Бауыржан НӨГЕРБЕК: ӘЛЕМ ҚАЗАҚ КИНОСЫН ЖОFАРЫ БАFАЛАЙДЫ

Кино – идеологияның басты құралы. Кино арқылы бүткiл ұрпаққа тәрбие беруге де, кино арқылы ұрпақтың санасын улауға да болады. Уланғаны емес пе, бүгiнгi жастарымыздың жапа-тармағай Батыстың сериалдарына, фильмдерiне елiктеп бара жатқаны. Демек, көркем дүниелерiмiз арқылы өз ұрпағымызды тәрбиелеп қана қоймай, өзгелерге де үлгi боларлық дүниенi ұсынуға болады екен. Бiздiң фильмдерiмiз осы үрдiстен шыға алып жүр ме? Жалпы, қазақ киносы идеологияның құралы болып отыр ма? Осы төңiректе белгiлi кино сыншысы, киногер маман Бауыржан Нөгербекке жолығып, әңгiмелескен едiк.

– Кино сыншы, кино маманы ретiнде сiздi бүгiнгi қазақ киносының жайы алаңдата ма? Алаңдатса, неге көңiлiңiз толмайды, ненi көбiрек уайымдайсыз?

– Қазақ киносының бүгiнгi халi мүшкiл деп айта алмаймын. Қазiр көптеген елдерде кинофестивальдер жиi өткiзiлiп жатыр. Сол фестивальдерге қазақ кинолары да қатысып, жүлделi орындарды иемденiп келiп жүр. Екiншiден, бұрынғы жылдармен салыстырғанда, қазiр фильмдердiң саны көбейдi. 90- жылдары ВГИК-тi жаңадан бiтiрiп келген жастар ғана фильм түсiрген болса, қазiр орта буын да, аға буын да, жастар да кино саласында жаңа туындыларды дайындап, көрерменге ұсынып жатыр. Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Әбiш Кекiлбаевтың шығармаларының экрандалуы осының айғағы. Соңғы уақытта кинофестивальдер жиi өткiзiлетiн болды деген сындар да жиi айтыла бастады. Фестиваль қажет пе, жоқ па деген пiкiрге келсек, жүлде үшiн ұйымдастырылатын фестивальге менiң де көңiлiм толмайды. Бiрақ, фестиваль бәрiбiр қажет. «Шәкен жұлдыздары» кинофестивалi жас дарындардың көзiн ашу, таланттарды танытуды көбiрек мансұқ етедi.

Қазiр киногерлердi көбiрек толғандырып жүрген мәселенiң бiрi – «Қазақфильм» ұлттық компаниясы акционерлiк қоғам бола ма, жоқ па деген мәселе. Бұл да заманның талабынан туып отырған шығар. Оған тойтарыс беру, менiңше қиын. Бiрақ, акционерлiк қоғам болып, тек коммерциялық негiзде фильм түсiрсек, онда бiздiң жағдайымыз қиын. Сондықтан, бұл мәселеге аса ыждағаттылықпен қарауымыз керек.

Жалпы, 80-90-жылдары шыққан фильмдерге әртүрлi пiкiрлер айтылып жүр ғой. Бiрақ, бұл фильмдер бiздiң қоғамымызды суреттеуде көп роль атқарды. Оларды өнер ретiнде қалыптастырар болсақ, сол жылдары түсiрiлген фильмдер шет мемлекеттерге тұңғыш рет шыға бастады. Шетелдiктер қазақ киносын, қазақ режиссерлерiн тани бастады. Ресей фестивальдерiне ғана емес, Парижге де, тiптi, Америкаға дейiн барып, кинофестивальдерге қатысқан режиссерлерiмiз бар. Әлемдiк кинотанушылар қазақ киносын, қазақ режиссерлерiн жақсы бiледi, жоғары бағалайды. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ киносына менiң көңiлiм толады.

– Саны көбейдi деп қуанып отырсыз ғой, жалпы, сол фильмдердiң сапасы қалай?

– Саны көбейген деген сөз, сапасы да жақсарды деген сөз. Жылына бұрын бiр-екi фильм ғана түсiретiн болсақ, қазiр бес-алты фильм түсiрiп жатырмыз. Тiптi, жылына жетi-сегiз режиссер фильм түсiргеннiң өзiнде, ол бiзге аздық етедi. Егер жылына отыз шақты фильм дүниеге келсе, онда фильмдердiң көбейгенi деп айтуға болар едi. Сол отыз шақты фильмнiң iшiнде екi-үшеуi керемет боп шықса, соның өзiмен көп нәрсенi ұтар едiк. Бiзге Ресей фильмiмен бәсекеге түсу ертерек. Ресей жылына жүзден астам фильм түсiрсе, соның iшiнде он шақтысы ғана мықты болуы мүмкiн. Сондықтан, бұл жаңалық емес. Өкiнiшке қарай, бiздi қинайтыны басқа нәрсе. Үлкен қалалардағы кинотеатрлардың бәрi шет елдiң блокбастер фильмдерiмен толтырып жатыр. Мүмкiн, ол фильмдер жанрлық жағынан ұтымды шығар, әйтеуiр, кинотеатрлардағы фильмдердiң 99 пайызы, Голливудтың фильмдерi. Бiздiң киноларымыз бiр пайызға да жетпейдi. Мұны да түсiнуге болады. Өйткенi, бiздiң кинотеатрларымыздың бәрi жекеменшiк болып кеттi. Бiзде үкiметке қарайтын, муниципальды деймiз ғой, сондай кинотеатрлар мүлдем жоқ. Алматыда да, Астанада да, тiптi облыс орталықтарында да мұндай кинотеатрлар жоқ. Қазақ киносын ешкiмнiң бiлмей жататыны да сондықтан. «Көшпендiлердi» осындай мақсатпен түсiрдi ғой. Сол фильмнiң өзi толығымен көрсетiлмей жатыр. Әрине, фильм ретiнде «Көшпендiлерге» көңiлiм толады деп айта алмаймын. Тiптi, сыни мақалалар да жаздым. Әңгiме фильмнiң сапасында емес, жалпы көрсетiлiмiнде. Жалпы, бiзде прокат деген мүлдем жоқ. Оны қалай жасау керек дегенге пiкiр айтатын арнайы маман емеспiн. Тек, ең бастысы, үкiмет үлкен-үлкен қалаларда кинотеатрлар ашу керек. Және ол кинотеатрлар тек қана классикалық фильмдердi көрсетуге бағытталуы қажет. Ол қазақ киносы ма, әлде әлем классиктерiнiң озық туындылары ма, ең бастысы, классикалық шығармаға негiзделсе болды. Чаплиннен бастап, Шәкен Аймановтың фильмдерiне дейiн көрсетiлiп тұрса, сонда бiз сол арқылы көрермендi тәрбиелер едiк. Көрермендi жоғалтып алдық. Қазiргi жастар атыс-шабыс, детектив фильмдердi көруге ғана құштар. Жанрлық , көрерменге ой тастайтын фильмнен олар жалығып кетедi. Фестивальдердiң кино көрсетiлiм барысында осыған менiң де көзiм жеттi. Ең үздiк деп саналған фильмдердi жастар, оның iшiнде мектеп оқушылары қабылдай алмай жатты. Сол жағынан келгенде, бұл үлкен проблема деп ойлаймын. Ал, «Қазақфильм» киностудиясы акционерлiк бола ма, болмай ма, ол үкiметтiң жұмысы. Жаңа қазақтардың шешетiн проблемасы. Менiң ойымша, өнер адамы үшiн ол жекеменшiк пе, үкiметтiкi ме, шындап қарағанда бәрiбiр. Өйткенi, өздерiңiз көрiп отырсыздар, Дәрiжан Өмiрбаев болса, Корея- Франция елдерiнiң ақшаларына кино түсiрiп жүр. Режиссер Серiк Апрымов та тура солай шетелдiк инвесторлардың ақшаларына кино түсiрiп жүр. Тiптi, кейбiр режиссерлерiмiз шет елге барып жұмыс та iстегiсi келедi. Мен мұны құптамаймын. Дегенмен, олардың өз еркi.

–Шындығында да, аға, бiздiң режиссерлерiмiз өз елiнде емес, өзге елде жұмыс iстеуге неге құмар?

– Өйткенi, бiзде кино саласы әлi бизнеске айнала қойған жоқ.

– Режиссерлерiмiз өздерiне жеке студия ашып алса ше?

– Ондай жеке студиялар да бар. Деректi фильм, анимациялық фильмдер түсiрiп жатқан киностудиялар бар. Ол адамның өз еркi ғой, бiрақ бiздiң режиссерлерiмiз Голливудтқа немесе Францияға барсам, сол жерде мүмкiншiлiк көбiрек, әрi атымды тез шығарам деп ойлайды.

– Олар неге Қазақстанда аттарын шығарғысы келмейдi? Өз елiнде жүрiп те танымал болуға болады ғой.

– Дұрыс айтасың, адам ең әуелi өз елiне еңбек ету керек. Бәрiбiр, ол жақта, Апрымов, Қарсақбаевтың балалары сияқты жүздеген, мыңдаған режиссерлер жүр. Олардың бәрiн жұмыспен қамтамасыз етпейдi ғой. Нағыз бәсекенiң ортасына барып, сайысқа түсе алмайды. Одан қайта өз елiмiзде кино саласын дамытсақ, жақсы болар едi. «Қазақфильмдi» акционерлiк қоғам етемiз деуде де, көздеген бiр мақсаттары бар шығар. Онда киностудия тек бюджетке қарамай, өмiр сүрер едi. Былтыр Египетке барғанымызда көзiмiз жеткен бiр нәрсе, бай адамдар көркем фильмдерге инвестор болып, қаржы бөлсе, балалар фильмдерiн үкiметтiң өзi қаржыландырады екен. Бiз де осындай тәсiлге көшсек, өте дұрыс болар едi. Өйткенi, бiзде қазiр балаларға арналған фильм мүлдем жоқтың қасы. Анимациялық фильм тоқтап қалды. Өкiнiшке қарай, жаңа қазақтарымыз өнерге құлшынып, ақша бөлiп отырған жоқ. Меценаттар жиналып «Тарлан» деген сыйлықты бередi. Бұл сыйлықты тек қана эстрада әншiлерiне, содан кейiн, ақындарға көбiрек бередi. Режиссер Тимур Бекмамбетовтың бiр фильмiне екi сыйлық бердi. Бiрi – түсiрген режиссерге, екiншiсi – жазушысына.

– Бекмамбетовтi Ресейде жақсы фильм түсiргенi үшiн марапаттадық па, сонда…

– Қазақ режиссерi болғаны үшiн берiлген шығар. Мүмкiн сыйлықты берушiлер Тимур Ресейде қазақтың атын шығарып жүр деп ойлайтын шығар. Қазақ елiнде жүрген азаматтарға беру керек едi. Тимур Бекмамбетов сол он мың долларға қарап отыр деп ойламаймын. Өзiмiздiң елiмiздегi жас режиссерлерге, орта буын өкiлдерiне берiлсе, қандай көмек болар едi. Бiзге республикалық кинофестиваль керек. Сонда операторлық жұмыс, дыбыс режиссерлерiнiң жұмысы тыс қалып қоймайтын едi. Сол республикалық фестивальде үздiк шыққан фильмдердi халықаралық фестивальге шығаруға болар едi. Кино туралы Заң қанша жыл болды, әлi шешiлмей жатыр. Кеше «Еуразия» кинофестивалiнде ең үздiк фильмдер Кореяның фильмдерi болды. Соңғы кездерi жалпы, Кореяның фильмдерi жоғары деңгейге шықты. Үкiмет оларға мүмкiншiлiк жасап отыр. Телеарналарында өзге елдердiң фильмдерiн көрсетуге шектеу жасаған. Кәрiстердiң сериалдарын көрсету үшiн арнайы ақша бөлген. Бiзге де осындай заң керек. Қазақ кинотеатрларында жүрiп жатқан фильмдердiң жарты пайызының қазақ киносының дамуына көмегi тиiп жатса, дұрыс болар едi. Бiрақ, бiзде олай жасалынбайды. Оның бәрi бизнеспен байланысты. Кинотеатрлар салу өте тиiмдi екенiн жаңа қазақтар түсiндi. Ол кинотеатрлар екi жылдың iшiнде-ақ, өзiн-өзi ақтап алады. Бiрақ, онда қазақ киносы жоқ. Келешекте де көрсетiлмейдi. Ол үшiн оларды мәжбүрлеу керек. Телеарналарда 50х50 деп жатырмыз ғой, тура сол сияқты, киноға да заңдылық енгiзу қажет. Ең құрығанда қазақ киносы отыз пайыз көрсетiлсе. Кеңес дәуiрiнде дәл осылай болған. Есiңiзде болса, ол жылдары үндi фильмдерi жиiрек көрсетiлетiн. Үкiмет сол үшiн арнайы шешiм қабылдап, үндi фильмдерiн отыз пайыздан артық көрсетуге тыйым жасаған болатын. Мiне, дәл осылай мемлекет өздерiнiң мүддесiн қорғау керек.

– Кино туралы Заңды ұсынатын, заңды бекiтуге атсалысатын киногерлердiң өздерi емес пе? Олар неге заңның бекiтiлуiн талап етпейдi? «Заңды ұсынып қойдық» дегеннiң өзiне төрт-бес жыл өткен жоқ па?

– Бекiтiлмей жатыр ғой. Оны жасайтын «Қазақфильм» ұлттық компаниясы мен Киногерлер одағы. Нұсқаларын ұсынған.

– Олар ұсынған Заң Парламенттiң көңiлдерiнен шықпай жатқан шығар.

– Шамасы солай болуы керек. Әйтеуiр өтпей жатыр. Соның өтпеуiне, «Қазақфильмдi» акционерлеу деген сияқты мәселелер кесе-көлденең тұрған сияқты. Бiзде кинофестивальдi жиi өткiзудегi басты мақсат– бизнесмендердiң көңiлiн киноға аудару. Шет елдерде шетелдiң байлары киноға үлесiн қосады, сол кино арқылы пайда табады. Ал, «Қазақфильмге» ешкiм көңiл бөлiп жатқан жоқ. Тiптi, анимациялық фильмдердi ешкiм ойға да алмайды. Шындығында, нағыз пайданың көзi мультфильмдер ғой. Қазақстанда қанша отбасы болса, соның барлығының үйiнде шет елдiң мультфильмдерi бар. Балалары үшiн бәрiн сатып алады. Тура солай қазақ мультфильмдерiн шығарып таратса, қандай пайда табар едi. Қазiр ептеп, ТуранӘлемБанкi фильмдерге көңiл бөле бастады ғой. Алтын қордағы ескi фильмдердi DVD таспаларға әзiрлеп шығарды.

– Банктiң дайындап жатқанының бәрi Алтын қордағы фильмдер ғана. Ал, соңғы уақытта түсiрiлiп жатыр деген фильмдер тым болмағанда таспаға неге түсiрiлмейдi?

– Жаңа фильмдердiң өз иелерi бар.

–Демек, олар өздерi пайда тапқысы келедi ғой.

– Иә, пайдаларын өздерi алғысы келедi. Олар бiрден ондай нәрсеге бара қойғысы келмейдi. Оның үстiне, бiздiң көп фильмдерiмiз шет елдермен бiрлесiп түсiрiлген. Олардың инвесторлары Франция, Корея, Жапонияда. Олармен келiсiм-шартқа отыру керек. Олар тектен-текке бере қойғысы келмейдi. Сол жағынан қарағанда, бiздiң қазақ киноларын әлемге шығарған жаңа толқынның фильмдерiн басып шығару өте қиынға түседi. Ең бастысы, прокатты үкiмет жолға қою керек. Кино үкiметке қажет болса, үкiмет киноны идеология құралы ретiнде қарастыратын болса, прокат жүйесi жолға қойылар едi. Мемлекеттiк прокат болуы керек. Прокат жүйесi болғандықтан, онда кинотеатрлар салынады. Сосын балаларға арналған фильмдер үкiметтiң бақылауында болар едi. Үкiмет тарапынан балаларға арналған фильмдерге ақша бөлiнсе, онда бiз жастарымызды отансүй¬гiштiкке, адалдыққа, адамгершiлiкке тәрбиелер едiк. Өйткенi, киноны көретiн көбiне жастар. Бiз көбiне, мұнай, экономика деймiз бе, құрылыс деймiз бе, сонымен кетiп қалдық қой. Өнер шетте қалып жатыр. Бiздiң режиссерлер шет елге белгiлi болғанымен, Қазақстанда олардың өздерiн де, фильмдерiн де бiлмейдi. Қажет емес те…

– Бүгiнгi түсiрiлiп жатқан фильмдердiң тағы бiр кемшiлiгi, көбiне философияға көбiрек мән берiлетiн сияқты. Кино деген өнер емес пе? Оған көркемдiк, сұлулық қажет емес пе? Бiзде керiсiнше, қарабайыр дүниенi кино деп сыртқа шығарып жатамыз.

– Оны құптаймын. Бiздiң режиссерлерiмiз шет елдiң фильмдерiнен кем түспейтiн кинолар түсiре алады. Түсiретiнiне сенем де. Ондай кино түсiрiп, шет елмен бәсекеге түсу қиынырақ болады. Оның үстiне, шет елдердiң блокбастер фильмдерiн әзiрге қуып жете алмайтын да шығармыз. Өйткенi, олардың оған жұмсайтын қаражаттары өте көп. Технология жағынан олар өте iлгерi дамыған. Сондықтан, бiздiң авторлық шығармаларымыз, кинотуынды ретiнде шет елдi қызықтыратын шығар. Сонымызды кейде сынап та жатамыз. «Қазақ елiнiң мүсәпiр қалпын көрсетiп, жүлде алып жатыр» деген әңгiмелердi де жиi естимiз. Бұл тiптен де олай емес. Шет елдiктер шығармашылық жұмысымызға таң қалады. Аз ғана ақшаға «мынадай фильмдi қалай түсiрген» деген таңданушылық болады. Бiздiң қазақ киносының шығармашылық деңгейi төмен деп айта алмаймын. Жыл сайын Шәкен Аймановтар туыла бермейдi ғой. Ондай адамдар келешекте туылатына сенем. Мүмкiн, ондай адамдар он жылда, тiптi, жиырма жылда дүниеге келер, ең бастысы талантты жастар өсiп келедi.

– Бiздiң кинофестивальдерiмiздiң көбi мемлекеттiк тiлден айналып кетедi. Шет мемлекеттен келген қонақтарымыз қазақтың тiлiн, салт-дәстүрiн, әдет-ғұрпын көрсек деп келмей ме?

– Оның рас. Өткенде, Еуразия кинофестивалiнде Дәмiр Манабайдың «Кек» фильмiн орыс тiлiнде көрсеттi. Дубляжы өте нашар. Мәскеуде жасалынған. Орысша көрсетемiн деп көрерменнiң әсерiн жоғалтып алды. Өйткенi, дүниежүзiлiк тәжiрибеде фильмдердiң барлығы ұлттық тiлде көрсетiледi. Төменгi жағына субтитрмен ағылшын тiлiнде жазып қояды. Солай көрсету керек едi. Аудармашылар ағылшыннан бiрден қазақшаға аудармасқа. Қазақша сөйлеп, қазақша түсiндiрмеске. Мұның бәрi, фестивальдi ұйымдастырушыларға тiрелiп отыр. Ұйымдастырушылар қазақша бiлмесе, қағазға жазып алып, оқуына болар едi.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА

Серіктес жаңалықтары