Уәлихан Қалижанұлы, Парламент Мәжілісінің депутаты: ҰЛТТЫҚ САНАҒА ҰЛТТЫҚ СIЛКIНIС КЕРЕК
Уәлихан Қалижанұлы, Парламент Мәжілісінің депутаты: ҰЛТТЫҚ САНАҒА ҰЛТТЫҚ СIЛКIНIС КЕРЕК
Уәлихан Қалижанұлы – Парламенттегі оралмандар мәселесімен түбегейлі шұғылданып жүрген депутаттың бірі. Өткен шақырылымда Уәлихан Қалижанұлы Парламенттің «Көші-қон және отандастармен байланыс жөніндегі» біріккен комиссиясының төрағасы болған. Қазір Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі комитеттің, «Отан» партиясы фракциясының мүшесі.
Біздің депутатпен әңгімеміз оралмандар және басқа да саяси-әлеуметтік мәселелер төңірегінде болды.
– Уалихан Қалижанұлы, соңғы кезде біздің қоғамымызда болып жатқан оқиғаларға баға берудің өзі қиындап кеткен сияқты. Жалпы, Алтынбек Сәрсенбайұлының қазасы Сізге қалай әсер етті?
– Сұрақ, әрине, ауыр. Бірақ, оның артында бірталай мәселелер бар. Өйткені, мен Алтынбек Сәрсенбайұлының әріптес ағасы ғана емес, әрі бір елеулі кезеңдерде осы азаматтың тағдырына араласқан жігіттердің бірімін. Ол Мәскеудегі университетті бітіріп келіп, ҚазТАГ-та қызмет істеп жүрген кезінде қызметке тартқан едім. Мен «Лениншіл жас» газетінің бас редакторы, Комсомолдың Орталық Комитетінің бюро мүшесімін. «Лениншіл жас» газеті ол кезде кадрларды резервке қоятын. Алтынбекті осы «Лениншіл жас» газеті бас редакторының резервіне қойып, біраз саяси науқанға қатысуына себепкер болдым.
Маған бұл қаза қатты батты. Жанымды күйзелтті, қабырғамды қайыстырды. Қазақта бір сөз бар «Ағайын өкпеге қиса да, өлімге қимайды» дейтін.
– Бірақ, соңғы кезде Сіздер дүрдараз болып жүрді деген әңгімелер бар ғой?..
– Рас, Алтынбек екеуміздің арамызға кейін әлдекімдердің суық қолы еніп, біреулер қара мысық жүгіртті. Оның кейбір мәселелерін дүниеден өткен адамның артынан айтқан қиын болар. Бірақ, мен ағасы ретінде өзіме жасаған қиянатты кештім.
Бұл ағайындар арасындағы әңгіме. Ал, енді үлкен саясатқа келгенде Алтынбектің орны ойсырап қалғаны рас. Өйткені, Алтынбек 8 жылдай министр болды. Кезінде мен оның орынбасары да болдым. Көптеген мәселелердің төңірегінде Алтынбектің алдын болжай алатын қасиеті бар еді. Сондықтан да, Алтынбек министр тағында отырып, Қазақстанның идеологиясының кілтін ұстады деп білем. Және, оның қасында көп жүргендіктен, көптеген ұсыныстардың Елбасыға осы министрлік арқылы жететіндігіне де куә болдым. Демек, Қазақстан тәуелсіздігінің 15 жылдығы қарсаңында Алтынбектің орны, өзіндік қолтаңбасы қалды.
– Бұл қазаға осы Сенаттың белді қызметкерінің, басшыларының бірінің тікелей қатысы болуы нені көрсетеді? Біздің қоғамның әлсіздігінің көрінісі емес пе?
– Алдын-ала тон пішіп, пікір айтқым келмейді. Адамдар ұсталды. Тергеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Оның ішінде Сенаттың аппарат жетекшісінің ұйымдастырушысы екендігі мәлім болды. Өткендегі Сенаттың отырысында Президент қатысып, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын ұсынған кезде, өзіне Өтембаевтан ресми хат түскенін мәлімдеді. Онда осы мәселеде басқа адамдардың қатысы жоқ екендігін және оны жеке өзі ұйымдастырғанын айтты. Әрине, сенуге де болады, сенбеуге де болады. Бірақ, егер Өтембаев осы мәселенің бәрін мойнына алып, осындай хат жазып жатса, оның аржағында да үлкен салмақ жатқан шығар.
Алтынбектің белгілі басылымға берген сұхбатында айтылғандай, Мәскеуде арақ ішіп, жатып алғаны туралы мәселе оның тағдырына қаяу түсіргені рас енді.
– Дегенмен, бұл мақала осындай атпал азаматтың өліміне әкеп соғатындай фактор емес сияқты…
– Мен сот та, прокурор да емеспін. Мен тек өз ойымды бөлісіп отырмын. Бұның аржағында қалай болғанда да, тағы бір үшінші күштердің болуы бек мүмкін. Тергеу процесі әлі біткен жоқ. Әлі 4-5 айға созылатын болу керек. Мен бүкіл ақпараттарды екшеп оқып отырмын. Тергеу біткеннен кейін бұған ресми баға берілетіндігінде дау жоқ. Сол кезде бұл мәселе дүдәмал ойлар тудырса, әрине, мәселені егжей-тегжейлі тексеру туралы ұсыныстар айтылар деп ойлаймын. С.Әбдірахманов жақында мәлімдеме жасап та үлгерді. Депутат үні ескерусіз қалмас. Өткен аптада А.Сәрсенбайұлының өліміне қатысты деректер жариялап жүрген БАҚ және веб-сайттардағы мәліметтерді тексеру жөнінде Бас прокуратураға өзім де депутаттық сауал жолдадым. Бұл жеке адамның ғана өлімі емес, оппозицияға кеткенмен, ол Қазақстаннан кеткен жоқ. Сот әділ және ашық өтіп, қылмысқа қатысы бар адамдардың барлығы бірдей жазасын алуы керек.
Өйткені, бұл демократияға төнген қауіп деп есептеймін. Мен Дариға Назарбаеваның осыған байланысты мәлімдемесін қоштаймын. Бұл Президенттің өзіне жасалып отырған шабуыл. Сәрсенбаевтың өлімі Қазақстанда әртүрлі толқулар туғызып, ұлттық экстремизмді оятатындай немесе халықты алаңға шығарып, әртүрлі заңсыздық жолдарға итермелейтіндей бір мәселелердің ұшығы көрініп қалды.
– Алматыда осы оқиғаға байланысты өткен митингіге қатысушыларды қамап тастапты. Бұл дұрыс па?
– Заң біреу. Президент пе, министр ме, қарапайым Қазақстан азаматы ма, заң алдында жауапкершілік бірдей. Заңды сыйлау керек. Жақсы ма, жаман ба ол – қабылданған заң. Сондықтан да, бұл жерде құқық қорғау органдарына айып таға алмайсың. Себебі, заң аясында жұмыс жасады.
Егер Алтынбек Сәрсенбаевтың өлімі болмай, басқа себептермен митинг ұйымдастыру қажет болған жағдайда Алтынбектің алаңға ешкімді алып шықпайтындығына кәміл сенімдімін. Өйткені, ол заңды өте жақсы білетін және заңды сыйлайтын.
– Сіз бұл оқиғалар елімізде ұлттық немесе басқа да экстремистік топтардың бой көтеруіне әсер етіп отыр дейсіз. Сіздіңше, Қазақстанда ұлттық немесе діни экстремизмнің алғышарты бар ма?
– Ал, неге жоқ деп ойлайсыз? Америка, дүние жүзіндегі бес қаруы сай, көрмейтін көзі, естімейтін сөзі жоқ мемлекет сияқты көрінген. Сол Американың дәл үстінде қыркүйек оқиғасы (2001 жылды айтады) қалай орын алды?!. Америка «біздің әуе кеңістігімізді ешкім бұза алмайды» деп мәлімдеген болатын.
Сондықтан да, экстремизм бізде мүлде жоқ деп ауа жайылуға болмайды. Қазақстанда неше түрлі діни ұйымдардың қаптап жүргені жасырын емес. Мысалы, «Аум-синрикені» алайық. Бұл ағымға әлемде тыйым салынған, сол Қазақстанда бар. Анау Жапониядағы секта Қазақстанға қалай келді? Кришнаиттерді алайық, олардың ішінде радикалды кришнаиттер бар. Қазақтың негізгі діні – ислам діні. Соған қарамастан, біздің Алматы облысының Қарасай ауданында саяжайларды алып алып, кришнаиттердің үлкен колониясы өмір сүріп жатыр. Оларды қазақ азаматтары басқарады. Болмаса Хизбут-тахриридің Алматыда, Астанада, Оңтүстік Қазақстанда бой көтеруі де тегін емес. Оның артында халифат құруды көксейтін экстремистік топ бар. Демек, бұның барлығы бізде діни экстремизмнің көріністері бар екендігінің дәлелі. Кез келген мемлекет өзінің саяси-экономикалық шекарасын қорғауға міндетті. Бұл жазылмаған заңдар.
– Діни сенім бостандығы туралы заң бар ғой. Осы заңды қайта қарау керек деген әңгіме көтерілгелі біраз уақыт болды. Осының бәрі сол заңның солқылдақтығынан емес пе?
– Бостандық дегеннің өзі де заңның басымдығымен болуы керек. Негізінен біздегі басты діндер – мұсылман және христиан діні. Ал, біздегі діни ағымдар бес адамның басын қосады да бір діни бірлестік құрады. Сөйтіп, халықтың арасында миссионерлік жұмыс жүргізе бастайды. Әрине, Конституция бойынша дін еркіндігі берілген, баспасөз бостандығы бар. Бірақ, бұл мәселеге келгенде сергектік таныту қажет.
– Сіздер жақында ғана Құрбан айт пен Рождествоны діни ресми мейрам ретінде қабылдау жөніндегі заңды бекіттіңіздер. Бұл дұрыс деп ойлайсыз ба?
– Бұл мәселенің ар жағында саяси астар жатыр. Қазақстанда негізгі дін – мұсылмандар мен христиандар. Біз әлі де болса саяси тепе-теңдіктен шыға алмай келе жатырмыз. Конституциямыз бойынша, қазақтың тілі – мемлекеттік тіл. Ал, орыс тілі – ресми тіл. Осы екі бап бірін-бірі тежеп, тілімізді дамытуға кесірін тигізіп жатыр. Егер, мұсылмандардың Құрбан айтын ғана демалыс деп жариялап жіберсек, славяндарды ұмыт қалдырғандай болатын едік. Мәселен, Моңғолияда Наурызды Баян-Өлгий аймағындағы қазақтар үшін ресми мереке етіп берді.
– Бірақ, Ресейде басқа халықтардың ұлттық мүддесі аяқасты болып отыр ғой. Ол біз сияқты унитарлы емес, Федеративті мемлекет. Бірақ, сөйте тұра ол елде тек орыс ұлтының мүддесі ғана ескеріледі. Ал, біз керісінше ұлттың мүддесінен гөрі, басқа халықтың мүддесін көбірек ойлайтын сияқтымыз?
– Мен басқа халықтар деген сөзіңе келісе алмаймын. Олардың бәрі де Қазақстан халқы. Қазақстанның азаматтары. Америка неге бүгінгідей экономикалық дербестікке қол жеткізді. Сан ұлттың өкілдері тұрады. Олар өздерін американдықтармыз деп есептейді. Аяғымыздан қаз тұрып, жаңадан қалыптасып келе жатқанда, тәуелсіздікті нығайтудың барысында, бұл мәселеде теңгермеушілік саясат жүргізіле береді.
– Демек, Сіз «қазақстандық идеяны» қолдайсыз ғой?
– «Қазақстандық» деген сөздің мәйегіне үңілуіңді сұрар едім. Бұл баяғыдағыдай «Мой адрес – Советский Союз» деген мағынада емес. Қазақстан халқы. Басқаны былай қойып, түріктерді алайықшы. 60 миллионнан астам түрік бар. Олардың бәрі түрік емес. Бірақ, бәрі «түрік» деп жазылады. Ататүріктің ең үлкен ісі – Түркиядағы бүкіл халықты бір идеяның төңірегіне жұмылдырды. «Қазақстандық» деген идеяның астарынан болашақта осындай идеяны көргім келеді.
– Сонда төлқұжатымызда сол түріктер сияқты «қазақ» деп жазбаймыз ба?
– Неге жазбаймыз? Жазамыз. Басқа ұлттарды біз жақындатуымыз керек. Уақыт өте келе, тіліміз тұғырына қонса, іс-қағаздары қазақ тіліне көшсе, Президент әкімшілігі қазақша сөйлесе, Үкімет пен Парламент қазақша сөйлесе, бірте-бірте осы «қазақ идеясы» барлығымызды бір ұлттық идеяға алып келеді.
Қытайдың ұлы ойшылы Конфуцийдің бір сөзі бар: «Дүние жүзін соғыспен жаулап алу мақсат емес. Ғасырына бір миллиметр алға жылжысаң да жетеді» дейді ол. Яғни, асықпай көп нәрсені істеуге болады. Демек, әлі де сабырымызды сарықпай, артын күтуіміз керек. Қазір, Құдайға шүкір, Қазақстандағы қазақтардың саны 57%-ға жетіп қалды. Бірақ, шапанымызды желбегей жамылып, бөркімізді аспанға ата қоятын пайыз емес бұл. Осы 57%-дың, Мұхтар Шахановтың есептеуіне қарағанда, 2 миллионнан астам қазағы қазақша ойлай да, жаза да білмейді. Ұлттық космополиттеріміз әлі де сіресіп отырғанда, олар әсіресе, билік орындарында отырған кезде бұл мәселені төңкеріп тастау оңай емес. Ұлттық санаға – ұлттық сілкініс керек. Сәл сабырлықпен жалғастырсақ, бұған да бір күн жетеміз.
– Демек, Олжас Сүлейменов айтқандай, қазақ әлі ұлт болып қалыптасқан жоқ қой?
– Ұлт болып қалыптастық қой. Бірақ, әлі де болса ескі наным-сенімдер бар, жүзге бөлінушілік бар, сол етегімізден тартып келе жатыр.
– Жалпы, осы ұлттық мәселе жүзеге асу үшін, қазақтың саны басым болу керек деген пікір көбірек айтылады. Бұл 1991 жылдан бері айтылып келеді. Егер біздің санымыз 70% үлеске жететін болса, қазақ мәселесі өзінен өзі шешілер еді дейміз. Бұл шеттегі қандастарымыздың келуіне тікелей байланысты. Құдайға шүкір, оралмандар келіп жатыр. Сіз осы мәселемен айналысып келе жатқан депутатсыз. Осы 14 жылда бізде заңдық шеңбер, заңдық база қалыптасқан деп ойлайсыз ба?
– Мен оралмандарға – сыртта жүрген қазақтар ғана деп қарамаймын. Мен ұлттың азаматтары деп қараймын. Тарыдай шашырап кеткен қазақтардың – Қазақстан деген жалғыз мемлекеті бар. Осы мемлекетке шоғырландыру үлкен мәселе. Қиын-қыстау күндердің өзінде біздің Елбасымыз осы оралмандар мәселесін көтерді. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылып, Қазақстанға келуге мүмкіндік жасалды. Мысалы, мен «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы қызметін атқарып жүргенімде, Моңғолияға барған кезімізде Президент ол кездегі Моңғолияның президенті Очирбатқа: «Бүкпелемей тікесінен қояйын, Очирбат мырза, Моңғолиядағы қазақтардың Қазақстанға көшуіне кедергі жасама» деді.
Ал, Қытайға барған кезімізде, дәл осы әңгімені айтқан кезінде Қытай мемлекетінің жетекшілерінің бірі Липен: «Құрметті Назарбаев мырза, біздің екі мемлекеттің арасындағы осы Сіздің ресми сапарыңыздың күн тәртібінде бұл мәселе жоқ. Сондықтан да, бұл мәселені біз талқылай алмаймыз» деді.
Қазір саясат өзгерді. Көші-қон жөніндегі заңды қабылдадық. 450 мыңнан астам отандасымыз Қазақстанға келді. 350 мыңы Қазақстан азаматтығын алды. Көп қиындықтар болды. Осы жерде екі мәселе бар. Бірінші, 1991-1993 жылдар аралығында Моңғолиядан Еңбек-шартымен келген азаматтарымыздың жағдайы. Ол кезде мемлекетаралық келісім бар еді. Колхоз-совхоздарымыз тарамаған. Қалай болғанда да, ол сыртта жүрген қазақтарды Қазақстанға тартудың саясаты болған. Кейін кеңестік жүйе тарап кеткеннен соң, Қазақстанның азаматтары секілді өз күнін өзі көруге мәжбүр болды. Менің есептеуімше, Үкімет осыларға 2,5 миллиард теңге қарыз, осы мәселеге орай, мен депутаттық сауал жолдадым. Кезінде Премьер-министр Даниал Ахметовтің қабылдауында болдым. Олар өздерінің есеп-қисабына салып, сол кездегі Көші-қон агенттігінің төрайымы Жағанованың мәлімдеуімен, еңбек-шартымен келгендердің алдында қарызымыз жоқ дегенді айтты. Квотамен келген азаматтарымыз да өзіне тиесілі үй-жайын ала алмады. Мен депутаттық сауал жолдай жүріп, Үкіметтік комиссия құруға мұрындық болдым. Сөйтіп, комиссия құрылып, 1993-1998 жылдардағы Үкіметтің оралмандар алдындағы қарызы 2,5 миллиард теңге болғанын дәлелдедік. Ол қаржы оралмандарға берілді.
– Уәлихан аға, квота жайында әңгіме қозғап отырсыз ғой. Осы мемлекеттік көші-қон квотасының қайшылықтары аса көп. Айталық, оралмандар Қазақстан азаматтығын алып қойғаннан кейін, оралман мәртебесінен айрылып қалады. Демек, өздеріне тиесілі көмекке қол жеткізе алмайды. Бұл азаматтықты алуды тежеп отырған сыңайлы. Осы мәселені реттеудің амалдары жоқ па?
– Мынау Қазақстан азаматтығын алу жөніндегі заңға өзгертулер мен толықтырулар енгіздік. Сол кезден ескерілмеген бір мәселе бар. Бұл жаңағы өзің айтып отырған – оралмандар алдындағы таңдау. Не азаматтықты алу не квотаны күту. Осы мәселеге орай, депутаттық сауал жолдай жүріп, оның да шешімін тапқан сындымыз. Осы жылдың шілде айында «Халықтың көші-қоны» туралы заңға толықтырулар мен өзгертулер енгіземіз.
Сол өзгертулерде «Оралмандар Қазақстан азаматтығын алғаннан кейін де, 3 жылға дейін оралман мәртебесі сақталады» деген арнайы бап енгізбекпіз. Яғни, оралмандар осы үш жылдың ішінде квотаға еніп, өзіне қажетті көмектеріне қол жеткізе алатын болады. Бұл мәселені осылай шешетін болсақ, ендігі проблема – аралас некеге қатысты болып тұр. Айталық, күйеуі – қазақ, әйелі – орыс, немесе керісінше, күйеуі – өзбек, әйелі – қазақ. Олар Қазақстанға келгісі келеді. Бұл мәселені қалай шешуіміз керек. Өркениетті елдердің заңдарына сүйене отырып, бұны да оңтайлы шешуге атсалысуымыз қажет.
Елбасының жақындағы халыққа дәстүрлі Жолдауында оралмандар мәселесіне назар аударылып отыр. Мысалы, «бізге осы заманғы көші-қон саясатының тұжырымдамасы керек» делінген Жолдауда. Яғни, оралмандар мәселесі сыртта жүрген қазақтарға қамқорлық деңгейінде ғана қалып отырған жоқ, ұлттық саясаттың буынына айналып отыр. «Үкімет 2006 жылы оралмандардың білігі мен білімін ескере отырып, оларды эмиграция квотасына енгізудің объективті өлшемдерін әзірлейтін болсын» деген тапсырма берілген. Демек, бұл айналып өтуге болмайтын тақырып.
Осыған байланысты алда қыруар шаруа да істелінбек. Жақында Үкіметте «Шетелде тұратын отандастардың істері жөніндегі» комиссия құру туралы Қаулы қабылдады. Бұның жалпы ережелерінің жобасы дайындалды. Демек, сыртта жүрген қандастарымызға қатысты, оралмандарға қатысты проблемалардың барлығы да осы комиссияның жұмысында егжей-тегжейлі қаралып, ұсыныстар жасалынып отырады.
– Халық арасында оралмандардың артық ауыз болып отыр деген ойды қозғайтындар көп. Зейнетақы алып жатыр, жұмысқа тұрады, өзіміз жетісе алмай жүрміз, оларды неменеге шақыра береміз деген әңгімелер жиі кездеседі.
– Дүниежүзінде 3-ақ мемлекет бар – өз отандастарымен жұмыс істейтін. Ол – Германия, Израиль және Қазақстан.
Ал, келген оралмандардың 45-і – ғылым докторы, 245-і – ғылым кандидаты, 27 мыңдайының жоғары білімі бар, 3 мыңнан астамы аяқталмаған жоғары білімді, 50 мыңының арнаулы мамандығы бар, 150 мыңнан астамы орта білімді. 1,5 мыңдайы шығармашылық қызметкерлер.
– Бұл енді цифр ғой?
– Осы цифрдың артында адам тұр.
Оралмандардың көбі Қазақстан қоғамында масыл болып отырған жоқ. Бұл – бір. Екіншіден, ғылымды дамытуға үлес қосып жатыр. Біздің қаймағы бұзылмаған қолөнерімізді алып келіп жатыр. Қытайдан келген, Моңғолиядан келген біздің қолөнершілеріміз қолданбалы өнеріміздің маржандарын жаңғыртуға көмек болуда. Қытайдан керемет дәрігерлер келді.
Мен оралмандардың көптеген қоғамдық ұйымдарымен жұмыс істеймін. Мәселен, Алматыда оралмандардың «Асар» қоғамдық бірлестігі дейтін республикалық ұйымы бар. Ол ұйымның төрағасы Ресейде университет бітірген, экономика ғылымдарының кандидаты, Моңғолиядан келген Қайрат Бодауханұлы. Осы азаматпен мен көп жұмыс істедім. Алматы қаласында менің ұсынысыммен (ешкім шеше алмаған мәселені шештім деп ойлаймын, мен ол үшін мақтана да аламын) оралмандарға жер телімдерін алып бердім. Сөйтіп, «Байбесік» деген ауыл құрылды. Бұлар квотадан тыс келген оралмандар. Онда жол салынды, электр жарығы берілді, болашақта мектеп ашу жоспарланып отыр.
Енді осы қоғаммен бірге «Нұрбесік» деген ауыл ашуды жоспарлап жүрміз. Осыған сәйкес, Ақмола облысының әкімі Мәжит Есенбаев мырзамен әңгімелестім. Талапкер деген жерден жер телімдері беріледі. Алматы облысының әкімі Серік Үмбетов те оралмандарды қолдауда. Жамбыл облысында жүргенде де қолдаған. Демек, Алматы облысында да квотадан тыс келген оралмандардың шағын-шағын ауылдары ашылмақшы. Астана қаласының әкімі Шүкеев мырзаға жақында арнайы үндеу жарияладым. Ол кісімен арнайы жолығып, оралмандардың бейімделу орталығын ашу мәселесін қолға алып отырмыз. Ол орталықта тіл үйрететін, заңдарды түсіндіретін арнайы кеңселер болады. Оның жанында кәсіпкерлікпен шұғылданатын шағын цехтар құру да жоспарланып отыр.
– Оралмандар “Отанынан не алам деп емес, не берем деп келсін!” деген ұран жиі көтеріліп жүр ғой. Осы орайдан келгенде, шетте жүрсе де қазақтың әдебиеті мен мәдениетіне зор үлес қосқан адамдар бар. Мәселен, Қытайдағы Қажығұмар Шабданұлы немесе Моңғолиядан келген, бүгінде 80 жасқа толып отырған Қабыкей Ахмерұлын алайық. Бұл кісілердің бірі әдебиетке зор үлес қосса, екіншісі мәдени мұрамызды жинауда ерекше еңбек сіңірген адам. Айталық, Қабыкей Ахмерұлы Баян-Өлгийде тұңғыш ұлт-аспаптар ансамблін құрып, 350 әнді жинап, нотасымен кітап етіп шығарған, 150 күйді тарихымен жинақ етіп бастырған адам. Ол кісінің еңбегі ескермей жатыр. Бұларға ұлтқа сіңірген еңбегі үшін дербес зейнетақы төлеу жағын ескерген жөн емес пе?
– Бізде барлығы заңмен реттелген. Атақ беру мәселесін, әрине, ойластыру керек. Менің білетінім, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының жанында оралмандардың шығармашылығын насихаттайтын комиссия бар. Олардың көптеген романдары осы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы кітапханасынан жарық көріп жатыр. Алматы облысының әкімі мәдениет пен әдебиетке жанашыр азамат. Мен ол туралы арнайы хат жолдап, түрлі мәдени шараларға қатыстыруын, қолдауын өтінейін.
– Біз көші-қон квотасы жайында өте көп жаздық. Осы мәселеге орай, көптеген пікірлерді естіп-білдік. Солардың көбі – «квота бізге керек пе?» дегенге саяды. Мәселен, айталық былтырғы жылдың өзінде 30 мыңдай оралман отбасы келіпті. Соның 15 мыңы квотаға енген, 15 мыңдайы квотадан тыс келіп отыр.
– Квота керек. Ал квота кімдерге бөлінгені жөн? Ол шет елде тұратын біздің отандастарымыздың жағдайы төмен адамдарына берілсе құба-құп. Ал, жағдайы бар адамдар, Қазақстанға, тарихи Отанына келуге құлықты болса, оларға жол ашық. Заң бойынша квотамен келгендер мен квотадан тыс келетін ағайындардың айырмашылығы аз ғана. Квотамен келгендерге мемлекеттік жәрдемақылар беріледі, ал енді жер телімдерін беру, жұмыс ұсыну жергілікті билік орындарына тапсырылған. Бұл барлық елде де осылай. Мәселен, Германияның заңдарында да солай.
– Сонда квотадағы басты ерекшелігі – әлеуметтік жағдайына ғана байланысты болып отыр ғой. Ал, біліміне, біліктілігіне орай шек қоя алмаймыз ба?
– Алдағы уақыттағы “Халықтың көші-қоны туралы” заңға енетін өзгерістерде біз осыны ескергелі отырмыз. Халық жазушылары, шығармашылық адамдары, суретшілер, қолөнер шеберлері, бұларды басты кезекке қою керек. Сондай-ақ, қазақ әдебиеті мен мәдениетіне, ғылымына еңбегі сіңген адамдарға кезексіз үй алуға мүмкіндік жасаған жөн.
Меніңше бұл көш қазақтың ең соңғы көші. Сондықтан, оралмандардың көптеп келуіне барынша жағдай тудырған абзал.
– Соңғы қабылданған Жер кодексі бойынша, оралмандарға біраз жер қорын сақтап қалған едік. Жер телімдерін беру мәселесі, әсіресе, қалалы жерлерде шешімін таппай жатыр. Неге?
– Бұған екі жағдайда қарау керек. Мысалы, Израильде өзінің тарихи отанына оралғандар Үкімет белгілеген жерге ғана барады. Басқа жаққа бара алмайды. Сол жерге барып орнығады, тиісті қамқорлығын алады. Бейімделгеннен кейін, Израиль азаматтығын алғаннан кейін, басқа жаққа қоныс аударуды өзі шешеді. Бізде керісінше болып жатыр. Мысалы, квотамен келген адамдар бір ай тұрмай, басқа жаққа көшіп кетеді. Сол жаққа барып, арыз жазады. Яғни, квотамен еңбек ресурсы, қаржы, жұмыс күші, мамандығы есептелуі керек. Оралмандарды белгілі бір өңірге есеппен жібереді. Маман керек, еңбек күші керек деген оймен. Сол жерге олар орнығуы керек. Өзбекстаннан келген қазақтардың бәрі Шымкент, Жамбыл, Алматы облысы, Талдықорғанға барғысы келеді. Оңтүстік Қазақстан облысында 2,5 миллион адам тұрады. Жер тығыз, жер жоқ. Солардың бәріне «маған жер бермедің» деп тепсінуге бола ма? Оған да түсінікпен қарау керек. Алматыда жер жоқ. Ақмола мен Қостанайда жер жетеді. Батыс өңірде жұмыс орны бар, ақша бар, Түркіменстаннан келген бауырларымыз сол жаққа барып жатыр. Бәрі осында келуге құштар болатын болса, оның бәріне, әрине, жер жетпейді.
– Жалпы, оралмандарға жер телімдерін беру қарастырылған ғой?
– Қарастырылған. Осында келіп, үй салам дегендерге жер беріліп жатыр. Мәселен, жоғарыда айтқан “Асар” ұйымы арқылы Илинка жақта оралмандардың 35 отбасына арналып жер берілмекші. Сол жерде бейімделу орталықтары болады деген ойдамыз. Мұны Шүкеев мырза қолдайды деген сенімдемін.
– Осы «оралман» термині де тым көңілге қонымсыз деген пікірлерді жиі естиміз. Бұл сөз бөлінуге бейім қазақтың арасына жік салып тұратын сияқты.
– Маған да бұл сөз мүлдем ұнамайды. Бірақ, ресми термин болып бекітілгеннен кейін айтуға, сөйлеуге мәжбүрмін. Мұның аржағында бір кемсітушіліктің ұшқындары бар. Ал, Ресейде қалай? Олар «отандастар» дейді. Қайда жүрсе де, Америкада ма, Қазақстанда ма, жоқ Ресейге қайтып оралды ма, бәрібір. Түбі Терминкомға біз осы мәселені ұсынатын боламыз. «Оралман» – жасанды сөз.
– Уәлихан мырза, Сіз екі шақырылымда депутат болып отырсыз ғой. Қазақтілді депутаттар ұлттық мәселелерге келгенде, көп жағдайда таяқ жеп жатады. Осы сайланған Парламент сіздің ойыңызша ұлттық мәселеге қандай деңгейде қарайды.
– Парламент – біздің Қазақстан қоғамының айнасы. Мемлекеттің саясаты қандай – Парламенті сондай. Әрине, негізгі мәселеге келгенде заң шығарудың өз тәртіптері бар. Қазір “Дипломатиялық қызмет туралы” заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу» туралы заң жобасы дайындалып жатыр. Мен осы Конституцияның 33-бабына сәйкес “Дипломатиялық қызметкерлер мемлекеттік тілді білуі міндет” деген бап ұсынып отырмын.
– Баяғыда осы бап өтпей қалған жоқ па?
– Ол кезде де осы заңмен мен жұмыс жүргізгенмін. Өткізе алмағанмын.
Бұл жолы Үкімет келіскендей болып еді, енді қайтадан келісім бермеуде. Бұл арнаулы заң. Мен бұл бапты өткізуге тырысамын, әріптестерім мені қолдайды деп ойлаймын. Конституцияның 33-бабында “Қажет жағдайда арнайы мамандықтар үшін мемлекеттік тілді білуді талап ету керек” делінген. Яғни “дипломатиялық қызметке мемлекеттік және ресми тілдерді еркін меңгерген адамдар қабылдансын” деген өзгерту енгізуді ұсынып отырмын. Осының өзіне де біздің Үкіметіміз салқын қабақ танытады. Болашақта осы заңды талқылау барысында оң шешеміз ғой деген ойдамын. Осындай мәселелерге келгенде, жоғарыда айтқан Конституцияның екі бабы алдымыздан шығады да отырады. Бұл Конституцияға сәйкес келмейді дейді де, Үкімет кері қорытынды береді. Сөйтіп, біздің ұсынған заңдарымыз өтпейді. Болашақта Парламенттің құзырын кеңейту мәселесі сөз болғанда осыны ескерген жөн. Әйтпесе, кез-келген заң жобасына Үкіметтен кері пікір келсе, ол талқыланбайды.
– Жалпы, осы Парламенттің құзыры жөнінде ел арасында неше түрлі әңгіме жүруде. Бұған дейінгі Парламентіміз де “тәуелді” болып еді, бұл одан да өткен сорақы болып кетті деген әңгімелер жиі естіледі. Сіз осы пікірмен келісесіз бе?
– Келіспеймін. Неге? Қазір бізде 11 партия бар. Ол не үшін құрылды? Билік үшін. Оны ешкім жасырмайды. Ол өзінің саясаты үшін күреседі. Бүгінгі таңда “Отан” партиясы ең негізгі партия. Ол – біздің Парламенттің Мәжілісінің негізгі бөлшегін құрайды. Бізде екі фракция бар. «Асар» партиясы мен «Отан» партиясының. Заң жобасы талқыланған кезде, біз кез келген мәселеде «Отан» партиясы фракциясы мен «Отан» партиясы мүшелерінің көзқарасының сәйкес болуын қадағалаймыз. Мұндай тәжірибе дүниежүзінде бар. Мысалы, Ресейде Парламент мүшелері жұмысқа қатыспайды да. Тек дауыс беруге келеді. Бірақ адам сөйлейді. Барлық мәселе жұмысшы топтарында, комитетте қаралады да, бір адам фракцияның атынан сөйлейді. Ал, «Отан» партиясы бүгінгі биліктің, Президентіміздің партиясы. Сондықтан да, Президентіміздің саясатын жүзеге асыру үшін қандай заң керек, сол заңды жүзеге асыруымыз керек. Бұл заңдардың ешқайсысы да Қазақстан халқының, ұлтымыздың мүддесіне қайшы келмеуі тиіс.
– Елдің арасында тағы мынадай әңгімелер бар. Егер, билікке келгің келсе немесе депутат болғың келсе, «Отан» партиясына мүше бол деседі.
– Мен, мысалы, бірінші сайланғанымда, Алматы облысы Талғар ауданынан сайлауға түстім. Менің он қарсыласым болды. Солардың ішінде екі адамды басты бәсекелесім деп айта аламын. Ол мына Бигелді Ғабдуллин, сол кезде “ХХI век” газетінің бас редакторы, РНПК партиясының мүшесі болатын, қазір “ЦентралАзияМониторинг” газетінің бас редакторы. Оны Коммунистер мен «Поколение» қозғалысы қолдады. Екіншісі, бизнесмен, Акцептің вице-президенті Күмісбеков деген азамат. Ал енді мен неге жеңдім? Рас, “Отан” партиясы мені өзі съезінде ұсынғаннан кейін, өздері қолдады. Менің кездесулерімді ұйымдастырды, бұл – бір. Екінші – мәселе. Менің ұстанымым, мен отыз жыл журналистикадамын. Балалар газетін, “Лениншіл жас”, “Егемен Қазақстан” газеттерін басқардым. Яғни соңғы 20-30 жылдың ішінде менің сөзім, менің атым халықтың құлағында көзінде жүрді. Алдына барғанда «Уәлихан Қалижан деген кім?» деп ешкім сұрай алмады. Үшіншіден, әрине Қазақстанның тәуелсіздігінде мен қандай ұстанымда боламын. Яғни, Президенттің саясатын қолдай отырып, сіздердің құқықтарыңызды қолдаймын, мәселелеріңізді көтеремін дедім. Менің бір әріптесім “орыстың тілін мемлекеттік тіл жасаймын, Қазақстанды Ресейге қосамын” деді. Талғар қаласы бойынша I кезеңде менен көп дауыс алды. Мені ауыл қолдады. Жалпы бірінші турда пайыз жағынан алда болдым. Екінші турда Талғар қаласында күні-түні жұмыс істедім. Нәтижесінде депутат атандым.
Ал, осы шақырылымда маған қарсы болып тұрған, “Поколение” қозғалысы мені қолдады. Өйткені мен бес жыл ішінде өз сайлаушыларымнан қол үзгем жоқ. Үнемі кездесулер өткізіп, мұң-мұқтажын тыңдап тұрдым. Өткен шақырылымда Талғар ауданында 3 мектеп салдыруға мемлекеттен қаржы бөлдірдім. Талғар қаласына 10 миллион ақша бөлдіріп, жол салдырдым. 50 миллион ақша бөлдіріп ауыз су құбырларын өзгерттірдім. Сондықтан да, осы жолғы сайлауда аса терлемей-ақ, жеке дара шығып, жеңіп шықтым. Соған қарамастан, “Отан” партиясының екі мүшесі маған қарсы түсті.
– Сіз жұрттың көз алдында болдым, танымалдығым жеңісіме әсер етті дейсіз ғой. Сол сияқты Ораз Жандосов та халықтың көз алдында жүрген танымал азаматтардың бірі болды. Ал, керісінше, оның қарсыласы Күләш Ағатаеваны жұрт көп біле бермейтін.
– Сайлаудың аты сайлау. Ораз Жандосовтың халыққа танымал екені танымал. Бірақ, оның көзқарастары халыққа ұнамаған шығар. Қазақ тілін мүлде білмейтіндігі де әсер еткен болар.
– Кешіріңіз, Күләш Ағатаевадан пікір алу үшін бірнеше рет телефон шалдым. Алайда, өкінішке қарай, қазақша жауап ала алмадым.
– Яғни, ұйымдастыру мәселесінде Күлаш Ағатаеваға “Отан” партиясы тәуір жұмыс істеді деген сөз. Бұнда заң бұзушылық орын алған жоқ. Өйткені, Ораз Жандосов сотқа берген, бірақ, ештеңе анықтай алмады. Менің жеке пікірімше, Жандосов, Ғани Қасымов, біздің қатарымызда жүргенде, олардың ешқандай кедергісін көре алмас едік. Өткен шақырылымда Ғани Қасымовпен бірге жұмыс істедік Мысалы, Қапшағай қаласының тұрғындары 50 мыңға жетпейді, қала статусынан айырып, ауыл атауын береміз дегенге қарсы шыққан менің жанайқайымды қолдаған Ғани Қасымов еді. Сөйтіп, Қапшағай қаласы облыс деңгейіндегі қала дәрежесінде қалдырылды. Оралмандар мәселесінде ол «Шаңырақ» шағын ауданының проблемасын көтерді.
Болашақта партиялық тізіммен сайланатын депутаттардың көбейетін түрі бар ғой. Сол кезде бұндай азаматтардың қатарымызда жүргенін қалар едім.
– 20-30 жыл бойы журналистикада жүрдім, көптеген газеттердің бас редакторы болдым дейсіз. Осы қызметіңіз несімен ерекшеленеді?
– Бұл жерде екі-үш мәселені айтар едім. Біріншіден, ең алдымен журналистерді әлеуметтік жағынан қорғауды негізгі міндетім деп санадым. Мысалы, «Лениншіл жас» газетінде мықты-мықты талантты жігіттердің бәрі де үйсіз-күйсіз жүр екен. Орталық Комитеттің есігі мен тесігіне кіріп жүріп, 25 пәтерге қол жеткіздім. Бұны маған дейінгі редакторлар жасамаған. Өзім жетім өстім. Қызметкерлерімнің ешқайсысын телефонмен, немесе тамыр-таныстықпен алған жоқпын. Ылғи жағдайы жоқ, ауылдан шыққан таланттыларды іздедім. Солардың көбі қазір үлкен-үлкен қызметте жүр. Бұл – бір. Екіншіден, «Жас Алаш» газетінде жүріп, ең үлкен мәселені шештік. Наурызды қайта алып келдік. Мен онда қызметке келгеннен кейін, Мұхтар Шахановты шақырып, арнайы телефон сұхбат ұйымдастырып, қайта-қайта «Наурыз» мәселесін көтердік. Мұхтар Шаханов Колбинге хат жазып, Орталық партия Комитетінің хатшысы, марқұм Өзбекәлі Жәнібековке сауал қойып, Наурыз мейрамының дінге қатысы жоқ, ертеден қалған мейрам екенін дәлелдедік. Соның арқасында Наурыз қайтып келді.
«Лениншіл жаста» жүргенімде, Өзбекстанға өтіп кеткен қазақтың жерін даулап, 1 жыл бойы ескі құжаттарды тауып, ешқандай комментарийсіз газетке бастым. Соның нәтижесінде, Өзбекстанға өтіп кеткен біраз жер қайтты. Сол кезде Қазақстанның Орталық комитетінің пленумында, бір жас газеттің жас редакторы мемлекетаралық, ұлтаралық араздықты тудыруға шақырып жүр дегенді айтты.
Желтоқсан оқиғасы кезінде біз «Тат» деген мақаланы баспадық. Ол Орталық Комитет дайындаған мақала еді. Оның ішінде Ақселеу Сейдімбек, Шона Смаханұлы, тағы да басқа біздің өнер қайраткерлерімізді ұлтшыл, қозғалысты ұйымдастырушы, қоздырушы деген айыптаулар бар болатын. Кейін алғысөзін жазып, Желтоқсан оқиғасының 5 жылдығында арнайы бастым.
1991 жылы «ГКЧП-дан» кейін «Лениншіл жасты» бір түнде «Жас Алаш» деп өзгерттік. Тарихта «Жас Алаш» деген атты қайтару менің пешенеме жазылғанына мақтанам.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
