдардағы маңызды оқиғаларға қайта оралатын болсақ, Президентiмiздiң инауграциясы өткенiн бiлесiз, ол да маңызы зор саяси оқиғаның бiрi, сондай-ақ, кәсiби Парламентiмiз 10 жасқа толды. Парламент жайында менiң көзқарасым әрқалай. Парламенттiң құрамында кәдiмгiдей ой айтатын 5-6 ғана дептутат бар. Қалғандары ұйқылы-ояу, ешқандай пiкiр бiлдiрмей, қалғып-мүлгiп отырады. Бұған жалғыз мен емес, жұрттың бәрi куә. Көптеген депутаттардың жыл бойына кез-келген мәселе бойынша, пiкiрi былай тұрсын, дауысын естiген жоқпыз. Бұл халық сайлаған депутаттарымыздың бет-бейнесiн танытатын сынды.
– Алдыңғы шақырымның депутаттарынан гөрi, соңғы шақырымның депутаттарының деңгейi төмен деген пiкiрлер бар. Оған қалай қарайсыз?
– Ендi салмақтайтындай таразым жоқ. Дегенмен, алдыңғымен салыстырғанда құлдырап кеткен секiлдi. Мәселен, Жоғары кеңестiң ХIII шақырымында мен өзiм де депутат болғанмын.. Менiң пайымдауымша, ХII және ХIII шақырым депутаттары соңғы шақырымдарға қарағанда, тәуелсiздеу болған сынды. Ойларын ашық айтатын. Қазiргi депутаттардың бәрiн ел үшiн қабырғасы қайыспайды деп айту қиын шығар, дегенмен, ол кездегiмен салыстыруға келмейдi. Қысқасы, Парламенттiң он жылдығын атап өткенiмiзбен, сол Парламентке көңiлiм тола бермейдi.
– Сол Парламент Мәжiлiсiнiң депутаты Ерасыл Әбiлқасымов: «Бұның алдындағы Парламент «карманный Парламент» едi, бұл «супер карманный» болды» деп айтты ғой деймiн. Демек, бұл Парламенттiң тәуелдiлiгiн таныта ма қалай?
– Яғни, депутаттардың өзi өз билiгiне риза емес. Жақында «Central Asia Мonitor» деген газетте Мәжiлiс депутаты Серiк Әбдрахмановтың сұхбаты жарияланды. Ол онда көп нәрсенi ашық айтқан. Бұның өзi депутаттардың өзi де «карманный Парламенттiң» мүшесi екендiктерiн сезiнетiндiгiнiң көрiнiсi.
– Биылғы жылдың тағы бiр iрi жаңалығы – улап-шулап жүрiп жаңа теңгенi қабылдадық. Жаңағы Парламент депутаттарының көбi осы теңгенiң қабылдануына қарсы болды. Тiптi, бiр топ депутат Үндеу де жариялады. Алайда, теңге қабылданып кеттi. Сiздiң көзқарасыңыз?
– Жұрт қатарлы теңгенi мен де әлi қабылдай алмай жүрмiн. Әлем-жәлем, жайылған алақан, барлығы да тұрпайы сияқты. Жұрт бiртiндеп, амалсыз үйренер. Бiрақ, теңгенi ауыстырудың қандай қажетi болғанын түсiнбедiм. Басында қазақтар бұған көп қарсылық танытты, депутаттар да оған қарсы болып, тiптi, Президентке үндеу жариялады да, нәтижесiнде халық пiкiрiне құлақ түрген ешкiм болған жоқ. Жыл аяғында Ұлттық банкiнiң бастығы Әнуар Сәйденов орденмен марапатталды, бұл халықпен санаспауды танытады. Тiптi дау – жалғыз «қ» әрпiнiң қате кетуiнен де туындаған жоқ, жалпы, жаңа ақшаның бiзге еш қажеттiгi болмағанынан туды ма деймiн. Демек, халықпен санасу азайып кеттi. Билiк өз бетiмен, халық өз бетiмен, бiр-бiрiмен алшақ өмiр сүрiп жатыр. Яғни, билiк пен халық бiрiн-бiрi түсiнуден қалып бара жатқан сияқты.
– Халық пен билiк алыстап кеттi дейсiз ғой, биылғы жылы халық арасында бiрнеше рет ереуiл болды. Қарағанды шахтасындағы, Атырауда, Ақтөбеде, Шаңырақта, тiптi жақында Шелекте ұйғыр мен қазақтың өзара қақтығысуы, осының бәрi ненiң көрiнiсi деп ойлайсыз? Ұлттық саясаттың дұрыс жолға қойылмағандығынан емес пе?
– Осындай оқиғалардың жер-жерде бой көтерiп жатқаны рас. Бұның барлығы бiздiң саясатымызда бiр кемшiлiктiң барлығын көрсетедi. Әйтеуiр бiрдеңеге дер кезiнде назар аударған жоқпыз. Атыраудағы қазақ пен түрiктiң төбелесуiнiң ар жағында әлеуметтiк негiз жатыр. Бiздiң Халықтар Ассамблеясының өзi кейде шолақ ойлай ма деген ойға келем. Бұған құр түрiк пен қазақ, ұйғыр мен қазақ төбелесiп қалды деп қана емес, тереңiрек үңiлу керек, қандай әлеуметтiк негiз бар, соны зерттеу керек. Газеттен оқып қалдым, ұйғырлар «Отан сiздердiкi, жер бiздiкi» дептi. Олар «неге жер бiздiкi, отан сендердiкi» дейдi? Бұл ортақ отан емес пе?!. Осының барлығы идеологияның насихаттың жетiспей тұрғандығынан.
– Ассамблеяға қатысты ой айтып қалдыңыз. Терещенко бастаған Ассамблеяның мүшелерi Парламентте, билiкте ұлттар квотамен сайлансын, тағайындалсын деген қитұрқы ұсыныс енгiзiп жатыр. Тiптi, жыл басында бұл ұсыныс билiк тарапынан қолдау да тапты-ау деймiн. Бұл көкейiңiзге қона ма?
– Егер, Парламент квота бойынша сайланатын болса, бiздiң елде 130-136 ұлт өкiлi бар көрiнедi. Осының әрқайсынан бiр-бiр депутат сайласақ, сонда ол Халықтар Ассамблеясы болады, ал қазаққа не қалады? Қазақстан әлбетте, көп ұлтты мемлекет. Бiрақ, оның негiзгi төл ұлты бар, қазақ. Демек, мәселенiң көбiн қазақтың өзi шешсiн, қазақтың қолында болсын. Қалған ұлттар өкiлiн де шетке шығаруға болмайды. Олардың iшiнде де мемлекеттiк деңгейде ойлайтын адамдар болса, бәсекеге қабiлеттi болса, кiм қой десiн. Бiзде 136 ұлт өкiлi деймiз, кейбiреулерiнiң саны 10-15 адамның төңiрегiнде ғана. Кейбiреулерi тiптi ұлтының кiм екенiн де бiлмейдi. Көп ұлтты ел екенiмiздi ұмытпауымыз керек, оған мән берген жөн, бiрақ, бұл қазақ елi – қазақ жерi дегендi нысанадан шығармау керек.
– Ассамблеяның ХII сессиясында Елбасымыз мемлекеттiк тiлдiң көсегесiн көгертетiн уақыттың жеткендiгiн айтты.
– Бiздiң Президентiмiз өте дұрыс сөйлейдi. Көздеген нысанасы өте маңызды. Мәселе – бiрақ, оның орындалуында. Қазақ тiлiн шын мәнiнде мемлекеттiк деңгейге шығару жөнiнде Елбасы сөйледi, ендi оның iске асуы қалай болмақ? Латын графикасына көшемiз бе, көшпеймiз бе, бәрiмiз бұрқыратып пiкiрiмiздi айттық та, басылып қалдық. Бiз бiр әңгiменi бастаймыз, бiрақ, аяқсыз тастаймыз. Мен өз басым ежелден мемлекеттiк тiлдiң жанашырымын, өйткенi мен қазақ әдебиетi мен қазақ мәдениетiмен байланыстағы адаммын. Қазақ арасында тұрғаныма 65 жыл болды.
Жалпы, өз басым латын графикасына көшудi құптаймын. Бiрақ, кейбiр пiкiрлерге құлақ асып көрсек, менiң қарсыластарым көп екен. Олардың пiкiрiнше, латын графикасына көшу арқылы бiз тағы да артқа шегiнетiн көрiнемiз. Сол себептi де латын графикасына көшейiк деп леп белгiсiн қойып айта алмаймын. Жүрегiм мен санам көшу керек дейдi, бiрақ, халықтың пiкiрi оны құптай қоймайды. Демек, латын графикасына көшудi қазақтар өздерi ғана шешуi керек.
– Гер-аға, сiз мәдениет пен руханиятқа жақын жүретiн жандардың бiрiсiз. Жалпы, былтырғы жылдың басты мәдени жаңалығы не болды?
– …2006 жылдың айтулы оқиғаларын санамалай отырып, мәдениет жаңалықтарын айтпай кетуге болмас. Соның бiрi, ауыз толтырып айтуға тұрарлығы – Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат түрк» атты еңбегiн Зифа-Алуа Әуезованың түрiк тiлiнен тiкелей орыс тiлiне тәржiмалауы. Сондай-ақ, Желтоқсан көтерiлiсiнiң 20 жылдығына орай 10 томдық шығармалар жинағы жарық көрiптi. Бұны да iрi мәдени жаңалықтың бiрi ретiнде қабылдау керек. Өйткенi, Желтоқсан көтерiлiсiнен бергi 20 жылда оған саяси-әлеуметтiк тұрғыдан жан-жақты баға берген жинақ әлi жарық көрмеген едi. Менiң естуiмше, бұл жинақтың 5 томы қазақ тiлiндегi деректерден, 5 томы орыс тiлiндегi деректерден құралған екен.
Жалпы, бiзде мәдениет саласы кенже қалып келедi. Тiптi, керемет алға шығып дамып кеткен де ештеңе жоқ. Мәселен, бiз экономикамыздың қарыштап дамып бара жатқандығын жиi ауызға аламыз. Мен таяуда қараметаллургияның iрi маманымен кездестiм. Техника ғылымының докторы. Аты-жөнiн бiлмеймiн. Оның айтуынша, бiздiң қолымызда қараметаллургиядан түк қалмапты. Бәрi шетелдiктерге сатылып кеткен. Темiртаудағы Металлургия комбинаты мен 18 шахта лондондық үндiс Митталдың қарауында көрiнедi. Ал, түстi металлургия Ким деген кәрiске тиесiлi. Олар Қазақстанға азын-аулақ салық қана төлейдi. Қалғанының қызығын аузынан майын ағызып өздерi көрiп отыр. Серiк Әбдiрахманов жоғарыда атап өткен сұхбатында мұнайдың да қызығын өзгелер көрiп отырғандығын айтады. Қазақстанның ұшан-теңiз байлығының 13%-ы ғана өзiмiзге тиесiлi екен. Бұрын 7%-ға ие болсақ, тәуелсiздiк алып, өз қолымыз өзiмiзге жеткенi сол, бар болғаны екi еселеппiз.
Сол сияқты, мәдениеттен де бiз алға озып кеткен жоқпыз. Оқырманымыз жылдан-жылға азайып келедi, таралым жыл өткен сайын күрт төмендеп кеттi. Жақсы музыканттарымыз шетелге кетiп жатыр. Тiптi кейбiр әдебиетшiлерiмiз Мәскеудi сағалап кеттi. Дегенмен, бiр қуанатын жағдай – жазушы Дулат Исабеков «Мәдениет» журналын ашты. Қазақстандағы бүкiл мәдени жаңалықтар осы журналдың бетiнде жарияланбақ. Бұл үлкен оқиға. Астанада «Әлем әдебиетi» деген журналдың тұсауының кесiлуiн де мен iрi мәдени жаңалыққа балар едiм. Бұдан былай әлем әдебиетiнiң жақсы-жақсы шығармалары осы журнал бетiнде қазақша сөйлейтiн болады.
– Сiз Қазақстан қай саладан алып қарасаңыз да кенже қалып отыр дегендi айтып өттiңiз. Бiрақ, бiздiң елiмiз алдағы уақытта дамыған, өркениеттi 50 елдiң қатарынан орын алудан дәмелi…
– Әрине, бұл ұран. Мұндай ұрандар бiзге керек те шығар. Халыққа рух берiп, «сенiң алдағы мақсатың мынау, жетер жерiң анау» дегендi көсем айтпағанда кiм айтады. Бiрақ, көсем айтты екен деп, мақтанға берiлетiн болсақ, жұрттың бәрi соған иланатын болса, бұл бiзге пайда әпермейдi. Алдыңғы қатарлы 50 елдiң қатарына қосылу оңай дүние емес, ол – қиынның қиыны. Баяғыда коммунизмге жетемiз деп ұрандаттық қой. Бұл да сол секiлдi. Бұған жұрттың бәрi илана бермейдi. Өйткенi өз жағдайымызды өзiмiз бiлемiз ғой. Бiрақ, өз жағдайымызды өзiмiз бiлемiз дегенмен де, ауылдық жерлерде, тiптi қаланың өзiнде бiраз халық қоғамымызда, елiмiзде не болып жатқанынан бейхабар. Жөндi ештеңе бiлмейдi. Осындай ұрандардың жетегiнде кетедi. Өздерi түсiнбейтiн, байыбына бармайтын партияларға мүше болады, газеттер ауылға жетпейдi, сөйтiп, халық қоғамда болып жатқан өзгерiстерден бейхабар. Сондықтан да, көсемнiң сөзiне көбi иланады. Бұл бiр жағынан дұрыс та. Өйткенi, көсем жұртты алға жұмылдыруы керек. Ұран тастап отыруы тиiс.
Бiзде даурықпа, мақтану, көпiрме сөздер көп. Жоққа мақтанамыз. Даурығып сөйлеймiз, дарақылаумыз. Бұл тұрғыдан келгенде, менiң есiме ең бiрiншi Абай түседi. «Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап, Әуре етедi iшiне қулық сақтап, өзiңе сен, өзiңдi алып шығар, ақылың мен қайратың екi жақтап», қандай керемет айтылған. Яғни мақтанның бәрiне тым сене бермеу керек. Бұл өзi азиялықтардың, соның iшiнде, қазақтардың дүние-танымына, философиясы мен менталитетiне жақындайды. Жұрт сенi оп-оңай алдайды, сөйте тұра қулық сақтайды. Мiне, бiздiң мән бермейтiн нәрсемiз осы. Жалпы, Абайды көп оқуымыз керек, жиi насихаттау қажет.
Есiмiзге Абайды алғаннан кейiн, Жаңа жылда айтар бiр жаңалығым, Абайды немiс тiлiнде сөйлету менiң көптен бергi арманым едi. Өзiм өлеңге жоқ адаммын. Жас кезiмде қазақша өлеңсымақтар жазған болдым. Бiрақ түк шықпады. Сөйтiп, Абайды не орыс тiлiне, не немiсшеге аударатын шамам болмады. Дегенмен, жақында Германиядан бiр жақсы аудармашыны таптым. Оның аты Лео Кошут. Сол азамат Алматыға келгенде Абайдың 2 томдығын берiп жiбердiм. Өзi орысша бiлетiн едi. Ол менiң ишарамды түсiндi, түсiндi де алғашында Абайдың 1 өлеңiн, сосын үш өлеңiн, қыза келе 20 өлеңiн аударды. Және ол аудармалары өте сәттi шықты.
– Түпнұсқаға жақын ғой?
– Түпнұсқаға өте жақын. Тiптi формасы, ұйқасы, әуенi, ырғағы бәрi сондай сәйкес келiп тұр. Оған мен көмекшi болдым. Жолма-жол аудармашы, түсiндiрмешi болдым. Әрбiр сөзiне мән берiп, ерсiлi-қарсылы хат алысып, кемiнде 100 хат жазыстық-ау деймiн осы. Түбiнде ол хаттарды да кiтап етiп шығармақ ойым бар. Оның өзi жазушының шығармашылық лабораториясы iспеттес нәрсе ғой. Немiстер күнi бүгiнге дейiн Абайды бiлмейдi. Бұған дейiн Абайдың 5-6-ақ өлеңi аударылған. Деңгейi де төмен едi. Ендi 20 өлеңi бар. Бiр қуанатын жағдай осы 20 өлеңге мен алғы сөзi мен соңғы сөзiн жазып, алдағы ақпан айында Берлинде кiтап етiп бастырмақпыз. Құрастырушысы менмiн. Және онда түпнұсқа мен немiсше аудармасын қатар беретiн боламыз. Мен бұл 20 өлеңдi үш тiлде шығаруды жөн деп таптым, орыс, немiс және қазақ тiлдерiнде. Алғысөзi мен комментариiн өзiм жазамын. Бұл жөнiнде министрге хат жаздым. Ол кiсi менiң бұл идеямды құптаған сияқты. Орынбасары Әлиев келесi жылда шығаруға тиiстi аса қажеттi кiтаптардың тiзiмiне қостық деген жауап бердi. Бұған дейiн мен Абайдың 4 кiтабын құрастырғанмын. Өзiм Абай туралы 4 кiтап шығардым. Ендi Абайдың осы кiтабын шығаратын болсам, Абай атамыздың алдындағы парызымнан құтылдым деп есептер едiм.
– Гер-аға, Қазақстанда Пушкин, Ресейде Абай жылы өттi. Қазақтар Пушкиндi насихаттау жағынан есе жiберген жоқ. Ал, Абай Ресейде Пушкиннiң деңгейiнде насихатталды ма?
– Пушкин жылы бiзде жақсы өттi. Таяуда Пушкин жылын қорытындылаған бiр конференция болды, мен сонда сөйлегенiмде де осы пiкiрiмдi айттым. Пушкиннiң қазақтарға ренжитiн жөнi жоқ. Баяғы 1936 жылдан бастап, Жансүгiров, Сейфуллин бастаған топ сол кездiң өзiнде үш томдығын шығарған. Пушкиндi насихаттауға келгенде Қазақстан бүкiл республикалардың iшiнде алда ғой деп есептеймiн. Және аудармалардың бiразы жақсы. «Евгений Онегиннiң» үш аудармасы бар. Қай елде 3 рет аударылды екен? Алдымен Абай аударды, сосын Жансүгiров аударған, Қуандық Шаңғытбаев 2 түрлi нұсқасын жасады, бүгiн Кәкiмбек Салықов жаңа нұсқасын ұсынып отыр. Ал Абайды насихаттауымыз дәл осы деңгейде емес. Былтыр көктемде Мәскеуде Абайға арнап ескерткiш орнатты. Ескерткiштiң өзi көңiлiмнен шыққан жоқ. Отырысына қарап, Абай ма, жоқ өзбектiң саудагерi ме, әлде Алдар Көсе ме дейсiң.
Бiр ауыз толтырып айтарлығы – Марат Әдiбаев деген жiгiт «20 стихотворений Абая» дейтiн кiтап шығарған едi, ол кiтапта Абайдың өлеңдерiнiң 4-5 орысша нұсқасын берiп отырған, биыл өлеңiнiң санын 37-ге жеткiзiптi. Әдемi шығарылған, естуiмше осы кiтапты Назарбаев Путинге тарту етiптi, демек Абай өз елiнде қалай құрметтеледi, қалай әспеттеледi дегендi осы кiтап арқылы танытқан болуы керек. Ал, Абайдың басқа тiлге аударылуына септiгiн тигiзiп жүрген Роллан Сейсенбаев, Ол Абайды француз, ағылшын, араб тiлiне аударуды ұйымдастырыпты. Сол Ролланның қорының демеушiлiгiмен менiң Абай жайында «Властитель слова» («Сөз патшасы») деген шағын кiтабым жарық көрiп жатыр. Орысша мен немiсшеге қандай деңгейде аударғанымыз жөнiндегi зерттеу кiтабы. Германияда Абайды Әуезовтiң романы арқылы ғана бiледi. Абайдың қандай деңгейдегi ақын екенiн бiлмейдi. Менiң «Гете және Абай» дейтiн шағын кiтапшам бар. Онда екi елдiң ұлы классиктерiн салыстырам, менiң ұғымымда бұл екеуi пара-пар, рухани жағынан деңгейлес. Рухтас. Осы жағын немiс ағайындарға таныстыра алмай келемiз.
– Әңгiме шығармашылыққа ойысып барады-ау деймiн. Жалпы, былтырғы жылғы шығармашылығыңыз қалай, ойдағыдай болды ма?
– Былтыр мен 4 кiтап дайындадым. Екеуi шықты, екеуi таяу күндерi шығуы тиiс. Бiр қуаныштысы, қазақты осы күнге дейiн қанша аударсам да, қазақты қанша насихаттасам да менiң бiрде-бiр қазақша кiтабым жоқ екен. Биыл «Өлке» баспасынан «Мұнар тау» атты кiтабым басылып шықты. Бiразы менiң шығармаларымның аудармасы, бiразы өзiмнiң қазақ тiлiнде жазғандарым. Бұл мен үшiн үлкен мақтаныш. 20 баспа табақ. Келесi жылы «Разлад» деген романымды басып шығармақпын. Қазiр 7 үлкен тарауы 7 журналда басылып жатыр. Мен өз басым рецензияны көп жазамын. «Книголюб» дейтiн журнал бар. Соған ай сайын 1-2 рецензиям шығып тұрады. Сондай-ақ, «Нива», «Простор» деген журналдарға, «Казахстанская правда» газетiне де рецензияларым жарияланады. Менiң рецензияларым нысаналы, бiр тақырыпта, көбiнесе қазақ әдебиетiн насихаттауды мұрат тұтамын. Өйткенi қазақ әдебиетi жайында жазатын орыстар жоқтың қасы. Сол рецензияларымның ұзын саны 200-300-ге жеттi-ау деймiн, жинақтап «Постфактум» деген атпен шығармақ ниеттемiн. Оған Герман Гессе дейтiн немiстiң әйгiлi жазушысы түрткi болды. Ол кiсi Нобель сыйлығының лауреаты, 85-ке келiп қайтыс болған. Кiтапты көп оқитын, оқыған кiтаптары жайында пiкiр бiлдiрiп, рецензия жазып отыратын. 3000 рецензия жазыпты. 10-12 томдық. Ендi Герман Гессе болмасақ та, 3 мың рецензияға автор болмасам да, 300 рецензиямды жариялатсам ба деген ниеттемiн.
Сонымен қоса 2 кластан бастап жазған күнделiктерiмнiң өзi 40 баспатабақ кiтап болатын түрi бар. Негiзгi кiтабым осы күнделiктер бола ма деп ойлаймын, өйткенi, өтiрiгi, қоспасы жоқ, күнделiктi көрген-бiлгенiмдi, естiгенiмдi сол бойда қағазға түсiрiп отырғанмын. Қоғамның аурасы бар. Ешқандай өзгерiссiз жiбермекпiн, егер өзгертсем, жалған өтiрiк мақаланың бiрi болады.
Қазiр 72-демiн, егер Құдай амандығын берiп, 75-ке келсем, «Резюме» деген бiр кiтап шығармақ ойым бар. Онда 75 ке келгенше не жаздым, не iстедiм, яғни есеп беру секiлдi кiтабым болмақ. Осылардың бәрiн бiтiргеннен кейiн ғұмыр болса, бiржола аудармаға қайта көшпек ниеттемiн. Баяғы тастап кеткен әйелiм аударма едi, сол әйелiме қайта оралмақпын. Өйткенi қазақ жазушыларының iшiнде аудармаға лайықты шығармалар жеткiлiктi, бiрақ аудармашылар тым тапшы.
– Қазақ әдебиетiнде оқуға тұратын шығармалар баршылық деп отырсыз ғой. Жалпы соңғы кездердегi пiкiрлерге қарасақ, қазақ әдебиетi дамымай жатыр, алға жүрмей жатыр, тәуелсiздiк әдебиетi жасалған жоқ деген пiкiрлер бар. Бұған сiз не дер едiңiз?
– Әлбетте қазақ әдебиетiне бiреулердiң көңiлi толады, бiреулердiкi толмайды. Мәселен, Мағауиннiң шығармаларын неге айтпасқа? Нұрпейiсовтiң «Соңғы парызы» француз, немiс тiлдерiне аударылды, мақтаныш емей немене. Шахановтың да шығармалары да аударылып жатыр. Демек, әдебиет бар, жасалып жатыр. Оны тек көре бiлу керек.
– Жастар шығармашылығы жөнiнде не дер едiңiз?
– Жастар жағынан мен ештеңе айта алмаймын. Өйткенi, менiң бiлетiн жасым Дидар Амантай, Айгүл Кемелбаева, Таласбек Әсемқұловтармен бiтедi. Одан былайғыларды бiлмеймiн. Әсемқұловтың орысша романын оқып шықтым, тәуiр екен. Жұрт орысша жазылғандарды көп бiле бермейдi. Қазақтарда орыс тiлiнде жазатын тәуiр ақындар бар. Дүйсенбек Нақыповтың «Круг пепла» деген романы, модерн тәсiлiнде жазылған, қазақтар бұны түсiнбеуi де, оқи алмауы да, аудара алмауы да мүмкiн. Бiрақ, керемет жақсы жазылған. Аслан Жақсылықов «Сны окаянные» деген роман жазды. Семейдегi ядролық сынақтан зардап шеккендер жөнiнде. Семей халқының, қазақ халқының трагедиясы, модерн тәсiлiмен жазылған. Осыларды насихаттау керек. Шет тiлiне аурдару керек. Аударма бiзде ақсап жатыр. Шетелде бiздiң әдебиеттi бiлмейдi. Қазақстанның қайда екенiн де бiлмейдi. Тек Президенттi ғана бәрi бiледi.
– Әңгiмемiз әдебиет төңiрегiнде болып отыр ғой, Қазақстан Жазушылар одағында жiк шығып жатыр деп естiдiк. Жазушылар одағы өзара бөлiнбек пе, қалалық Жазушылар одағы құрылмақ па, түсiнбедiк.
– Бұл жiктiң шыққаны анық, оның тарихы да арыда. Бұның барлығы жазушылардың өзiне де, өзiнiң тағдырына риза еместiгiнен. Өйткенi бiздiң қоғамда қазiр жазушының рөлi жоққа тән, ол ешкiмге қажет емес. Жазушыға мән берiлмейдi. Жыл аяғында тоғытып-тоғытып орден-медальдардi бередi, бiрақ, бұны әдебиетке үлкен жанашырлық деп есептемеймiн. Әдебиетке жанашырлық басқашалау болуы керек едi. Демек, өз тағдырына өкпелi жазушылар тығырықтан шығудың жолын iздеуде. Ал, тапқан жолы менiң көңiлiме қонбайды. Ресейде 5 жазушылар одағы бар екен, Санкт-Петербургтiң өзiнде 3-4. Өзбекте де бұндай одақтың екi-үшеуi бар сияқты. Осы жiктелу, бөлiну дегенге мен өз басым қарсымын. Осыдан 4-5 жыл бұрын «Жазушылар одағының керегi жоқ» деген пiкiрде болған адамның бiрi едiм. Баяғы ХIХ ғасырдың басындағы орыс әдбеиетi сияқты журналдардың төңiрегiнде топтасқаны дұрыс деп ойлағанмын. Кейiн Жазушылар одағының 70 жылдығын тойлағанда, Шыңғыс Айтматовтар келiп сөйлегенде, бұл пiкiрiмнiң негiзсiз екендiгiне көзiм жеттi. Содан берi Жазушылар одағының болғанын дұрыс деп есептеймiн. Әрине, ол үшiн Пленум мен съезддер кезiнде өткiзiлiп тұруы керек. Бастықтарымыз жазушылар алдында есеп беруi керек. Жұрт ренжулi, «алып кеттi, жеп кеттi» деген пыш-пыш өсек көп. Маған бiрде Нұрлан Оразалин телефон соқты. Ол: «Жазушылар одағы болмаса кейбiр жазушылар көмусiз қалады» деген едi. Сөзiнiң жаны бар. Демек, Жазушылар одағы керек. Бiрақ дәл осындай одақ па, жоқ, сәл өзгешелеуi керек пе? Менiңше, бүгiнгi одақтың құрылымы мен жүйесiн өзгерткен жөн сияқты. Бiраз реформалар керек. Естуiмше, алдағы сәуiр айында съезд болады-мыс. Осы съезде Жазушылар одағын сақтаудың жолын iздесе дұрыс болар едi. Одақтың әрбiр қалада филиалдары болса дұрыс, ал екiншi Жазушылар одағын құруға өз басым қарсымын. Бұл үлкен мемлекеттiк деңгейде шешiлуi керек. Егер, Үкiмет жазушылар керек деп шешсе, бұл iске олар өздерi аралассын. Сондай-ақ, жазушыларға менiң өкпем қара қазандай. Көп жағдайда өздерi кiнәлi. Өздерi белсендiлiк танытпайды, алдыңғы шепте жоқ. Көзқарастарын ашық айта бiлмейдi. Соңғы кезде сайрап отыратын жалғыз мен боп қалдым. Бұл менiң бiлгiштiгiмнен емес, ақымақтығымнан болса керек. Мен өзiмдi кейде ақымақ санаймын. Бәрi шетте ойларын «Үндемеген үйдей пәледен құтылады» дегендей, ақылдысы солар, ақымағы мен сияқты. Мен өзiм интервьюдi көп беремiн. Шетелдiң бiр бiлгiшi айтқан екен, «интервьюдi көп берген адам өзiн-өзiн қайталайды да, нақұрыс болады» деп. Мен де соған жақындап жүрмiн. Сондықтан осыдан былай сұхбат бергендi күрт азайтпақпын. Бiрақ ол менiң қолымнан келсе, менiң түсiнiгiмде мәдениеттi адам ашық адам. Ойын күлбiлтелемей ашық айтқан адам.
– Байыбын бiлмей, жөнiн түсiнбей жұрт партияларға мүше болады деп қалдыңыз. Биыл жыл соңында «Отан» партиясының атауы «Нұр-Отан» деп өзгертiлiп, бақандай төрт партияны өзiне қосып алды. Партиялардың бiрiгуi жөнiнде не айтасыз?
– Бiзде бұған дейiн көптеген партия болып едi ғой. Бұған мен о бастан қарсы болдым. Өйткенi, бұл партиялардың барлығы қоғамның тыныс-тiршiлiгiн, даму барысын дөп баса алмайтын партиялар болатын. Өздерiнiң аттары да оңған емес едi, мәселен «Асар» деген атаудың өзi адамның күлкiсiн келтiрушi едi. Мен осыдан екi жыл бұрын «партиялар бiртiндеп-бiртiндеп жақындасып, өзара бiрiгiп, түбi екi партиялық жүйеге барамыз-ау» деп айтқан едiм. Алғашқыда 4 партия да жететiн. Мiне, бүгiн соған келе жатырмыз. Сәуегей болмасам да, айтқаным орындалатын түрi бар. Бүгiнде 4 партия бiрiгiп «Нұр-Отан» деген партия жасақтады. Бұл атау да көңiлден шығып тұрған жоқ. «Отан» деген сөздiң өзi қасиеттi сөз. Бұған жетер сөз жоқ болатын. Оған «нұрды» қосақтау ақылға сыймайды.
– Былтырғы жылдың бiр жаңалығы ретiнде, бiз екi бiрдей дiни мейрамды бүкiлхалықтық сипатқа айналдырып, демалатын болдық, бiрi – Құрбан айт, екiншiсi – Рождество. Бiз сияқты зайырлы мемлекетте дiни мейрамдарды мемлекеттiк деңгейде мерекелеу дұрыс деп ойлайсыз ба? Демек, мемлекет бәрiбiр дiн iстерiне араласып отырғандығының көiрiнiсi ме, бұл?
– Мен – атеиспiн. Ешбiр дiнде жоқпын. Әке-шешем лютеран болған, мен «қай дiндесiң?» дегендерге «лютерманинмiн» деп жауап беремiн. Яғни, лютеран және мұсылман дегендегiм. Бiрақ, дiнге үлкен сыйластықпен қараймын. Дiннiң қоғами-мәдени астары бар екендiгiн жақсы түсiнемiн. Бiр жағы мәдениеттiң бiр саласы, сондықтан, ешбiр дiнге қарсы емеспiн. Жалпы, үлкен бiр құдiреттiң бар екенiне сенiмдiмiн, оны мен емес, математик Борис Раушенбах айтқан. Ол «Математикалық жолмен Құдайдың жоқ екенiн мен түсiндiре алмадым» дейдi. Демек, бұл ғаламды математика, физика жолымен түсiндiруге болмайды. Бұл ғылымдар әлсiз. Сол себептi де дiни мейрамдардың тойланғанына қарсылығым жоқ. Жалпы, бұл тұрғыдан менiң көзқарасым ғаламдық деңгейде.
Ендi, ғаламдық деген сөзге ойысып кеткеннен кейiн, бұл туралы да бiр ауыз сөз айтқанымыз жөн шығар. Менiң досым Олжас Сүлейменов бiздi ғаламдастыруға бейiм тұрады. Өз басым оған қарсымын. Бұған асығудың қажетi жорқ. Түбiнде бәрiмiз ғаламдасып, бiр қалыпқа салғандай болармыз, мәселен сен екеумiздiң түрiмiз бiрдей болар дегендей, бiрақ, әрқайсысымыздың өзiндiк бет-бейнемiз сақталғанға не жетсiн. Диiрменге түспей-ақ, әрқайсымыз ұлттық қасиетiмiздi сақтай бiлейiк.
– Былтыр Қазақстанда айтулы күндер көп болды. Қазақстан тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығы, Желтоқсан көтерiлiсiнiң 20 жылдығы, сондай-ақ, Керей мен Жәнiбек хандар iргесiн қалаған Қазақ хандығының 550 жылдығы. Бұл даталарға мемлекет қандай дәрежеде мән бердi деп ойлайсыз?
– Ел Тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығын тәуiр атадық, бiрақ, халықтың бiразы әлi де тәуелсiздiктi түсiнбей жүр, демек, тәуелсiздiк туралы насихат тым аз.
Ал, Желтоқсан көтерiлiсiнiң 20 жылдығына келсек, оған аса мән берiлмедi. Тiптi, әлi күнге дейiн бiз оның оқиға я көтерiлiс екенiн анықтай алмай жүрмiз. 10 томдық жинақ шығарып, конференциялар өткiзгенiмiзбен, көбi қоғамдық деңгейде, мемлекеттiк емес ұйымдардың ұйымдастыруымен жүзеге асты. Ал, мемлекет тарапынан Желтоқсан көтерiлiсiне арнап ескерткiш орнаттық. Сол Желтоқсанның ақиқаты әлi ашылған жоқ және алдағы он жылдың iшiнде ашыла қояды деп ойламаймын. Құдай бiледi, Желтоқсан көтерiлiсiнiң шындығы ашылғанша ендi отыз жыл кетедi-ау деймiн. Оған дейiн көп нәрсе құпия, көп нәрсе жасырын.
— Неге олай?
– Бұл сөз жоқ билiкке байланысты. Желтоқсан көтерiлiсiне кәдiмгiдей ашық қарсы шыққан, жастарға зардабын тигiзген адамдардың үлкен-үлкен билiк тiзгiнiн ұстап отырғандығына байланысты. Олардың бәрi кетпейiнше, бiр-екi буын ауыспайынша, шындық ашылмайды. Бұл мәселеде билiк пен халықтың түсiнiгiнде көп айырмашылық бар.
Ал, Қазақ хандығы туралы жақсы бiле бермеймiн, бiрақ, мемлекет оның 550 жылдығын атаусыз қалдырмауы керек едi.
— Әңгiмеңiзге рахмет!
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
