Жыраулардың сарқыты еді...

Қаршадайынан көненің көзі Шәкір абыздың сарқытын ішіп, мұзбалақ Мұқағалидан бата алып, әде­биет әлемін сан түрлі бояумен, сан қилы нілмен байы­тып, ана тілінің ажарын, қуатын, құнарын аша түскен ақынынан айырылу алаштың қабырғасын қайыстырып кетті. Кетбұға мен Сыпыра, Бұқар мен Ақтамберді жыраудың көне соқпағын жалғаушы Не­сағаңның аузынан шыққан лебіз ән болып тарал­ды, әз жұртының жүрегін әуенмен әлдилеп, қаһар­ман халқымыздың сан ғасырлық ерлік шежіресін же­лілес дастандармен бедер­леп-безеп эпопеяға ай­налдырды. Биылғы жылдың өзін­де Аманкелді батыр, Қабан жырау, Ахмет Байтұр­сынұлы, Мағжан, Қаныш, ғарышкер Тоқтар батыр, Көкжайдақ тұлпар турасында іркес-тіркес жеті дастан жазып, шаша­сына шаң жұқтырмай, тұлпар қаламы, сұңқар үні  саңқылдады. Кеше ғана кемеңгер Әлішер Науаи елін­де түркі әлемінің жарық жұлдызына айнал­ды, әйгілі «Хамсаның» «Ескендірдің қорғаны», «Ләйлі-Мәжін» дастандарын оқырманға жеткізіп, Өзбек­стан­ның Науаи ауданының құрметті азаматы атанып, түбі бір туыс елдерге парасат мұнара­сынан үн қатты. 

Ақын Несіпбек Айтұлы – шын мәнісінде азат­тықтың бозала таңы атысымен тұсауы ше­шілген тұлпардай кең көсіліп жүйткіген, өтпелі кезең өткелегінде тосырқап қалмай толассыз жыр нөсерін селдеткен қазыналы қалам иесі. Төкпе ақын кең тынысты эпикалық поэмалар шо­­ғыры, шымыр толғаулары мен нәзік ли­ри­ка­лық өлеңдері арқылы Қазақстан тәуелсіздігінің кү­міскөмей жыршысына, жампоз жаршысы болды. Оның тәуелсіз еліміздің көк аспанында желбіреген көк байрақтың киесінен шабыт алып жазған поэмалары халқымыздың басынан кеш­кен қаһармандық тарих пен бүгінгі өмір-тір­шілігімізді жымдастыра жырлауымен айырықша маңызға ие. Мазмұндық тұрғыдан бір-бірімен тығыз сабақтасқан салалас поэмалар циклі дәуір мен тарихи оқиға үндестігі жөнінен де ішкі бір­лік үйлесімін сақтап, жалпы жинақтағанда алаш­тың тұтас ерлік дәуренінің эпопеясы секілді әсер­ге бөлейді. Бұл байтақ дастандарда жұр­тымыздың қаһармандық тарихы мен азаттық ру­хының қадау-қадау кезеңдері, халқымыздың ба­сынан кешкен түрлі нәубет, қилы зоба­лаң­дар­дың тұтас панорамасы шеберлікпен сом­далады. Ақын­ның «Жалаңтөс», «Төлегатай», «Сардар», «Ту», «Наурызбай», «Бердіқожа», «Шақантай», «Бай­­­мұрат батыр», «Амангелді» секілді поэ­ма­ларында арғы-бергі тарихымыздағы хал­қы­мыз­дың азаттығы үшін жанын пида еткен хан­дары­мыз бен билеріміздің, жаужүрек батыр­лары­мыз­дың жауһар галереясы жасалған. 
Ұлы даланың қасиетті топырағы үшін азу­лы империямен айқасқан хан Кене бастаған, Тайжан, Сейтендер қостаған ерлер ту­ралы «Ақмола шайқасы» поэмасында сурет­телсе, осы тақырыпқа үндес туған кеңестік отар­­шыл өктем жүйеге арыстандай арпалысқан мем­лекет және қоғам қайраткері Жұмабек Тә­шеновтің табанды күресі «Жер – жаннан қым­бат» дастанына арқау болады. Халқымыздың ба­сынан кешкен нақақ қуғын-сүргін, аштық нәубет «Көкала үйрек», «Танабай», «Ахмет», «Қа­ныш» секілді поэмаларда көрініс тапқан. Ақын­ның поэмалар шоғыры – өткен тарихтың жалаң оқи­ғаларының тізбегі емес, отанымыздың азат­тығы жолында жанталасқан бұрынғы бабалар ба­сынан кешкен қымқуыт өмір-тіршіліктің жан­ды суреті, ғибратты дәрісі, көркем шежіресі. 
Ақын бүгінгі ұрпақтың тарихи жадын жаң­­ғыр­тумен бірге кейіпкерлердің шиеленіскен дра­малық тартысы мен қақтығысы арқылы оқыр­манның ар-намысын қамшылап, ыстық сезім­нің шарпысына бөлеп, өткеннен ащы сабақ алып, бүгінгі күні қапы қалып өкінбеуге, бола­шақ­қа адаспай айқын қарауға үйретеді. Ұлы да­ла­ны уысына ұстаған қаһарман дана баба­лары­мыздың ерлігі мен осал тұстарын ақындық аң­қылдаған ақ жүрекпен бүкпесіз ашық жырлап, шындықты бетің-жүзің демей әшкере етіп, тәуел­сіз елімізге көлеңкесін түсіріп отырған келеңсіз құ­былыстардың себеп-салдарына сын жебесін қадайды. Осылайша, сұлу поэзия арқылы өткен та­рихты мақтан тұтатын даңғаза мен дақпырт­тың қоймасы емес, бүгінгі күнімізге сәуле түсіріп, болашақ мұратымызды шыңдайтын, ұлттық бет-бейнемізді түгендеп түлететін құнды құрал ете білуі – ақынның өнернамалық темірқазығы. 
Ақын қазақ мемлекетінің дәстүрлі бас рә­мі­зі­нің бірі байраққа арнап «Ту» атты поэма жазды. Бұл қазақ әдебиеті тарихында болмаған тың құ­былыс деуге негіз бар. Бұрынғы ақындарда ту­ға, байраққа, жалауға арнаған жекелеген өлең­дер, жыр шумақтары болғанымен, бұл тақырыпта тұтас поэма әлі туған жоқ еді. Ақын Н.Айтұлы­ның көлемді «Ту» поэмасы қазақ хандығының хан Абылай, қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбайлар көтерген қасиетті байрағын бүгінгі азат отанымыздың аспан түстес көк туымен са­­бақтастықта екенін жырмен кестелеп, майдан да­ласында өзі шәйіт болғанымен, қолындағы ту­ды жықпаған сарбаздың ерлік образын арқау етуімен патриоттық тағылымы зор болған. Қазақ елінің қасиетті байрағын қанды шайқаста қас қақ­пай күзетіп, өзі құрбан болғанымен төмен тү­сіріп құлатпай, үзеңгілес нөкерлеріне табыс­тай алған Қазымбеттің қайсарлығы – адамзат та­рихында да кездесе бермейтін сирек ерліктің үлгісі. Әлбетте, осыған ұқсас оқиғаны арқау еткен поэма да, ондай ерді тудырған халық та, жыр еткен ақын да, менің білуімше, әлемдік әдебиетте жоқ секілді. 
Жырда хан Абылай, Бұқар жырау, қара­ке­рей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай­лар­дың тұлғасы эпизод-штрихтармен сомдал­ға­нымен, поэманың бас кейіпкері – Қазақ ор­да­сының туы, оны көтерген тубегі сарбаз Қазымбет, сол қасиетті байрақтың қайта жаңғырған бүгінгі жалғасы – Көк байрақ. Бұл поэманың ерекшелігі сол, мұнда оқиғаның шарықтау шегінде бас кейіп­кер –Ту мен ту ұстаушы Қазымбеттің күр­делі тағдыры бетпе-бет түйіліседі, тартыс ұлғай­тылып, кәнігі эпик ақынның машықты шеберлігі оқыр­манды тағы да тәнті етеді. 
Жалғыз тұр ту ұстаушы дөң басында,
Көргендер аң-таң қалды алғашында.
Байрағы қолындағы желбірейді,
Өзінің көрінбейді жан қасында.
Болмастан ойларында ешбір қауіп,
Батырлар сатырлатып келді шауып.
Күйінде ту ұстаған қатып қапты,
Өлсе де құламаған аттан ауып. 
Қос жебе қатар тиіп өндіршектен,
Аққан қан омырауын кеткен жауып.
Поэма трагедиямен аяқталғанымен, қа­сиетті шәйіт арқылы жеңістің рухын ас­қақтатып, бүгінгі бейбіт өмірдің, киелі көк бай­рақтың құнын бағалауға ұрпаққа ұлағатты үндеу тасталады. Жыр соңында ту ұстап қатып қалған Қазымбет пен қасиетті Ту тұтас тұлғаға ер­лік үшін тұрғызылған алып монумент мүсінге ай­налғандай әсер етеді:
Күңіреніп аттан түсті ер Қабекең,
Сіресіп Қазымбет тұр ерде бекем.
Түбінен тудың сабын қатты қысып,
Қарысып саусақтары қалған екен.
Қолынан туын алып ел әзерге,
Тапсырды қайран ерді қара жерге.
Байрақты жас жігітке беріп тұрып,
Дарабоз былай деді қарап елге:
– Күн туар деген рас ұл туғанға, 
Түсесің от пен суға жұртың барда.
Ешқашан өлмек емес ер Қазымбет,
Артында желбіреген ту тұрғанда!
Алайда Қазақ ордасының Қазымбеттей та­лай ерлер күзеткен алып туы ғасырлар керуе­нін­де қолдан тайып, көзден таса болып, қайран алаш отарлық кебін киіпті. Ту туралы түсінік те кө­мескіленіп, намыс та енжар тартып, елжан­ды­лық сезімге де селкеу түсіріліпті. Себебі бас рә­мі­зіміз Тудан да айырылған, кері кеткен сәтіміз бо­лыпты: 
Кең дала қасіреттен тұрды аңырап,
Халықтың көкірегі құр қаңырап.
Байрағы Бостандықтың көзден тайды,
Басымен хан Кененің бірге құлап.
Жаулар Қазымбетті атқанымен, Туды құ­лата алмағаны секілді хан Кене шаһит болғанымен, оның рухы мен ойы азаттық болып оралыпты, осындай сансыз ерлердің дәс­түр жалғастығы бүгінгі туға сіңіп, қазақ елінің байрағы көк аспанда қалықтап тұр. Азат елдің астана төріндегі алып байрағы ақынға шабыт сый­лап, осы поэманың тууына күш бергені сөз­сіз. Ақын бабалар ама­на­тын бүгінгі ұрпаққа та­быстап, көк тудың сабынан ар-ожданы таза азаматтар ғана ұстауға тиісті еке­нін ұқтырып, отаншылдық сезімді дәріптейді:
Жауыздың ешбірі жоқ жаза көрген,
Қашанда қиянаттан қазақ өлген.
Көк тудың қасиетті киесі атар,
Сабынан ұстамасаң таза қолмен!
Жығылмас ешқашанда елі жарға,
Алдында ту ұстайтын Ері барда!
Көтеріп алып Байрақ қазақ отыр,
Тілегін аңсап күткен беріп Алла!
«Ахмет» туралы поэмасында ұлт ұста­зы­ның бойына күрескерлік рух атаның қаны, ананың ақ сүтінен дарығанын бас кейіпкердің балалық шағында болған деректі оқиғалар арқылы көркемдікпен көмкеріп бейнеледі. Әсіресе, ағайын арасындағы алауыздық ынты­маққа сызат түсіретін сынаға айналып, қазақ қанша мықты болғанымен, бөгдеге оңай жем бо­ла салатын асқынған дерт екенін жырлап, ұр­­­­паққа ащы сабақ етіп ескертуі маңызды:
Жақыны жау боп шығып қасындағы,
Қазақтың түрмеде өлді асылдары.
Жіберіп Байтұрсынды он бес жылға,
Ояздың жанға батты басынғаны.
Ахмет, Ақтас аталар Сібірге айдалғанда, қасынан қалмай итжеккенге аттанған Үбіжан ана бейнесі арқылы отағасы мен отбасына қызмет етуден басқадай асыл мұраты болмаған, ері үшін тозаққа бірге барудан да тайсалмайтын қазақ әйелінің өр рухын мүсіндейді:
Бұл өмір тар қапас қой тірі жанға,
Тарылып діңкең әбден құрығанда.
Ерлерге күтуші боп бірге кетті,
Ақтастың бәйбішесі Үбіжан да...

Жолығар өлі балық өлмес құлға,
Оралды Байтұрсындар он бес жылда.
Мәңгілік мұз төсеніп, қар жамылған,
Үбіжан қайта айналып келмес мұнда.
Үбіжан ананың соңғы тағдыры көкірекке шер ұялатады, оның асыл ісін поэмада Бадрисафа апаның жалғастырғаны ананың ақ жүрегі қашаннан адалдық пен қайсарлықтың ұясы екенін әйгілеп тұрғандай. 
 Алаш ардақтысын абақтыда оққа байлаған сәт жүрегіңді шымыр еткізіп, зұлмат заманның сойқан кесапатын көзге елестетеді: 
Құр бекер, бұлқынғанмен ендігі амал,
Алаштың басына шын төнді зауал.
Ахаңды алып шықты қара түнде,
Салғандай сұмырайлар алдына мал.
Басына қап кигізді, қолын байлап,
Әкетті тірі жанды өлімге айдап,
Иманын үйірді іштен, тас бекініп, 
Денесін дір еткен бір сезім бойлап.
Тәуелсіздік пен ел бірлігі – қай  поэмасын, қай өлеңін оқысақ та ақынның ой-пара­са­ты­ның алтын қазығы, ұждан төрінен естілетін жанайқайы. «Ахмет» поэмасында да бұл сарын бебеулейді:
Бостандық болмаған соң ел басында,
Қарамас жүйріксің бе, жорғасың ба?
Айменен шағылысқан алтын басың,
Қор болар қой боғындай қорғасынға.
Ақынның лирикалық өлеңдері мен тол­ғау­лары шынайылығымен, ыстық сезіммен суа­рыл­ған ой семсері секілді лыпылдаған өткірлігімен оқыр­манын таңдандырып келеді. Оның өлең­дерінде бүгінгі өмір-тіршілігіміздің бүлкілдеген қан тамыры, замандастарымыздың кескін-кел­беті, мінез-құлықтардың алуан түрлі пішіні сом­далады. Қазіргі тәуелсіз елімізге, ұлттық мүд­деге кесірін тигізетін тоғышарлық пен тоң­мойын­дық, мәңгүрттік, мақаулық пен самар­қаулықты қатаң айыптаған ақынның шерлі өлеңдері зарлы толғауларға ұласады. 
Өмір өтті арпалыспен, тартыспен,
Кездерім көп артық кеткен, кем түскен.
Бабалардан маған дейін ұласқан,
Қайғым ұзақ ұзын аққан Ертістен. 
Қасіреттен қаны қайнап қарайған,
Күн астында күңіренген талай жан.
Бізден асып болашаққа жалғасар,
Қалған қайғы Әлішерден, Абайдан.
Ақын жырының соңында «Ұлы қайғы жа­нымды жеп жегідей, жеті түнде ұлиды кеп бөрі­дей» дегеніне шүбәсіз сенесің. Өйткені аймаңдай ақын – өлең-өмірі арқылы бүтін болмысымен әз хал­­қымен тұтасып, қабысып, оның сыңарына, ба­­ламасына айналған лирикалық тұлға. Сол се­бептен де ақынның:
Жырым менің – мұңдасым, сырласым да,
Көз жасым бар мөп-мөлдір тұнбасында.
Бір басында ол тұрса таразының,
Ал, тағдырым тұрады бір басында! – 
дегеніне шүбәсіз иланасың. Ақынның хас шебер­лігінің арқасында оның өлеңдері мен толғау­ла­рын­да ана тіліміздің ажары мен базары жарас­тық­­пен жарқырап, тіліміз бен діліміздің, дәс­тү­ріміз мен салтымыздың жүйесі жаңаша қы­ры­нан құлпырып түлей түсті. 
Өлең өрімінің көркемдік кестесі ежелгі жыраулық дәстүрмен етене сабақтас, шы­ғыстық нілі басым, теңеу, балама, рәміз тұс­палдары әпсана-ертегілік, мифтік-тәмсілдік рең­мен ұштасып, халық мұрасымен кіндіктес болуы – оның ешкімге ұқсамайтын дара қол­таң­басы. «Ұстамын ескі үлгімен өлең соққан, көз жаз­бай көргенімнен жасымдағы», – дейді автор ол туралы. Сондықтан да бүгінгі өміріміздің күн­дерегі секілді қазіргі баршамыздың басы­мыздан кешіп отырған түйткілдерді жиі жырлап, бүкпесіз ақиқатты ашық айтқанымен, оның өлең­дері көркемдіктің көкорай мұнарына бө­ле­ніп тұратындықтан астарлы да тұспалды тұр­пат танытады. 
Ақын табиғаттың тылсым сырын түйсігімен бар­лап, байқампаздықпен жырлайтын таңға­жайып сезімталдыққа ие. Жаратылыстың құпия құбылыстарын, жыл мезгілдерінің өзгерістерін адам­ның көңіл күйімен, ішкі әлемімен астастыра жырлау – оның шығармашылық машығына тән бедер. Ақынның «Балқаштың соңғы жолбарысы», «Құланойнақ», «Құлыншағым, құлан жал», «Тағ­дыр», «Құралай-ғұмыр» секілді өлеңдерінде хайуа­наттар мен құстардың бейнесі адамның тағ­дырымен шендестіріле сомдалып, табиғатты ая­лауға, мейірбанды болуға оқырманды үндейді. 
Мына күннің алды – жаңбыр, арты – қар, 
Тоңған жаным торғайдайын қалтырар. 
Ғұмыр, сірә, қызылшақа құралай,
Туа сала сан жығылып, сан тұрар...
Қорғансызға жер бетінде жоқ пана,
Жемтік болар жыртқышқа да, оққа да.
Құлдыраған сәби жүрек тобықтай,
Құстай ұшып жанын сақтар тек қана...
 Ақын «Құралай-ғұмыр» атты осы өлеңінде құралайдың салқынында төлдеген киіктің лағын ұшы-қиыры жоқ шетсіз далада шексіз қауіп-қатер күтіп тұрғанын, оның нәресте жүрегіне әл­декімдер сұғын қадап үлгергенін айтып, дабыл қағады. Құралайдың салқыны да өліара құбылыс, киіктің лағының аяқтануы да өткелек мезет, сол секілді адам баласының ғұмыры да келте, өткін­ші екенін ақын ұшқыр түйсігімен аңғарым­паз­дықпен жырға қосып, сезіміңді селт еткізеді. «Ғұмыр – бейне жезкиіктің лағы... Ортасында өмір менен өлімнің, Күндіз-түні елеңдейді құ­лағы» деп тосын түйін жасайды. 
Осылайша, қу медиен дала төсіндегі құра­лайға оқ жұмсап, нәркес жүрегіне пы­шақ шаншығалы тұрған қара пиғыл қатігез адам­ның өзінің де шын мәнісінде өмірі шолақ еке­нін ұғынбай, мейірбандықтан жұрдай болып өте­тініне бұл өлеңді оқыған жан көз жеткізеді. Бет­пақдаладағы құлдыраңдаған құралайға, жел­дей ескен жезкиікке оқ жұмсайтын пенденің өзіне де қадалатын ажалдың жүйрік оғы дайын екенін бір мезет пенденің түсінбейтініне қайран қа­ласың. Халық күйі «Бөкенжарғақ», «Қозы көр­пеш – Баян сұлу» жырындағы буаз маралдың қо­дығы туралы әпсанадан бері желі тартып С.Сей­фуллиннің «Ақсақ киік» жырына дейін жал­ғасқан, адамның ет бауырын елжіретіп, тас­бауырлық пен безбүйректікке лағынет жау­дыра­тын қазақ поэзиясының хайуанаттардың киесі туралы мифопоэтикалық інжу-маржан жы­ры­ның қатарынан осы өлең де жарқырап орын ал­ды. Ақын бұл жырында табиғатты қорғау тура­лы құрғақ уағыз айтпай-ақ қалт-құлт етіп өмір­ге қадам басқан ен даладағы құралайдың ма­мыражай өмірін ойрандайтын «құдіреттің көк иті» жауыздың қарау ниетін бейнелеу арқылы оқыр­манның жанашырлық сезімін оятып, ізгі­ліктің дәнін себеді. 
Ақын Н.Айтұлының поэзиясының алтын ар­қауы, бас тақырыбы – тәуелсіздік, бостандық, ын­тымақ. 
Басынан көне тарих төмен құлдап,
Тағдырын туған елдің келем жырлап. 
Өзегім талып жеткен, Тәуелсіздік,
Өмірде не бар екен сенен қымбат!?
Құбылып соққан желдей заман неше,
Қан кешті толарсақтан бабам кеше.
Күн емес бодандықта көрген күнім, 
Төбемнен алтын құйсын маған десе. 
Ақын қазақ поэзиясын тәуелсіздік үшін күрес­те шаһид болған батырлардың айбынды бейнесімен толықтырды. Түптеп келгенде, тәуел­сіз мемлекетіміздің сан ғасырлық терең тарихы мен бүгінгі кескін-келбетін, бостандық жолында арпалысқан қаһарман бабалардың мұраты мен қазіргі қайсар қазақтың өр рухын көрнекті сөз зергері Н.Айтұлының кесек шығармашылық бол­мысы мен ақындық жомарт табиғаты қалың елі­не түйсіндіріп, түсіндіре беруге тегеурінді қыз­мет ететін болады. 
Лапылдаған отты сезімі парасаттың тұң­ғиық иірімімен суарылып, лирикалық тұлғасы ұлтының болмыс-бітімі, арда қадір-қасиетімен астасып, алаш поэзиясының алыбы болған ақын­ның ақырғы мекені өзі жырлаған дарабоз Қабан­бай бабаның қасынан тұрақ табуы қай тарап­тан қарасақ та, рәміздік мағынасы терең сыр­лы түйінге айналды. 

 Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ, 
ақын, фольклортанушы ғалым

Серіктес жаңалықтары