2025 жыл ҚР Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясы үшін қалыптасу және алғашқы практикалық қадамдар кезеңі болды. Осы уақыт аралығында Академия ұйымдық тұрғыдан орнығудан нақты қызметті бастауға дейінгі жолдан өтіп, стратегиялық басымдықтарды айқындады, алғашқы ғылыми-индустриялық бастамаларды іске қосты және өңірлердің өз даму бағыттарын айқындауына қолдау көрсету жұмыстары басталды.
Қазақстан ғылымының жаңа архитектурасы. Негізгі институционалдық оқиға Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының 2035 жылға дейінгі даму стратегиясының бекітілуі және жаңартылған ұйымдастырушылық модельдің қалыптастырылуы болды. Осы үдеріс аясында ғылымның төрт бейіндік бөлімшесі жұмыс істейді: «Өмір мен денсаулық туралы ғылымдар», «Білім және қоғамдық даму туралы ғылымдар», «Жер, ғарыш және коммуникациялар туралы ғылымдар», «Агробиоресурстар және экология туралы ғылымдар». Негізгі бағыттар бойынша 17 академик сайланып, бұған дейін «ҚР ҰҒА» қоғамдық бірлестігі құрамында болған 146 ғалымға құрметті академик мәртебесі берілді.
Осылайша, Академия біртіндеп мемлекет, университеттер, ғылыми-зерттеу институттары мен бизнес мүдделері тоғысатын орталық алаң мәртебесіне ие болуда. Бұл жұмыс логикасының жаңаруын айқындап, жекелеген тақырыптардан пәнаралық бағдарламаларға, ведомстволық тәсілден ұлттық басымдықтарға көшуге негіз қалайды.
Интуицияның орнына – форсайт. 2025 жылдың айрықша ерекшелігі форсайт тәсілінің жоспарлаудың тұрақты құралы ретінде енгізілуі болды. 2024 жылдан бері әкімдіктердің, министрліктердің, университеттердің, ғылыми-зерттеу институттарының және нақты сектор кәсіпорындарының қатысуымен 70 өңірлік және салалық сессия өткізілді. Бұл алаңдарда абстрактілі тақырыптар емес, экономиканың және қоғамның нақты сұраныстары талқыланды: орнықты егіншіліктен және су қауіпсіздігінен бастап, медицинаны және логистиканы цифрландыруға дейін.
Жүргізілген жұмыстың нәтижесінде бағдарламалық-нысаналы қаржыландыруға арналған 220 перспективалы міндет пен 65 ғылыми-техникалық тапсырма қалыптастырылды. Сонымен қатар Жамбыл, Абай, Атырау, Маңғыстау, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында технологиялық үрдістерді мониторингтеу және ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) өтінімдер дайындау мақсатында өңірлік форсайт-орталықтар өз жұмысын бастады.
Цифрлық трансформацияның маңызды қадамы Ұлттық ғылым академиясының талдау және форсайт платформасын әзірлеу болды. Платформада 2011 жылдан бергі ұлттық форсайттар деректері, Академияның 2024 жылғы ғылым форсайтының нәтижелері, индустрияның технологиялық сұраныстары, сондай-ақ енгізуге дайын аяқталған ҒЗТКЖ базасы жинақталған. Бұл жүйе нақты уақыт режимінде мемлекеттің қандай бағыттарды қолдайтынын, құзыреттердің қай жерде шоғырланғанын және салынған қаражаттың тиімділігін көруге мүмкіндік береді.
Цифрлық трансформацияның жеке бағыты Korea Institute of Science and Technology Information ұйымымен бірлескен «AI SilkNet» орталығын құру жобасы іске асырылуда. Оның мақсаты — ғылыми жарияланымдар мен патенттерден бастап жобалар мен кадрлық әлеуетке дейінгі ғылыми-технологиялық жүйенің сан-алуан деректерін бірыңғай зияткерлік экожүйеге біріктіру.
Жүйені талдау: мәселелер туралы ашық әңгіме. Форсайттық болжау құралы мен үлкен деректерді пайдалана отырып, Академия ең маңыздысынан ашық талдау жасаудан бастады. Атап айтқанда, 114 ғылыми-техникалық тапсырмаға жүргізілген сараптама олардың 88-і бойынша елеулі ескертулер бар екенін көрсетті. Негізгі мәселелер — тақырыптардың жүйесіздігі, ұлттық басымдықтармен байланысы төмен болуы және ресурстардың тиімсіз бөлінуі.
Тағы бір алаңдатарлықғы «сындарлы массаның» тапшылығы: тапсырмалардың небәрі 27%-ы ғана екі және одан да көп өтінім алды. Бұл бірқатар бағыттарда бәсекенің төмендігін және кадрлық әлеуеттің шектеулілігін аңғартады. Бұған өңірлік теңгерімсіздік те қосылады: ғалымдардың 60%-дан астамы және бюджеттік қаражаттың 70%-дан көбі Алматы мен Астана қалаларында шоғырланған. Сонымен қатар заманауи ғылыми жабдықтың жетіспеуі және жан басына шаққандағы зерттеушілер санының төмендігі жүйелік мәселе ретінде сақталуда.
Талдау қорытындысы бойынша Академия Ғылым және жоғары білім министрлігіне ғылыми кадрларды даярлау жүйесін реформалау және зерттеу инфрақұрылымын дамыту жөнінде ұсыныстар қамтылған аналитикалық жазбалар жолдады. Осылайша Академия өзінің негізгі функциясын — мемлекетке ғылыми-технологиялық саясатты қалыптастыру үшін сараптамалық бағалар мен ұсынымдар беру міндетін іске асыруға кірісті.
Бөліктерге бөлінген жобалардан – флагмандық бағдарламаларға. Анықталған проблемаларды шешу үшін Қазақстанда жаңа форма енгізілді – интеграциялық, салалық-аралас ғылыми-техникалық бағдарламалар. Бұл ірі «көмбе жобалар» фундаменталды зерттеулерді, ғылыми кадрларды дайындауды, қолданбалы әзірлемелерді және өндірісте енгізуді біртұтас жүйеге біріктіреді.
Министрлікке төрт пилоттық бағдарламаның жобалары ұсынылды. Сонымен қатар, ҚР ҰҒА Назарбаев Университетімен бірге флагмандық бағдарламаларды іске қосады. Бұл бағдарламалар консорциумдық принцип бойынша («университет – ғылыми-зерттеу институты – бизнес») ұйымдастырылған. Бағдарламаның басты бағыттары:
• Агробиотехнологиялар – геномдық преселекциядан бастап селекция, тұқым шаруашылығы және ауыл шаруашылығы шикізатын терең өңдеуге дейін.
• Жаңа энергетикалық технологиялар – энергетика, энергия тиімділігі, энергия жинағыштар, жаңа материалдар және энергетикалық жүйеге терең интеграцияға арналған цифрлық шешімдер.
• Биомедицина – биомаркерлерді іздеуден бастап доклиникалық зерттеулер, клиникалық сынақтар, GMP-өндіріс және нарыққа шығу.
Флагмандық бағдарламалардың мақсаты – тек ғылыми жарияланымдар емес, сонымен қатар нақты өнімдер мен сервистер жасау, технологияларды экспортқа шығару. Бағдарламаның басты көрсеткіштері: технологиялық дайындық деңгейі TRL-8 және одан жоғары, жеке инвестицияларды тарту (бюджетке 1 теңгеге кемінде 2,5 теңге бюджеттік емес қаржы), экспорт пен жаңа жұмыс орындарының өсуі.
«Қуатты өңірлік ғылым – қуатты өңір». ҚР Ұлттық ғылым академиясының маңызды жобаларының бірі – «Қуатты өңірлік ғылым – қуатты өңір» бастамасы. 2024 жылдан бастап Академия Президиумы облыстар мен ірі қалаларда 10 көпшелі отырыс өткізді. Әр отырыс жергілікті экономиканы дамытуға арналған ғылыми әзірлемелер көрмесімен қатар өтті – жаңа өсімдік сорттарынан бастап медициналық технологияларға, құрылыс және транспорт шешімдеріне дейін.
Өңірлік отырыстың күн тәртібі негізінен қолданбалы сипатта болды. Атап айтқанда, аграрлық облыстарда тұрақты өсімдік шаруашылығы; суармалы жерлерді тиімді пайдалану және өнімді қайта өңдеу мәселелері қаралды; мұнай-газ саласы дамыған өңірлерде экология және үздік қолжетімді технологияларды енгізу талқыланды; каспий өңірінде теңіз логистикасы мен шекарааралық көлік дәліздері қаралды; Абай облысында атом энергетикасын дамыту және Курчатов ғылым қалашығы мәселелері қаралды. Өңірлер үшін форсайт-сессиялар ұйымдастырылып, ғылыми-техникалық дамудың перспективалық сценарийлері мен басымдықтары анықталды.
Талқылаулардың практикалық жалғасы ретінде Академия әкімдіктерге методикалық құжаттар пакетін әзірледі: өңірлік ғылым кеңестері туралы типтік ереже, қолданбалы ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар конкурстарын өткізуге арналған ұсыныстар, ғылыми ұйымдармен өзара іс-қимылдың бірізді тәсілдері. Сонымен қатар, өңірлік ғылымды дамыту бойынша бірлескен жоспарлар бекітіліп, оларға әкімдер мен ҰҒА Президенті қол қойды, Академияның өңірлік филиалдары ашылды.
Көпшелі отырыстар қорытындысы бойынша Президентке арналған аналитикалық жазбалар дайындалды. Онда ұсыныстар келесі бағыттарды қамтиды: аграрлық ғылымды дамыту және Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығын реформалау; Ұлттық генетикалық банк құру, биологиялық әртүрлілікті және генетикалық ресурстарды сақтау; көміртекті егіншілік жүйесін енгізу; ядролық энергетиканы дамыту; Еуропа мен Азия арасындағы көлік-логистикалық хаб қалыптастыру; медицина саласында салалық инновациялық экожүйе құру.
2025 жыл ҚР Ұлттық ғылым академиясында жаңа халықаралық орталықтар мен институттарды іске қосудың бастауы болды.
• Кеңістік уақыттық жасанды интеллект және тұрақты даму зертханасы – Қытай ғылым академиясы, Қытай инженерлік академиясы, Чжэцзян технологиялық университеті және Қытайдың бірнеше технологиялық компаниясымен бірлескен жоба. Зертхана аясында қазақстандық DeepBas үлкен жасанды интеллект моделі жасалып, табиғи ресурстарды, қалаларды және инфрақұрылымды басқаруға арналған кеңістік уақыттық аналитика дамытылады. Жоба экзафлопс класты суперкомпьютерлерді, интеллектуалды дрондар мен роботталған жүйелерді қолдануды көздейді.
• Көміртекті полигон және «Оңтүстік» мен «Солтүстік» селекциялық-генетикалық орталықтары – Ресей Ғылым академиясының ҒЗИ-мен бірлескен жоба. 3000-нан астам биоңұқа алмасудан басқа, сорттарды бейімдеу алаңдары және көміртексіз егіншілік тәжірибесі құрылады.
• Қазақстан Германия NEXUS институты (ҚазҰАЗУ жанында) – климат өзгерісі мен су тапшылығына жауап. Институт «жер – су – энергия – биоәртүрлілік» аймағында жұмыс істеп, су секторын цифрландыру және Орталық Азияда трансшекаралық су ресурстарын басқару модельдерін әзірлейді.
• Жаңа материалдар және энергетикалық технологиялар институты – атомдық, сутекті және цифрлық энергетика саласында, сондай ақ энергияны жинақтау жүйелерінде компетенция орталығы. Мақсаты – Қазақстанда АЭС жобаларын қолдау, жаңартылатын энергия көздерін дамыту және көміртексіздікке өту.
• Шымкенттегі перспективалы кардиологиялық зерттеулер орталығы – «экокардиологияны» дамыту алаңы. Мұнда медициналық деректер климаттық, экологиялық және әлеуметтік факторлармен бірге талданады. Жүрек-қан тамырлары ауруларын ерте анықтау жүйесі мен өңірлік денсаулық мониторингі моделі жасалып жатыр.
Сонымен қатар, ғылыми индустриялық платформалар дамуда (ғылымды бейнелеу, коммерцияландыруды жеделдету):
• Интенсивті егіншілік бойынша құзыреттілік орталығы (KMG PetroChem компаниясымен бірлесіп);
• «Сарыарқа» ӘЭЗ аумағында күн энергетикасына арналған кремний кластері;
• «Алматы жасыл қоры» – жасыл аймақтардың цифрлық тізілімі мен орман патологиялық мониторингі;
• Дәнді материал сапасын цифрлық бақылау жүйесі (пилоттық жоба – Қостанай және Алматы облыстарында).
Бұл бастамалардың жалпы принципі – ғылым тек білім алу үшін ғана емес, сонымен қатар қолданбалы сипатқа ие болуы, нақты нәтижелерді беруі: технологиялар, сервистер, жаңа жұмыс орындары және экспорттық мүмкіндіктер.
Адамдар мен ғылымның құндылықтары. Академияның ерекше бағыты адам капиталы мен ғылыми мәдениет мәселелері. ҚР Ұлттық ғылым академиясы (ҰҒА) мемлекеттік ғылыми сыйлықтар мен мемлекеттік ғылыми стипендиялар конкурстарын үйлестіріп, процедуралардың ашықтығын Astana Hub базасында электрондық платформа арқылы қамтамасыз етеді. Маңызды функциялардың бірі – Жоғары ғылыми-техникалық комиссияға ұсынылатын ғылыми-техникалық тапсырмаларды сараптау.
Қоғамдық өмірде маңызды қадам ретінде ҰҒА жас ғалымдар кеңесінің құрылуы болды. Бұл формальды орган емес, керісінше, жас зерттеушілердің «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңды талқылауға қатысуына, еңбекақы мен мәртебе бойынша ұсыныстар әзірлеуіне арналған алаң. Осы ұсыныстардың бір бөлігі нормативтік құқықтық актілерде ескерілген.
Мектеп оқушылары мен студенттер үшін Жас зерттеушілер академиясы іске қосылды. Мамырда алғаш Жас зерттеушілер форумы өтті, оған 400-ден астам қатысушы жиналды. Қатысушылар жобаларын таныстырып, «Зияткер» конкурсына қатысып, шеберлік сыныптарына және академиктермен кездесулерге қатысты. Білім министрлігімен бірлесіп «Жас зерттеушілер» бағдарламасының тұжырымдамасы әзірленді және қазақ тілінде «Әл Жәбрдің атасы» атты ғылыми танымдық журнал шығара бастады.
Ғылыми этика стандарттары да ұмытылмады. Академия Ғылыми этика кодексін және ЮНЕСКО жанындағы ұлттық комитетпен бірлесіп әзірленген Ғылыми зерттеулер биоэтика кодексін бекітті. Осылайша, әлемдік тәжірибелерге және өз талдауымызға сүйене отырып, біз Қазақстан ғылымын жаһандық ғылыми кеңістікке интеграциялайтын стандарттар жүйесін қалыптастырамыз.
Академияның айналасында 13 ғылыми журналдан тұратын желі қалыптасып, Редакторлар кеңесі құрылды. Оның мақсаты – қазақстандық басылымдарды халықаралық мәліметтік базаларға шығару және жарияланымдардың әлемдік сапа стандарттарына сәйкестігін қамтамасыз ету.
Бір жыл ішінде Академия 52 ғылыми іс-шара ұйымдастырды – конференциялар, форумдар, семинарлар. Медиа кеңістігінде Қазақстан ғылымы туралы 926 материал жарық көрді, бұл зерттеушілер еңбегін құрметтеуге және ғылыми білімді танымал етуге қосқан үлес болып саналады.
Болашаққа көзқарас. 2025 жыл қорытындысын шығара отырып, ҚР Президентінің жанындағы Ұлттық ғылым академиясы тек өз құрылымдарын жаңартумен шектелмегенін атап өткен жөн. Академия ұлттық ғылымның жұмыс істеу логикасын өзгертуге кірісті – жоспарлаудан бастап ресурстарды бөлу, өңірлік саясат және халықаралық серіктестіктерге дейін.
Келесі кезең – флагмандық бағдарламаларды тереңдету, ресурстарды серпінді бағыттарға шоғырландыру, өңірлік табысты тәжірибелерді масштабтау және халықаралық орталықтарды талантты жастар шоғырландыратын орталықтарға айналдыру.
Академияның міндеті – ғылымға салынған әрбір инвестицияның елге нақты пайда әкелуі: жаңа технологиялар, халықтың денсаулығын жақсарту, қалалар мен өңірлердің тұрақты дамуы.
