Күн сайын миллиондаған адам жұлдыз жорамал оқиды. Біреулер оны көңіл көтеру үшін оқыса, енді біреулер шынымен болашағына сеніп, шешім қабылдайды. Таңғаларлығы – бұл болжамдар көбіне «дәл келетіндей» әсер қалдырады. Бірақ неліктен?
Бұл сұрақтың жауабын психология береді. Нақтырақ айтсақ – Барнум эффекті деп аталатын құбылыста.
Барнум эффекті дегеніміз не?
Барнум эффекті – адамның өзіне бағытталған жалпы және жалпылама сипаттаманы дәл өзіне тән деп қабылдау бейімділігі. Бұл термин американдық психолог Бертрам Форердің 1948 жылғы экспериментінен кейін кең таралған.
Форер студенттеріне жеке тұлғалық тест өткізіп, әрқайсысына жеке қорытынды дайындағанын айтты. Бірақ барлығына бірдей бір ғана жалпылама сипаттама берілді. Нәтижесінде студенттердің көпшілігі осы сипаттаманы «өте дәл» деп бағалаған.
Мысалы:
«Сізге айналаңыздағы адамдардың сізді бағалағаны маңызды. Кейде сіз интроверт болсаңыз да, кей жағдайда көпшіл бола аласыз. Ішкі мүмкіндігіңізді толық пайдалана алмай жүргеніңізді сезінесіз...»
Осындай жалпылама тұжырымдардың барлығы көпшілікке ортақ сипаттар. Сондықтан адамдар оны өзімен байланыстырып, шынайы деп қабылдайды.
Бұл жұлдыз жорамалдарға қалай қатысты?
Жұлдыз жорамалдар, әсіресе газет пен сайттарда жарияланатын түрлері, дәл осы жалпылама сипаттамаларға сүйенеді.
Мысалы:
Бикеш: Сіз дәл бүгін ерекше шешім қабылдайсыз. Сезімталдығыңыздың арқасында жаңа мүмкіндіктер ашылады. Қаржы мәселесінде сақ болған жөн.
Мұндай мәтіндер нақты емес, бірақ кез келген адам өз өмірінен бір сәйкестік таба алады. Өзіне тиісті мағына тауып, соны жорамалдың дәл келгені деп ойлайды.
Біз неге бұған сенеміз?
Мұның бірнеше себебі бар:
- Сенім мен үмітке зәру болу
Адамдар өмірде бағыт пен сенімділік іздейді. Болжамдар сол сенімді уақытша болса да береді.
- Растау иллюзиясы (confirmation bias)
Адамдар өз сеніміне сай келетін ақпаратты тез қабылдайды, ал сәйкес келмейтінін елемеуге бейім.
- Түсініксізді нақты ету қажеттігі
Көп адам белгісіздіктен қорқады. Жұлдыз жорамал болашаққа қатысты бір анықтық бергендей болады.
Қалай ажыратуға болады?
Егер жорамал тым көп адамға сай келетіндей болса немесе нақты фактіге емес, эмоция мен болжамға негізделсе, ол Барнум эффектісіне сүйеніп жасалған болуы мүмкін.
Мысал:
«Сізге бүгін біреу жылы сөз айтады.»
«Сағат 17:00-де әріптесіңіз сізге алғыс айтады.»
Біріншісі – жалпылама, екіншісі – нақты.
Жұлдыз жорамалдарға сенудің еш жамандығы жоқ – тек оны ойын-сауық деп қабылдау керек. Бірақ өмірлік маңызды шешімдерге келгенде, жорамал емес, факт пен логикаға сүйенген жөн.
Барнум эффекті адам психологиясындағы ерекше құбылысты көрсетеді. Ол бізге өзімізді тануға әрі сырттан келетін ақпаратты сыни тұрғыдан бағалаудың маңызын еске салады.
