Бекболат ТIЛЕУХАН: ЕЛ БОЛАМЫЗ ДЕСЕК...
Бекболат ТIЛЕУХАН: ЕЛ БОЛАМЫЗ ДЕСЕК...
Парламентте қазақ десе, тiл десе, iшкен асын жерге қоятын депутаттар көп емес. Ұлт десе, шыр-пыр болып, тiл мен дiн мәселесiн депутаттық сауалдарымен ұштастырып жүрген ұлтжанды халық қалаулыларының бiрi – Бекболат Тiлеухан. Өзi дiндәр. Алланы аузынан тастамайды. Қате жазылған теңгеге байланысты мәселенi Парламент қабырғасында ең алғаш Бекболат Тiлеуханның көтергенi де тектен-тек емес. Миссионерлiк шабуылдарға қатысты мәселелердi де жиi көтередi. Мұның бәрi де ұлттық мүдде үшiн. «Түркiстан» газетiнiң бүгiнгi қонағы Бекболат Тiлеухан ұлттық мүдде мәселесiн төмендегiдей өрбiттi.
– Таяуда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халықтары ассамблеясының жиынында сөз сөйлеп, өз баяндамасының бiраз бөлiгiн мемлекеттiк тiл мәселесiне арнағанын өзiңiз де бiлерсiз. Бiр өкiнiштiсi, тiл мәселесi жоғары мiнберден көтерiлгендей-ақ болады, бiрақ сол айтылған сөздердiң iс жүзiнде жүзеге асып жатқаны екi-талай ғой…
– Бұрын-соңды Президенттiң тiл мәселесiн тап осындай дәрежеде қадап айтқан кезi болған жоқ. Ең алдымен, Конституцияға мемлекеттiк тiл – өзге тiл емес, қазақ тiлi деп жазғызған Президенттiң сол кездегi тегеурiнi едi. Жалпы, халықтың талабы солай болатын. Тiптi, кезiнде ұлтқа байрақ болып жүрген азаматтардың кейбiрi «елiмiз екi тiлдi болсын» деп шыққан кезде Президент саяси табандылық танытып, мемлекеттiк тiл – қазақ тiлi деп енгiздi. Одан кейiн iшкi саясатқа орай шығар, сипай салды, көңiлiмiздi көншiттiрмей, айызымызды қандырмай, «қазақпен қазақ қазақша сөйлесiн» деген сияқты ғана орағытып жүрген кезең болды. Арада он бес жыл өткеннен кейiн Президент: «Аюдың да тiл үйренетiн уақыты жеттi» – деп айтты. «Үлкен буынды мәжбүрлемеймiз, бiрақ жастар мемлекеттiк органдарда, жоғары қызметте жұмыс iстеймiн десе, мемлекеттiк тiлдi бiлуi керек» – дедi. Бұл дегенiңiз – түсiнген адамға үлкен мүмкiндiк ашылды деген сөз! Бiрақ арқаны кеңге салуға болмайды. Ендi осы жауапкершiлiктi әрбiр қазақ тiлiнiң жанашыры сезiнуi керек. Ғалымдарға кәдiмгiдей салмақ түскенi жөн. Тiл мәселесi сонымен қатар менеджерлердiң еншiсiне ауыр салмақ салуы қажет. Менеджерлердiң мынандай қағидасы бар: «То что нельзя измерить, тем нельзя управлять». «Бiр нәрсенi айқындап алмай, оны басқару мүмкiн емес». Сол сияқты «Кiм қаншалықты деңгейде тiлдi бiлуi керек?» деген нәрсенiң критериiн Үкiмет нақты айқындауы керек. Шет жағасы жасалғанын бiлемiн. Ол кезде мен министрлiкте қызмет iстеп жүрдiм. Оны ендi қозғалысқа енгiзу шарт. Мысал үшiн, троллейбустың жүргiзушiсiне анау Доспамбет, Қазтуған, Шалкиiздi тәпсiрлеу қажет емес. Оған не iстеу керек? Оған «келесi аялдама анау, билеттi алыңыздар» деген деңгейде қазақ тiлiн бiлсе жетiп жатыр. Ал, сол мемлекеттi басқарам, саяси ықпал жүргiзем деген адам мемлекеттiк тiлдi судай бiлуi керек…
– Елбасының осы мәселенi көтеруiне не түрткi болды деп ойлайсыз: қазақ халқының санының күн санап арта бастауы ма, әлде ұлттық-патриоттық қозғалыстардың көтерiле бастауы ма?
– Сiздiң тұжырымыңыздың екеуiмен де келiсем. Бiрiншiден, қазақ саны былтырдың өзiнде 56-57 пайызға жететiн болса, биыл 60 пайыздан асып кеттiк. Екiншiден, қоғамдық қозғалыстар тiл мәселесiн шынында да айқын, табанды түрде талап ете бастады. Билiктiң алдында үлкен мәселенi көтерiп жүр. Яғни, бұл мәселе пiсiп-жетiлдi. Мұны iшiнара осыған қарсы боп жүретiн басқа ұлт өкiлдерiнiң өзi де түсiнетiндей дәрежеге жеттi. Осындай қадамға өте бiр әдемi түрде келдi. «Бiр-ақ секiрiп шығам деп, бiр-ақ секiрiп түсем деп, мертiгедi жатады» – деп Абай айтқандай, бiр-ақ секiрiп шыққан жоқ, бабымен, ыңғайымен алып келдi деп ойлаймын. Жалпы, бұл қалай дегенмен де, нәзiк дүние. Осындай нәзiк дүниеге ебiмен келдiк, ретiмен келдiк. Тек қана Алла қайырлы қылсын! Қалған дүниеде тiл мәселесiнiң жан-жақты қолданыс аясын кеңейту тек қана филолог мамандардың, ғалымдардың еншiсiнде емес, нақты мемлекеттiк дәрежеде мұнымен менеджерлер айналысуы керек. Басқару жүйесiне кiргiзудiң кәдiмгi тетiгiн табу керек. Сол кезде бәрi орнына келедi деп ойлаймын.
– Негiзiнен халықтар ассамблеясының құзырын арттырып, билiкке 130 ұлттың өкiлiн тарту мәселесi де жоғары мiнберден айтылып жүр. Бұл идеяны қолдайсыз ба?
– Бұл идеяны мен қолдай алмаймын. Себебi бiз федеративтi мемлекет емеспiз, Қазақстан – унитарлы мемлекет. Қазақтың тiлi, мәдениетi, шежiресi, әдебиетiнiң Қазақстан Республикасынан басқа дамитын жерi жоқ. Орыстың – Ресейi бар, украиннiң – Украинасы бар, өзбектiң – Өзбекстаны бар, ұйғырдың – Шыңжаңы бар… Бұл бiр нәрсе. Екiншiден, мен былай ойлағым келедi: осындай үлкен ұлттық мәселенi көтерiп жатқан кезде, диаспоралардың бас-аяғын жинап алып, наразылықтар болмауы үшiн, көңiлжықпас бiр кеп шығар, бәлки… Сабасына түсiру үшiн… Көңiлдерi тоқ болу үшiн. Әйтпесе бiздiң заңнамалық негiзiмiзде мiндеттi түрде аз ұлт өкiлдерiне саяси квота беру орынсыз дүние. Әркiм қабiлетiне орай үлесiн алмақ. Бiз – азаматтық мемлекетпiз. Ал, саясатқа араласып жатқан өзге ұлт өкiлдерi қазiр жоқ емес. Онсыз да билiктiң басында әртүрлi ұлттың өкiлдерi бар деп ойлаймын. Бiрақ билiкке басқа ұлттың өкiлдерi арнайы түрде енсiн деген нәрсемен келiсе алмаймын.
– Қазақ тiлiнiң – латын әрпiне көшу мәселесi тағы сөз болып жатыр. Латын әрпiне көшу – орыс жазуынан қашу ма, әлде бiрыңғай әрiп үлгiсiне көшкен түркi тiлдес елдерге iлесу ме?
– Бiрiншiден, орыс экспансиясынан құтылудың, орыс үстемдiлiгiнен арылудың бiрден-бiр жолы деп қарауға болады. Менiң де вице-министр кезiмде латиница мәселесiн көтерiп, латын әлiпбиiне өтудiң қажеттiлiгiн айтып қалған кезiм болды. Бiрақ қайсыбiр ғалымдар: «Бұл қауiптi, бiраздан берi жиған-терген қазынамыздан айырылып қалу қаупi бар», «Кириллица не, латиница не, төте жазуға келмеген соң қазақ үшiн бәрiбiр» дегендер де болды. Бұл жерде бiз латиницаға көшу арқылы, бiрiншiден, қазақтың фонетикалық заңдылығына қайшы келетiн дыбыстардан құтылар едiк. Екiншiден, түркi дүниесiнiң 90 пайызы латын әрпiне өттi. Бiрақ «латын әрпi түркi дүниесiнiң тұтастығына кепiл болады, соған себеп болады» деген утопияны қояйық! Қан жағынан келген кезде «өзбек өз ағам» дейтiн қазақ өз ағасынан көрiп жатыр ғой көресiнi… Мысал үшiн, өзбектiң боксерi басқадан жеңiлiп қалса үндемеуi мүмкiн, қазақтан жеңiлсе, өзбек ағайынның талағы тарс айырылады, Сондықтан қазақтың да оған ерекше махаббаты оянды деп айтуға болмайды. Соның басын бiрiктiре салуға латын әлiпбиi себеп болады деу жай утопия… Осы мәселеге саясаткерлер емес ғалымдар жауап берсiншi.
– Елiмiздегi «көпдiндiлiк» саясатын да тiлге тиек етпеске амал жоқ. Егерде осыдан үш жыл бұрын елiмiзде 43 дiни конфессия тiркелсе, биыл оның саны 46-ға жетiптi. Елiмiзде дiни ағымдардың өсе түсуi қауiптi емес пе?
– Елiмiзде дiни ағымдардың көбеюi жай ғана қауiптi емес, аса қатерлi! Өйткенi ол ұлттың тұтастығына бағытталған бiрден-бiр шабуыл деп бiлем. Бiз бiр нәрсенi айқын түсiнiп алуымыз керек. Бiрiншiден, Қазақстан деген мемлекет бар. Қазақстан – унитарлы мемлекет. Яғни, оның негiзгi иесi, тарихи мұрагерi – қазақ деген ұлт. Әрине, саясат үшiн бiздер «қазақстандықтармыз», өзгелерге «сiздер де осы жердiң иесiздер» деп жақауратқанымызбен, шындығы сол, жасыратыны жоқ – ұйғыр да, орыс та, татар да өзiнiң келiмсек екенiн бiледi. Олар өздерiнiң диаспора екенiн мойындайды. Осы жердiң негiзгi иесi де, киесi де – қазақ. Қазақстанның өте бай мемлекет екенiне бүкiл әлем тәнтi болып отырғанын бiлемiз. Осы байлықты алудың бiрден-бiр төте жолы – осы мемлекеттiң тарихи мұрагерi, иесi деп есептелiнетiн қазақ дейтiн ұлттың тұтастығын жою… Бiр-бiрiмен қырылысқан қазақтың қолындағы күлшесiн алып қою, ел қырық-пышақ болып жатқан кезде соған араша түскен болып, арағайындық қылып, астындағы мұнайын сорып алу қашанда оңай. Елдiң тұтастығын бөлудiң төте жолы – дiни экспансия екендiгiн сезген, анық түсiнген сыртқы жаулар егемендiгiмiздi алар-алмастан бiздiң елiмiзге үлкен рухани шабуылды бастап жiберген. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында көшеде, қалада, ауылда әдемi түрлi-түстi кiтаптар тарата бастап, үйiмiзге баса көктеп кiрiп дiнiн таратты. Кришнаиттерiңiз бар, Иегова куәгерлерiңiз бар, әйтеуiр бәрi де дiнге тартып, быт-шытымызды шығарып, ақыр аяғында жарты миллионнан астам қандасымыз басқа дiннiң өкiлдерi болып отыр. Жалпы, XX ғасырдың аяғы рухани мәселеде қазақ үшiн өте қасiреттi кезең болды. Бұрындары қазақ жүзге, руға бөлiнсе де, мұның бәрi жай шаруа. Мың жерден бөлiнсек те, бiреудiң нағашысы – анау жүзден, құдасы – мынау рудан, әйтеуiр, бiрiгуге негiз бар. Ал, бiр отбасы түрлi дiн өкiлi болып отырған кезде, ешқашан да бiр дастархан басында отырып, бiрiге алмайды. Бұл ұлттың қырылысуына әкелетiн жол. Осыны бiлген соң, сырттан ағылған экспансиядан сақтанбасақ, берекенiң бәрi – тәуелсiздiгiмiз де, байрағымыз да, басқамыз да баянсыз болып қалуы әбден мүмкiн. Сондықтан ағым-секталардың көбеюiнiң ел үшiн қаншалықты қатерлi, қасiреттi екенiн әрқайсысымыз да бiлуiмiз шарт.
– Өзiңiз де жоғарыда 90-шы жылдардың басында миссионерлердiң елге кiтап таратумен айналысқанын айттыңыз. Бiр өкiнiштiсi, қазiр кейбiр ағым өкiлдерi жоғарғы оқу орындарында кандидаттық диссертация қорғап, қазақ тарихына қол сұғып жатыр. Миссионерлердiң ғылыммен айналыса бастауы қалай? Дардай басты, мүйiзi қарағайдай қазақ профессорлары қайда қарап отыр?
– Мұны бiз тереңiнен қарайық. Ұлттың ұлт екендiгiн айқындайтын бес анық бар: тiлi, дiнi, дәстүрi, тарихы, атамекенi. Осы бес факторды толығымен, тұтасымен сiңiрмейiнше, оның маңызын түсiнбейiнше, ел бола алмаймыз. Бiреулер: «Ұлт дегенiмiз – тiл» – дейдi. Ендi бiреулер «Ұлт дегенiмiз – дәстүр» – дейдi. «Тiл сақталса болды – ұлт сақталады, ел сақталса болды – дiн сақталады» дейтiндер де жоқ емес. Бұл олай емес. Мұның бәрiн тұтас түрде қалыптастыру шарт. Бiздiң ғалымсымақтарымыз осы нәрсенi түсiнбейдi. Осы күнге дейiн тiл мәселесiнiң қандай екендiгiн өзiңiз де бiлесiз. Қазақ тiлiнiң жағдайы өте қиын болды. Халықтың бiраз деңгейi тiлдiң қаншалықты дәрежеде маңызды екендiгiн түсiнбей келдi. Соның кесiрiнен ұлттың тiлi шұбарланып кеттi. Екiншiден, дiн мәселесiне келгенде, бiз саяси-экономикалық дамуға баса назар аудардық та, рухани саламыздың кенжелеу қалған себебiнен бiз жарты миллионнан астам қандасымыздан айырылып қалудың алдында тұрмыз. Яғни, бұл ұлттың тұтастығына кесел ғой.
Одан кейiнгi маңызды дүние – дәстүр. Қазiр америкалық өмiр-сүру салтын жан-жақты уағыздап жатыр. Соның кесiрiнен бiздiң ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрiмiзге көлеңке түсiп жатыр. Көлеңке түспек түгiлi, тамырынан қопарылып, быт-шыты шығып жатыр. Қашан қазақта қызтекелердiң некесi болып едi?! Алла сақтасын, қазақ мұны көрмегелi түгiлi, естiген жоқ. Азаматтық неке болып пе едi? Болған жоқ. Қазақтың қызы қай уақытта кiндiгiн ашып тастап, көшеге шықты?! Айтып отырмын ғой, сонау 70-шы жылдардың орта шенiнде менiң бала кезiмде бiздiң көршiнiң қызы шашын қиып тастаған едi, содан ауламызда бiр масқара өлiммен пара-пар дүние болды ғой бұл… «Құдай-ай, Райхан шашын қиды, масқара» – деп жұрт қалды. Анау елдiң алдында қарабет болды. Сонда бар болғаны осыдан 30 жылдың ар-жақ бер жағында шаш қиғанның өзi масқара болып естептелсе, мiнеки, қазiр шаш қимақ түгiлi, шашын тақырлап тастайтындар жүр. Баяғыда «ойбай, етегi тiзеден жоғарылап кетiптi» дейтiн болса, қазiр тырыстырып киген шалбарыңыз анау, кiндiгiңiз мынау болып жүр… Дәстүр бұзылды. Дәстүр бұзылды дегенiңiз – бiр кездерi араққа шошып қарайтын қазақ жаппай iшiмдiкке салынды, бұл дегенiңiз – бiздiң ұлттығымыздың өзегiне құрт түстi деген сөз. Ұлттық сипатымыздан айырылдық. Ұлттық, қазақы дәстүрiмiзден айрылу дегенiмiз – ол елдiктен айрылу, тiлден айрылу, дiннен айрылу! Тарихи санаңның қалыптаспауы, ұлттың келешегiне мемлекетшiл тұрғыдан қарамай, өзiңнiң қара басының және құлқынын ғана ойлау дегенiмiз – елдi жегiдей жеп, құрдымға сүйремек. Осыны тұтас қабылдамаған соң, осының нақты түсiнбегендiктен, оны түсiнуге сана-өресi жетпегендiктен, бiздiң ғалымсымақтар не iстейдi?! «Тiлдi бiлсе болды ғой, дiнi – христиан болар, мұсылман не кришнаит болар, онда тұрған ештеңе жоқ» деп ой айтады.
Мысалы, «Алланың, Пайғамбардың жолындамыз, ынтасын бұзбастық иманымыз» – деп тайға таңба басқандай осы сөздi айтқан Абайды «веда iлiмiнiң өкiлi» деп Досым Омаров кiтап шығарды… Сол кезде зиялы қауым көзiн жұмып отырды. Абайына, ары мен бiлiгi болған данасына араша түскен жоқ. Бәрi емес ендi, бiрен-сараны iшiнде… Соған ұялмай, қорғаған кандидаттығына қол қойған бiздiң ғалымсымақ ағаларымыз болды. Абайға араша түспеген соң, былайша айтсақ, өзiнiң арына араша түспеген адам кiмге араша түседi?! Содан шығатын тұжырым, бiзге ең қажеттi дүние – имандылық. Имандылық бiраз нәрсеге тосқауыл болады. Менiңше, бiраз азамат дiндарлыққа ұлтшылдық арқылы келедi. Намазға қатыспас бұрын, бiз Желтоқсанға қатыстық. Бiз намаз оқымас бұрын, ұлттың тiлi деген жиналыстың, митингiнiң, шерудiң бiрiнен қалмадық. Айтыстың жаңғыруы, жыраулардың мұрасын қалпына келтiрудiң бәрi – бiздi дiндарлыққа бейiмдеп, жетелеген жол сияқты дүние… Осы тұтастық ұлттың танымына айналмайынша, бiздiң ұлт – ұлт болмайды.
Мың жерден ғалым болып дүниенiң кiтабын тауысса да, иманы болмаса, рухани негiздiң астарын түсiнбесе, оған ұлт мүддесiн, анасының мүддесiн, Абайдың мүддесiн соқыр тиын үшiн сату түкке де тұрмайды. Өйткенi оның түсiну деңгейi оған жеткен жоқ. Ленин: «Националистерден қорықпаңдар, иннационалистерден қорқыңдар» – деген сияқты, осы мәселеде ең қауiптiсi – бiзде ғалым болып, қазақтың атынан сөйлейтiн құлдық сана меңдеген мұндар қандастар. Қауiп қазаққа көбiне осындайлардан. Арқадан қаққан «асқақ жұрттың» жылы сөзi, жарты бақыры үшiн ардан айрылады. Абай айтпақшы, «ұлықтың арқадан қаққанына ағайын, туысын, дiнiн сата салады».
Жыл адамы, бәленбай гранттың иегерi, түгенбай сыйлықтың лауреаты, атынан аты үрiккен университеттiң профессоры тағысын тағы құлалдар атақтар ұлттың мүддесiн сатып жiберуiне себеп. Себептiң себебi – иманның кемдiгi. Қазақтың өзi: «Құдайдан қорықпағаннан қорық» – дейдi. Дiнiнен мүлдем бейхабар болғаннан кейiн ұлттың мүддесiн сатып жiберу оларға қашанда оңай.
– Онда ұлт болып дiн аман сақталу үшiн кiмге елiктеймiз, кiмнен үлгi аламыз? Ұлттың тiлi мен дiнiн сақтай алмай отырып, дамыған 50 елдiң қатарына қалай қосыламыз?
– 50 елдiң қатарына кiрген жақсы, тамаша! Одан бұрын ұлт болып қалыптасудың жағын ойластырайық. Өзбек ағайындарға қараңызшы. Бiраз азаматтары Қазақстанда жалданып, жалынышты болып жүр. Ендi соларға Өзбекстандағы қиын жағдай туралы әңгiме айтқан кезiмiз болды. Сонда не мемлекетiне, не президентiне шаң жуытпайды. Бiреуiне қай жерденсiң дегенiм бар. Өте жұпыны киiмдегi бейнет өткен кейiптегi әлгi азаматтың көзi жарқ ете қалды. Сiз Ялланы бiлесiз бе дейдi. Иә, бiлемiн. Сiз Ялланың Шахризабс дейтiн өлеңiн бiлесiз бе? Ия, дедiм. Сол Шахризабстанмын деп шiренгенде жыртық шалбарына әзер сияды. Мiне идеология, мiне елдiк! Ол қаңғып жүрiп, жерiн, елiн, елбасын мақтан етедi. Неге? Себебi өзбектiң бiзге қарағанда, тiлi де, тұтастығы да, дiнi де, дәстүрi де анағұрлым жақсы сақталған. Себебiнiң өзi осында жатыр.
Егер (Аллаһ бетiн аулақ қылсын), қазақ әлгi өзбектiң кебiн кисе мемлекет пен президентiн қорғай ма? Руын қорғайтынын анық бiлемiн. Бұл алаңдарлық жағдай. Сондықтан осыны қалыптастыру үшiн бiзге нақты терең сарапталған ұлттық идеология жүргiзу керек. Ал, оның бiрден-бiр тетiгi – тiлде жатыр. Имандылық, тiлiмiздi дамытпайынша, дiнiмiздi жақсылап қымтап, мықтап алмайынша, дәстүрiмiздi қалыптастырмайынша, тарихи санаңды түгендеп, ата-мекенге жақсылап ие болмайынша, бiз ұлттық мүдде жайында шашылып қалған әрнәрсенiң бiр салдарын әңгiме қылып жүре беремiз. Балға үймелеген шыбын сияқты болып быж-быж етiп, күлтөбенiң басында күнде жиын жасаудың да соқыр тиынға қажетi жоқ. Әр адам егер ұлтты ұшпаққа жеткiзем дейтiн болса, тереңiнен Аллаһқа құл, ұлтқа өкiл, Пайғамбардың үмметi ретiнде қарайтын болса ғана бiз елдiкке қол жеткiземiз. Сонда мемлекеттiң және президенттiң қадiрiн түсiнетiн боламыз. Патша Жаратқанның көлеңкесi дейтiн қазақта ұғым бар. Ол бiрлiкке, мәмлешiлдiкке бейiмдейтiн биiк ұғым. Мысал үшiн айтайын, бiз бабалардан қалған дәстүрдi аялаған, ардақтаған халықпыз. Бабадан қалған дәстүр, Бұқарлар, Абылайлар бiзге не дедi? Бұқардың айтқан тiлегi: «Бiрiншi тiлек тiлеңiз, бiр Аллаға жазбасқа»… Айта келе: «Бесiншi тiлек тiлеңiз – бес уақытқа бес намаз, бiреуi қаза қалмасқа» – дедi. Бiз қазiр не iстеп жатқан халықпыз? Бiз Аллаға жазған халықпыз. Пайғамбарға, Айша анамызға жала жауып жатқан жазармандарымыз бар. Аллаға, Пайғамбарға, Қағбаға тiл тигiзген, дiнiн тәрiк қылған, ақымақ ақындарымыз, есiрген ессiздерiмiз бар ұлтпыз. Жазушысы азғындықты жазса, ақыны Қағбаға түкiрсе, ғалымы жаудың жаулығына айналса, Дулаттың зары көкейге оралады. «Мынау азған заманда, қайран қазақ қайтейiн» деген. Бұл аса қауiптi жайт. Бiрдiң кесiрi мыңға деген. Зiлзала, СПИД, балалардың қартаюы тағы басқа жан түршiгерлiк жазаға душар етуi мүмкiн. Осыны емдеп алмайынша, бiздiң ұлт жайлы әңгiме айтуымыз қиын. Бес уақыт намазымызды түгендей алмай жатқан халықпыз… Бiрақ Аллаға шүкiр, Мағжан айтпақшы: «Мен жастарға сенемiн», жастар жағы келе жатыр… Бiр Исламның атын жамылып, қырық саққа бөлiнiп кетпес үшiн бiзге тұтастық қажет. Сондықтан бұрын-соңды болмаған деңгейде дiн – Ислам айрықша насихатқа зәру болып отыр.
Қазiр жан-жақтан рухани экспансия жүрiп жатыр. Оған сырттан гранттар берiлiп отыр. Ол гранттар не дейдi? «Қазақтың тәңiршiл екендiгiн дәлелдесең, ақша аласың» дейдi. Анау күнi Чарльз Уеллер деген америкалық келiп: «Қазақ – мәсiхшiл» дедi, ұялмай-қызармай… Оған бiздiң ғалымдар көзiн жұмып, «иә» деп, кандидаттығына жетекшi де болып жүрдi. Ол болса, «қазақты мәсiхшiл» деп қорлайды. Осындайларды дәлелдеп жүргендерге сырттан кәдiмгiдей гранттар берiледi. Бiр айта кетерлiгi, орыс кешегi X ғасырда князь Владимирдiң тұсында христиандықты гректер арқылы қабылдады. Ал, ислам дiнi Түркеш қағанатының тұсында VIII ғасырдың екiншi жартысында қазақ территориясына келдi. Сондықтан бiз орыстан бiр жарым ғасыр бұрын әлемдiк дiндi қабылдаған халықпыз. Ендi сол орысқа қазiр: «Сен старовер, шамансың, тәңiршiлсiң» – десең, ұлттық намысына тиесiз. Көнбейдi, быт-шытыңды шығарады… «Мен православпын» – дейдi. Асқақ ел намысын таптатпайды. Ал, бiздiң қазаққа «сен мұсылман емессiң, сен шамансың, тәңiршiлсiң» десең, мәз болады. Ақымақшылдық, надандық деген нәрсе осыдан келiп шығады. Ұлттың зиялы қауымы да бүкiл әлемдi өзiнiң шапағатымен сақтап отырған ислам өкiлi болуды өзiне ар тұтады. Осы құлдық санадан арылмайынша, елдiк жайлы әңгiме қозғау жай нәрсе. Сондықтан да көзi ашық, есi дұрыс азаматтардың мұсылмандыққа жылы көзбен қарауы, жастардың да исламға ойысып жатуында өзiндiк себеп-салдары бар. Еуропаның озық ойшыл адамдары Кейт Мур, Жан ив Кусто, кешегi Толстойлардың бәрi де исламды қабылдаған. Сонда бiздiң исламды мойындамай, шаман дiнiне ойысуымыз не деген сұмдық?!
Ислам дiнi араб жазирасынан жүрiп келiп, Алтайға барып тiрелдi. Исламның терiскей шығыс шегi – қазақ жерi. Түркi дүниесiндегi Ислам жетпей қалған Сiбiрдегi қандас бауырларымыз Алтай, Хакас, Шор, Сақа, Тува, тағы басқа ұлттардың тағдыры не болды?! Қазақ ептi, мықты азаматты: «Сақадай сай жiгiт» – дейдi. Сол сақаңыз бар, басқа бауырлас елдер атынан да, затынан айырылып, келешегi бұлдыр. Аты өзгердi, тiлiнен, елдiгiнен айрылды, быт-шыты шықты… Ең соңында iшiмдiкке салынып кеттi. Сайда саны, құмда iзi жоқ ол қандастарымыздың… Болмаса қаншама жерi бар едi. Себебi оларға иман жетпей қалды. Ал, ислам дiнiн қабылдаған түркi дүниесiнiң бәрi аман қалды. Әлхамдулиллаһ, Аллаһқа шүкiр қазақ та аман! Осыны түсiндiрiп, насихаттағыңыз келсе, мұны уағыздатпайды. «Қазақ талға тәу еткен» – дейдi. «Көшпендiлер» фильмiнде талға сәжде қылған қазақтарды көрсетедi. Бiз бұрын-соңды «талға сәжде қылған қазақ» дегендi естiген жоқпыз. Осылайша, олар ұлттың дәстүрiне, нанымына қиянат жасайды. Бүгiнгi киноңыз осы!
Бүгiнгi ғылымды ертең 200 жылдан кейiн келешек ұрпақ саралағанда, Чарльз Уеллердiң кандидаттық диссертациясын, қазақша шығарған кiтаптарын ашып: «Ее, қазақ мәсiхшiл екен» деген тұжырым жасамай ма?! Ертең Досым Омаровтың кiтаптарын ашып: «Ее, Абай кришнаит екен» демей ме?! Сонымен ұлт құриды. Соны түсiнбеген ғалымсымақ ағайынға не деуге болады?!
– Ұлттық мәселе дегенде, оралмандар мәселесiн де сырт қалдыра алмаймыз. Бiр қызығы, соңғы уақытта қазақтың өз iшiнде: «Оралман болса, қайтейiк?! Оларға қарап қалған күнiмiз жоқ» – деген сыңайда пiкiр де жайылып барады. 130 ұлттың өкiлiн бауырына басқан қазекем өз қандастарына келгенде, неге басқаша бағыт ұстанады?!
– Бұл – құлдық психология. Өйткенi жылдар бойы жүргiзiлген отарлық саясат өзiнiң жемiсiн берiп жатыр. Мысалы, «комсомольская свадьба» дейтiн дәстүрдi жар салу деген үрдiс болды ғой. Сол кезде басқа ұлтқа, оның iшiнде орысқа қосылса, ол интернационалист болып есептелiндi. Бұл мемлекеттiң тарапынан қолдау табатын. Қазақ пен қырғыз қосылса, үндемейдi, қазақ пен татар қосылса, оған да үндемеуi мүмкiн. Бiрақ орысқа қосылсаң, орысқа қызыңды берсең деген насихат – қалыптасқан баяғы отарлық саясаттың инерциясы. Бiздiң санамыз бұдан әлi айыққан жоқ. Бұл бiр нәрсе. Екiншiден, бүгiн бiр зымиян ақпараттық шабуылдар жүрiп жатыр. «Қазақ мектебiнiң деңгейi төмен, қазақтар нашар, қазақтар ондай-мұндай» дегендi айта бергеннен кейiн, бiраз нәрсенiң түбiне үңiлмеген адам мұны да мойындайды, «шынында да бiздiң қазақтар сондай ғой» деп тұжырымсымақ жасап жатыр… Бұл қате! Қазiр түрлi олимпиадаларда бiрiншi, екiншi орындарды алып жатқандардың денi – қазақ мектептерiн бiтiргендер екен. Қазақ мектебiнiң түлектерi жеңiмпаз болып жүрсе, қазақ мектептерiнiң бiлiм сапасы төмен деген қайдан шықты?! Тура сол секiлдi бiздiң санамызға бiрте-бiрте сiңiртiп, оралмандарды масыл етiп көрсетуге тырысып, өз қандастарымызды жамандауға оң иықтарын берiңкiреп жүргендер де бар. Олардың Моңғолиядан келген қазақты – моңғол, Қытайдан келгендi – қытай, Өзбекстаннан келгендi – өзбек етiп көрсетуде бiр зымиян саясат жүргiзiлiп жатыр. Бұған мiндеттi түрде тосқауыл қою керек. Өйткенi оралманның келуi – ол, ең алдымен, бiздiң демографиялық жағдайымыздың түзелуi, санымыздың көбеюi, себебi сан сапаға әсер ететiнi түсiнiктi нәрсе. Оралмандар арқылы бiраз тарихи салт-дәстүрлерiмiздiң қайтып келетiнiн бiз бiлуiмiз керек. Кеше Халифа Алтай атамның Түркиядан оралуымен дiнiмiзге қаншалықты пайда келгенiн бiлемiз бе? Оралман деген әрiберiден соң – шетте қалып қойған қандастарымыз, қазақтың ұғымында өзiнiң қандасын қаңғыртпайды, жесiрiн қалдырмайды, жетiмiн жауға тастамайды. Сол сияқты басқа мемлекеттiң құрамында қалған соң, олар ассимиляцияға түспей тұрған кезде өзiмiздiң қатарымызды көбейту үшiн керек. Бiз оларға мұқтажбыз. Осы мұқтаждықты сездiру үшiн күнделiктi ақпарат құралдарынан осы мәселенiң насихатталуы мiндеттi түрде керек.
Сосын тағы бiр ұғым бар. Бұл да сол ақымақшылдықтан шығып жатқан дүние. Бұлар: «Кезiнде олар бiзбен бiрге болмай, Қазақстанның территориясынан кетiп, сатылып кеттi» – дейдi… Осындай сорақы жалалар жабылып жатады. Бұл да кешегi тарихты бiлмегендiктiң кесiрiнен. Олай болатын болса, не Ташкентте жатқан Төле би сатылып кетiп пе едi? Нұратада жатқан, Өзбекстанның территориясында қалған Әйтеке сатылып кетiп пе екен?! Кейбiр деректерде Қабанбай Шыңжаң өлкесiнде жатыр деген бiр версия бар, сонда не елден сырт қалған Қабанбай сатылып па?! Орынборда жатқан Молдабайлар не сатылып кеттi деп есептеле ме? Астраханда (Қызылжарда) жатқан Құрманғазы сатылып па екен?! Бұл не деген сөз? Бұның бәрiнiң себебi – надандық! Сондықтан осыны түсiндiру үшiн күнделiктi ақпарат құралдары оралмандардың құқығына арналған насихаттық хабарлар жүргiзуге мiндеттi. Содан соң оралмандар арасында ғалымдар да жоқ емес, кәсiпкерлер де келiп жатыр. Осылардың бәрi арнайы түрде мемлекет қамқорлығында болуы шарт.
Осы орайда көшi-қон комитетiн де айта кеткен жөн. Бүгiнде бұл орган министрлiктiң құзырындағы жай ғана елеусiз комитет болып отыр, ол министрлiктен аса алмайды. Оның қолында нақты бiр билiк жоқ. Ол ең құрығында, агенттiк болуы керек. Әйтпесе, министрлiк болғаны жөн не тiкелей Президенттiң жанынан жай тапса нұр үстiне нұр! Өзiңiз де бiлесiз, Израиль, Германия, Қазақстан деген үш мемлекеттен басқа өз қандастарын тарихи Отанына шақырып жатқан ел жоқ. Осы мақтанышымызды бiз әлем алдында айқындап көрсете бiлуiмiз керек. Көшi-қон мәселесiне келгенде, коррупциямен қатаң түрде күресу керек. Өйткенi оралманның келуi деген – бiздiң намысымыздың оралуы, оралманның жағдайы дегенiмiз – бiздiң қазақылықтың, қазақ салтының, дәстүрiнiң салтанат құруы деп түсiну әр қазақ азаматының парызы.
– Бекболат аға, сiз қате жазылған теңгеге қатысты бiрiншi болып депутаттық сауал көтерген едiңiз. Бiрақ қате теңге айналымға түсетiн болды…
– Қате теңгеге байланысты айтарым, бұл дегенiңiз – бiздiң елдiң көрсеткiшi ғой. Бұған басында эмоциялық тұрғыдан ертоқымымызды бауырымызға алдық, жыларман болдық, ашуландық, мазақтадық, күлдiк, өйттiк-бүйттiк, бiрақ неге күлдiк? Кiмдi мазақ еттiк? Ұлт дейтiн ұғым бiр дене сияқты. Миыңыз тоқтаса, бүйрегiңiз бейтарап қалмайды. Жүрек тоқтаса, бауырыңыз мың жерден жақсы iстесе де, тоқтайды. Сол сияқты ұлт бiр дене дейтiн болса, қайтесiз ендi, көрсеткiшiмiз сол болды. Сондай дәрежеге жеттiк. Мен бұл мәселенi соңғы депутаттық сауалымда қайта көтерген кезде, Сәйденов мырза келiп, бiздi алдады: «Компьютер қақалып қалды» – деп… Бұл мәселенiң қаншалықты дәрежеде маңызды екенiне оның деңгейi жетпей отыр. Банкноттар қаншама бақылау кезеңдерден өткен кезде, сол Ұлттық банкiнiң iшiнде қаншама адамнан қазақ тiлiнiң грамматикасын бiлетiн, яғни қазақ мектебiн бiтiрген бiрде-бiр адамның табылмағандығы масқара ғой?! Яғни, қарнымның ашқанына емес, қадiрiмнiң қашқанына жыладым. Бұл да бiр ойланатын мәселе. Осындай ұлттық банкi сияқты қаржы орталықтарында ұлттық кадрлардың, қазақшаны бiлетiн, қазақтың рухын түсiнетiн ұлттық мамандардың болмауы – алаңдарлық жағдай. Шынын айтқанда, ақшаны айтқанмен, қазiр мен меңзеген дүниенiң қатпары тереңде жатыр. Ендi айналымға түседi десе не iстейсiз?! Бiрақ қалай болған күнде де мен өзiмдi жеңiлдiмге есептемеймiн. Бәрiбiр бұл айтқан сөзiмiз олардың санасында, жүрегiнiң бiр төрiнде қалады. Келешекте олар бұндай нәрсеге бейтарап қарамайды. Осындай нәрсенi жасайтын болса, қазақша бiлетiн бiр қазақты алып: «Анау қызылкөздер шулап жүрмесiн, мынаны қарай салыңдаршы» – деуi мүмкiн. Яғни қазақы маманға мұқтаждық туады. Бiзге де керегi сол. Сондықтан, бiлесiз бе, бұл теңгеге деген қарым-қатынас қана емес, бұл ұлттық мүддеге, ұлттың ұпайына деген қайсыбiр шенеунiктердiң көзқарасы екендiгiн бiз көрiп отырмыз. Бiрақ мұны бiз жұмылып, мұндайды болдырмаудың жолын қарастыруымыз керек. Ұлттың танымын қалыптастыру керек. Осы мәселеде де Үлкен кiсi нақты нұсқау бердi ғой, осы тiл мәселесiн уағыздау арқылы бiз таным мәселесiн де уағыздаймыз. Тiл арқылы ұлттың парасатын қалыптастыру, ұлттық мүдденiң маңыздылығын түсiндiруге болады…
– Тағы бiр ұлттық мүддемен ұштасатын мәселенi айтып кетсек. Биыл Желтоқсан көтерiлiсiне – 20 жыл. Бiрақ оған қандай да бiр дайындық байқалмайды…
– Дайындық дегенде, iстiң тетiгiнде отырған жекелеген адамдардың көзқарасы көп нәрсеге себеп болады. Президент нақты түрде айтты. Бұған баға берiлдi. Былайша айтсақ, бұған уақиға деп қарайтын кезең өттi. Бұған тарихшы ғалымдар «көтерiлiстiң өз критерийлерi бар» деп, көтерiлiс сипатын бермейдi. Бiрақ уақиға ауқымы тым тар дүние. Желтоқсан – ұлттың үлкен толқуы, көтерiлiс дегiм келедi. Мәселен, 1917-шi жылғы үлкен революция болардың алдында 1905 жылы Қанды жексенбi болды ғой. 1917 жылғы революцияға қанды жексенбi алып келген сияқты 1986 жылғы Қазақстанда өткен Желтоқсан көтерiлiсi бүкiл империяның шаңырағының күйреуiне әкеп соққан алғашқы себеп болды. Яғни, Желтоқсан – қазақ ұлтының мақтанышы. Әлемдi тiтiркеткен, уысында ұстаған Совет империясының алғашқы шаңырағын шатыр еткiзген алғашқы қадам – қазақтардiкi. Бұл – әлем алдындағы мақтанышымыз. Бұл – қазақтың бұла рухының көрiнiсi. Бұл кешегi Кенесарының, Махамбет-Сырымдардың рухының өлмегендiгiнiң көрiнiсi. Сондықтан бiз мұны әрқашанда үлгi тұтып, ұрпақтың санасына сiңiре беруiмiз керек, сiңiре беруiмiз керек…
– Қазiр қазақ баспасөзi өзiндiк бiр мiнберге айналған сияқты. Яғни, зиялылар бiр-бiрiне наразылық хаттарын жолдап, ғайбат сөйлейтiн болған. Жеке бастың дауына баспасөздi тарту дұрыс па?
– Менiң сөзiм емес, қазақ айтады: «Болар елдiң баласы бiрiн-бiрi батыр дейдi». Жалпы, зиялылардың қырық-пышақ болып, жеке басқа тиiсiп қайдағы бiр ауыр сөз айтатыны – қиын нәрсе. Бұл да бiр үрдiске айналып бара жатыр. «Атың шықпаса, жер өрте» – дейтiн қағидамен бiздiң баспасөзде сондай нәрсенi тiмiскiлеп, iздеп жүретiндер көбейiп кеттi. Бұл кәдiмгi мiнезге айналды. Бұл да жаман. Қазақтың ұғымында ғайбат үлкен күнә болып есептелiнедi. «Бауырдың етiн жеумен пара-пар» – дейдi. Кез келген парасаты жеткiлiктi ел де осыны айтады. Христиандар да: «Не суди да несудимым будешь» – демей ме?! Ендi бұл елдiкке апаратын нәрсе емес. Соншама бөлiнiп-бөлiнiп қырқыспай-ақ, өзара түсiнiсiп алса, жақсы нәрсе болар едi. Соның артынан келедi де тұлғаның жақсы көретiн шәкiрттерi, соның сойылын соғатын адамдар бiр жаққа бөлiнедi. Ел болуды ойлайтын ұлттың зиялы қауым өкiлдерi дауласпас бұрын мәселенiң бас-анығын қарап алса екен деймiз. Эмоцияға салына беруге болмайды, тұлға дейтiн атқа жеткеннен кейiн оның өзiнiң үлкен жауапкершiлiгi болады. Әйтпесе менiң де жауап беретiн адамдарым көп-ақ. Оның бәрiне бiрдей жауап беретiн уақыт жоқ. Неге десеңiз? Бiр мақсатпен бiр жерге бара жатқан жолдағы үргеннiң бәрiне бiрдей тас лақтыра беретiн болсаң, баратын жерiңе жете алмай қаласың. Сондықтан үрген ит қала бередi. Бiрақ басты мақсатқа қарай қатари қалпынша әркiм өзiнiң бойындағы парыз-мiндетiн бiлiп, қадамы мен қарқынынан жаңылмай, бара беруi керек деп ойлаймын.
– Негiзiнен тiл деп қызылкеңiрдек болып жүрген кейбiр зиялы ағаларымыздың балалары орыс мектептерiнде оқитын көрiнедi. Ал, сiздiң балаларыңыз қандай тәрбие алып жатыр?
– Менiң балаларым өте қазақи деп айтуыма болады. Олардың қазақилығы менiкiнен де күштi. Аздап ағылшыншасы, орысшасы бар, арабшасы да жоқ емес. Иншалла, үйге келiп көрiңiздер. Мұсылман есiгi әркiмге де ашық қой. Аллаға мың да бiр шүкiр, менiң балаларым бес уақыт намазын оқиды. Бiреуi 11-ге, ендi бiрi 13-ке келсе де, ұлдарым жас емес, 30 күн оразасын ұстады. Қаланың қызы болса да, осыған мүмкiндiк жасаған анасына рахмет. Сосын ұлтшылдық деңгейiнiң қалыптасуы дiнге байланысты ғой деймiн. Дiндi бала жақсы түсiнгеннен кейiн мiндеттi түрде ұлтжанды болады. Ұлтшыл болу – фашист, басқаларды жек көру деген сөз емес, өзiнiң ұлтының қадiрiн бiлу. Ал, өзiнiң ұлтының қадiрiн бiлген адам басқа ұлттың да қадiрiн бiле алады. Иншалла, менiң балаларым сондай адамдар. Дiндi түсiнген адам фәнидiң сырын түсiнбек.
– Бекболат аға, сiз бүгiн – саясаткер, Парламент депутатысыз. Дегенмен, сiз өмiрлiк жолыңызды өнерден бастадыңыз. Сiздiң өнерiңiздi де сағынып жүрген жұртшылық бар…
– Көкейiңiздi түсiндiм. Рахмет. Өнер майданына Ақтамбердiмен атойлап кiрiп едiм. Қорықпаңыз, қысқасы, майдан бiткен жоқ. Қылышым қайраулы, алысарымның аз емес екенiн байқап отырған шығарсыз.
Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТОВА
