Қанағат ЖҮКЕШЕВ: Қазақ тілі ғылымның шапағатын көре алмай, қор болып келеді

Қанағат ЖҮКЕШЕВ: Қазақ тілі ғылымның шапағатын көре алмай, қор болып келеді Қазақ қоғамында жиі талқыланатын мәселенің бірі – тіл мәселесі. Ол туралы ғылымнан хабары барлар да, ғылым исі мұр­ны­на бармайтындар да айтуға әуес. Ал бүгінге дейін тіл ғылы­мын­да назар аударылмай келе жатқан мәселелер туралы тосын пі­кір айтып, оған философиялық тұрғыдан қарау керектігі жайын­да «Тіл философиясы» атты полемикаға толы кітап жазған Қа­зақ­тың спорт және туризм академиясының Әлеуметтік-гума­ни­тарлық пәндер кафедрасының доценті, философия ғылымының кан­дидаты, Қанағат Жүкешевтің ойлары өзгеше. − Қанағат Мұратбекұлы, өзіңіз ту­ра­лы деректерді қа­ра­ға­нымда сіздің не­гіз­гі ма­ман­дығыңыз тарихшы екен. «Әлеу­мет­тік философия» мамандығы бойынша кандидаттық дис­сер­тация қор­ғапсыз, дегенмен тіл туралы көп жа­засыз. Сіздің тіл­ге қатысты мәсе­ле­лер­мен шұ­­ғылдануыңызға не себеп бол­­ды? – Базалық мамандығым бойын­ша мен та­рихшымын. Мамандығым бойын­ша он­шақты жыл жұмыс іс­те­дім. Мектепте тарих­ты оқыту мә­селелерімен айналыстым. Тарих ғы­­лымының майталмандары Ма­наш Қо­зы­баев­пен, Кеңес Нұр­пейіс­пен авторлар құра­мын­да, Қазақстан та­рихы оқулығын, хрес­то­матия­сын, оқыту әдістемелерін жазыс­тым. Ол жылдары тарих оқулық­тары көп сына­лып жататын. Ал біз­дің оқулығымызға жүй­кеге тие­тін­дей сын болған жоқ. Кейінгі жыл­­­­дары бағдарламалар өзгерді, ав­торлар жаңа құраммен жаңа оқу­лықтар жазды. Со­нан кейін де біз­дің оқулықтарымызға ресми емес сұраныс толастаған жоқ. Философияға адамдар көбінесе басқа мамандықтардан келеді. Олардың арасында базалық мамандығы бойынша ма­тематиктер, физиктер, биологтар, т.б. то­лып жүр. Әсіресе, әдебиеттен келгендер көп. Фи­лософияға ең жақын пән – әдебиет, со­ның ішінде тура философия деп атауға бо­ла­тыны – сын жанры. Белинскийдің «сын де­ге­німіз – философиялық сана» деп айт­қа­ны бар. Сауаттылықтың жоғарғы деңгейі – саяси сауат­тылық. Оған жеткізетін білім көздері – қоғамдық пәндер. Қоғамдық пәндердің өкілі болуым мені саясатқа алып келді. Мен кім­мін, халқым өркениет ағысының қай тұсын­да малтып жүр, басқалар қайда, біз қайдамыз, өркениеттегі орнымыз қай­сы деген сұрақтар туралы бас қа­тырудың қисыны бар. Түптеп кел­ген­де, қоғамдық пәндер деп отыр­ға­ны­мыз, бәрін жинақтағанда, философия болып шы­ғады. Қоғамдық пәндердің бірінен дис­сертация қорғасаң – дип­ломыңа философ деп жазып береді. Философиядағы орталық ұғым – тіл. Менің көзімді ашып көргенім хал­қым­ның мәдениеті төмендігі, әлеуметтік жа­ғынан артта қалуы, саяси-құқықтық білі­мі таяздығы және соның бәрі, бергісі әде­биет­пен, арғысы жалпы біліммен, түпкісі тіл­мен байланысты болып жатқаны. Тіл ту­­ралы көп айтылып, проблемалылығы көзге ұрып көрініп жатты. Оларға араласпау мүм­кін емес еді. − Ертеректе «Қазақ әдебиеті» газетін­де «Синоним көптігі тіл байлығы емес» де­ген мақалаңыз жарық көріп, біраз дау­ға себепші болды. Сіздіңше тілдің бай­лығы оның қандай қасиетінде? − Байлықтың критерийi игiлiктiң жет­кіліктілігінен, сұранысты қанағат­тандыра ала­тынынан көрiнiс бередi. Сол сияқты, қа­зақ тiлiнiң байлығына да, егер солай екенi рас болса, заманауи қоғам шынайылығын реп­резентациялау қабілетіне қарап қана объек­тивті баға беруге болады. Қазақ тілінде жазылған лингвистикалық әде­биеттерде тiлдiң байлығын синонимнiң көп­тiгiмен өлшеу көп ұшырасады. Үстірт қа­ра­ғанда, синонимнің көп болуы, кімге бол­са да, байлық болып көрінері хақ. Шын­туайт­тап келгенде, синонимнiң датқа ко­ло­риттік мыс бере алатын, изосемиялық түр­ле­рін ғана тiл байлығының көрінісі деп та­нуға болады. Ал байлықтың жөні осы екен деп, бір семантикалық өрісте болса да, өзге ма­ғынада қолданылып жүрген немесе қол­дануға болатын сөздердiң, жеке мағыналық жүк­теме алып жүре алатын согипонимдік қа­тынастардағы сөздердің, квазисино­ним­дер­дің есебiнен синонимдердi жасанды кө­бейтіп көрсетуге тырысу тiлдiң көсегесін кө­­­­герте алмайды. Қарапайым қисынға сал­ған­да, тiл байлығы алдымен сол тiлде ор­нық­ты пiшiнде тұрып, жеке мағыналық жүк­теме алып жүретін лексикалық бiрлiк­тердiң көптiгiмен өлшенедi. Кезінде кейбір зерттеушілердің бір се­ман­тикалық өрiстегi сөздердiң бә­рiн синонимге айналдыруына қарсы бол­ға­ным рас. Қара­пайым түсінікте, мен мына тұр­ғыны ұстан­дым: жүз, пiшiн, мүсiн, тұрпат, кел­бет, түр, рең сияқты сөздер қолданыста дәл және орнықты мағынаға ие болу мүм­кiн­дiгi бола тұра, айналыстан шығып қалып, көп синонимнің бірі ретінде жүргенін құп­та­мадым. Оларға, тиі­сінше, облик, форма, ску­льптура, тип, портрет, вид, оттенок сияқ­ты сөздердің ма­ғынасын жүктеп, экви­ва­лентсіз қуысты толтыру керек деген ұсыныс айттым. Бұдан бiр ғана синонимдiк топқа енгiзiл­ген сөздердiң қазақ тiлiнiң эквивалентсіз қуы­сын үңірейтіп тұрғаны көрiнiп тұр. Тіл стан­дарты талабы бойынша, жекелеген сөз­дерді синонимдер қатарынан алып, уни­вер­бациялау әдісімен, жеке мағыналық жүктеме артып, қолданысқа жіберу керек. Қазақ тiлiнiң аграрлық укладты қоғам­ның өмір шынайылығын көрсетуде, ауыл шаруашылығында, оның мал өсіретін са­ла­сында қолданылғанда еркін көсілгені рас. Алай­да индустриялы қоғамның тiлiне қойы­ла­тын талаптар тұрғысынан қарағандағы жағ­­­дайы мәз емес. Индустриялы қоғам шы­­­­найылығын – өнеркәсiп, технология, қа­ла тұрмысы, экономика, халықаралық сая­сат, әскер өмiрi аяларында болып жатқан құ­былыстар мен үдерістерді толыққанды си­паттауға қолданылатын лексикасы тол­тыруды қажет етеді. Өндiрiстi, технологияны былай қой­ған­да, кәдімгі қала пәтеріндегі не­ме­се офистегі күнделікті қолданыстағы зат­тар­дың қазақша атаулары орнықпай отыр. Мы­салы: этаж, подвал, балкон, веранда, лод­­­жия, люк, перила, кухня, спальня, ванна, вит­раж, батарея, люстра, лампочка, ваза, вклю­чатель, розетка, плита, комфорка, ди­ван, шкаф, полка, кресло, плинтус, лампа, пап­ка, файл, диск, монитор, принтер сияқты мың­даған сөздердiң қазақша эквиваленті жоқ екенін көрмей, «қазақ тілінің байлығы бә­рінен асып тұр» деп, көбік мәліметті кө­пірт­кеннен тілдің мәртебесі арта қоймай­ты­нында. Әзірше, қазақ тілінің қалалық лекси­ка­сын жасақтау тіл жанашырларының ынта­сы­­мен, стихиялы жүріп жатыр. Ғылыми ме­­­ке­мелер бұған араласқан жоқ. − Бір мақалаңызда «Ф.Бэкон сонау XVI ға­сырдың өзінде ағылшын тілін ғы­лымға бейімдеп, тіл философиясын тіл грамматикасынан бөліп алып, түгел қайта қарап, ғылым мен техника тілі ре­тінде орнықтырған болатын. Бұған дейін ағылшын тілі Ф.Бэконның си­пат­тауынша «адым аттаған сайын ме­та­фо­ралар мен теңеулерге толы болған» (қа­­зіргі қазақ тілі сияқты). Демек, ол кез­де ағылшындар да қазіргі қазақ­тар­дың айтыскерлері мен жыршылары сияқ­ты теңеулермен, метафоралармен, елірте, есірте тіл безеуден алдына жан сал­май жүрген» депсіз. Сонда қазақ тілі­нің бейнелілігі қазір оның заманауи тұр­ғыдан дамуына кедергі келтіріп жа­тыр ма? − Бейнелілік – кейбір зерттеушiлердің су­­­бъективтi пiкiрлерi ғана емес, қазақ фило­лог­тарының бәрінің тiлдiң «артықшылығы» жә­не «құптарлық ерекшелiгi» ретiнде қабыл­дап алған бағалаулары. Аграрлы қоғам адам­дары арасында бейнелi сөйлеуге тырысу сара ба­ғыт ретiнде қастерлей ұстанылады. Бұған еш­кiм қарсы шықпайды, керiсiнше, қазақ тi­лi­нiң «бейнелiлiгiн» әркiм кез келген ұрым­тал тұста келтiрiп, «артықшылығын» дәлел­деп бағады. Қазақ филологтарының тұрғысынан қа­рап, түркi-моңғол тiлдерiнiң, соның iшiн­де, қазақ тiлiнiң басқа тілдерден артық­шы­­лы­­­ғы ретінде сипатталатын «бейнелiлiгiнен туын­даған құдiреттiлiгiне» (Р.Сыздықова, Ә.Қайдаров) сенсек, қарапайым логика бiз­дiң алдымыздан мынадай сұрақтарды алға тар­тады: бiздiң тiлiмiз «бейнелiлiгiмен құдi­рет­тi» болса, онда бейнелi бола алма­ған­дық­тан, құдiреттi бола алмай жүрген тiлдер қай­сы? Мүмкін, «құдiретсiздердiң» қатарына ағыл­шын немесе орыс тiлдерiн жатқызуға бо­ла­тын шығар? Бұл екеуінің алдымен ауыз­ға ілігуін біздің үштілділік практикасын ен­гізуді көздеген ниетімізден туындаған деп тү­сіну керек. «Бейнелілік – көркем шығарманың не­гізгі белгілерінің бірі» (Д.Ушакова, Т.Же­ре­би­ло). Алдыңғы қатарлы лингвистикалар осы­ны қуаттайды. Осы ерекшелігімен кө­рі­нетін болса, қазақ тiлінде көркем өнердiң тең­­десi жоқ туындылары дүниеге келіп, «бей­нелi болмағандықтан құдiреттiлiкке қол жет­кiзе алмай жүрген» Еуропа тiлдерi қазақ про­засы мен поэзиясынан үлгi алуы керек қой. «Бейнелi болмағандықтан, құдіретсіз» бо­лып қалған ағылшын немесе орыс тiлi көр­кем өнерде қазақ тiлi жеткен деңгейге же­те алмаса керек едi. Оларға ешкім қызық­пай, ешкім меңгере алмай, орталықтан алыс­та, дрейф жағдайында өмір сүріп жатса ке­рек еді. Ал қазақ тілі рухани салаларда, со­ның ішінде, көркем әдебиетте маңдайы жар­­­қырап, өркениеттің алдында, өзгелерден озып бара жатуы керек еді. Өкінішке қарай, бұл тезистің ғылыммен қоңсы қонбай­ты­ны­на көз жеткізу қиын емес. Нағыздық мүлдем ке­рісінше. Қазақ және ағылшын тiлдерiнiң көр­кем өнердi дамыту деңгейлері бұл тұжы­рым­ға мүлдем кереғар практиканы көрсетіп отыр. Ал құдіреттілікке келетін болсақ, кім­нен сұрасаң да, ол критерийге лайық деп, дү­ние жүзіне таралып, бүкіл адамзат мең­геру­ге құштарлық танытып отырған ағыл­шын тілін атаған болар еді. Түсiнiк қандай кере­ғар болса, салдар да көңілдегіден сондай алшақ. Ә.Қайдаровтың тұжырымынан тер­мин­дер­дің оңбай жүруі оған «көнбей жүрген» қа­зақ тілінің «асаулығынан» деген ой аң­ға­ры­лады. Демек, бұдан ұғарымыз – өзге тіл­дер­дің «еркелігі жоқ, бұғау салдырады, тер­мин жасауға көнеді», демек, «құдіретсіз», ал қа­зақ тілі «асау, көнбейді», басқалардан «ер­­­­кебұландығымен, бейнелеушілігімен, бұғау салдырмайтындығымен», демек, «құ­ді­реттілігімен» ерекшеленеді. Ендеше, қазақ ті­лін өзіміз күшеніп тапқан баламызға үй­ре­те алмай отырғанымызды немен түсін­ді­ре­­міз? Осыдан кейін, біздің тіліміз «құдіретті» деп, еліре сөйлеп, лепіріп отырған акаде­мик­теріміздің түйтік дегеннен хабары бар ма деген сұрақ туындап жатуына ешкім таңғала қой­мас. «Бейнелілік» тілге емес, сөйлеушіге ғана қа­тысты қолданылады. Еуропа ғалым­да­ры­нан кім, қай тілдің «бейнелілігімен озып», қай тілдің «бейнелі бола алмағандықтан қол­­­данысқа жарамай» қалғанын жазған жоқ. Дәл осы аспектте зерттеулер жүргізген ешкім жоқ. Бейнелі сөйлеуге үйірлік аграрлы қо­ғам адамдарына тән. Барлық индуст­рия­лы қоғамдар кезінде даму сатысының аг­­­рарлы баспалдағында болған. Сол бас­пал­дақта өмiр сүрген кездерiнде ол қоғамдағы тiл­дердiң бәрiнде бейнелiлiкке үйiрлiк кө­рiнiс берген. Қазiргi ғылым мен ақпараттық тех­нология үстемдiк еткен постиндустриялы за­манның «қасаң» тiлiнде сөйлейтiн ағыл­шын­дардың өздерi де аграрлық қоғамда өмiр сүрiп жатқан кезде ойларын бейнелеп жет­кiзу­ге құштарлық танытқан, күшейткiш тiл­дiк құралдарды көп қолданған. Қойылған сұрақта келтірілген Ф.Бэкон­ның сөзі Англияның қоғам дамуының аграр­лық­тан индустриялы сатысына өтiп жатқан, өнер­кәсiп пен ғылымның дамуы қарқын ал­ған шағында айтылған болатын. Ағылшын ті­лін стандарттау арқылы әдеби нормаға тү­сіру сол кезде басталған болатын. Қазақ тілі «бейнеліліктің» жетіспеуінен емес, оны қолданушыларының бейнелі сөй­ле­ген осы екен деп, «әр нәрсені өз атымен ата­май, адамдарды жынды қылу оп-оңай» (Ж.Нәжімеденов) жасап, семантикалық сәй­кестікке келмесе де, бір сөздің орнына екін­ші­сін қолданып, тілді ешкім меңгере алмай­тын­дай қылып отырғанынан зардап шегуде. Бейнелілік индустриялы қоғамдағы «тіл стандарттылығы» категориясына қайшы. Дүниежүзінде жетілген тілдердің еш­қай­­сысы бейнелілігімен мақтанбайды, осы қа­сиетімен озып тұрған жоқ, керісінше, стан­дарт­тылығымен, әдеби нормаға тү­сіріл­ге­німен, ережелерінің орнықтылығымен, со­ның арқасында оңай меңгерілетінімен, кең таралып, сөздің шын мағынасында құдіретті болып отыр. Бейнелілікті дәріптеу – қазақ линг­вис­тикасында орын алған іргелі қателіктердің бірі. Бейнелілік – тіл үйренуде қиындық ту­дырушы факторлардың ең кеселдісі. Ресми ақпаратта ұғымдар мен атауларды бейнелі мағынада қолдану стиль бұзудың да өрескел формасы. Троптар индустриялы қоғамда іс жүр­гізу үдерісінде ресми ақпаратты жет­кізу­де қолданылмайды. Бейнелі қолданыстағы сөз әдеби нормаланған корпусқа кірмейді. − Тіл туралы пікірлеріңіздің негізгі бір түйіні – «қазақ тілі ауылдың тілі қал­пында қалып, индустрия тіліне ай­налмаса дамымайды» дегенге саяды. Сон­да халықтың өзі қазақ тілінің зама­науи деңгейде дамуы қажеттігін түсін­бей келе ме, әлде тілтанушы ғалым­дарымыз бұл мәселеге мән бермей ме? Тілдің заманауи тұрғыда дамуы қалай болуы керек? − Қазақстан қоғамы индустриялы бас­қыш­қа көтерілді. Индустриялы қоғам стан­дарт­қа түсірілген, нормаланған тілді қажет етеді. Сондықтан аграрлы қоғамның бейнелі ті­лі сапасында қалып отырған қазақ тілін мем­лекеттік іс жүргізуде қолдану үшін оны дайын­дау керек болатын. Бізде бұл бағыт­тағы жұмыстар қолға алынған жоқ. Қазақ тілін заманауи деңгейде дамыту қажеттігін ха­лықтың түсінбеуі өз алдына, алдымен мұ­ны тілтанушы ғалымдар түсініп отырған жоқ. 1961 жылы Кеңес Одағы коммунистік пар­тиясының ХХІІ съезінде «адамдардың жаңа қауымдастығы – кеңес халқы» қалып­тас­қаны, келешекте «Кеңес адамдары бір тіл­де сөйлейтіні» жарияланған болатын. Қа­зақ тілінің «перспективасы жоқ» деп та­ныл­ды. Ұлт зиялылары оны мойындады. Ком­мунистік билік кеңес-қазақ филолог­тары­ның алдына тілдерді жою саясатын жү­зеге асыру міндетін қойды. Қазақ фи­ло­логтары бұл стратегияны іс жүзіне асыруға бел­сене араласты. Олардың зерттеулерінің қорытындылары бойынша аббревиатуралар тек орыс тіліндегі нұсқадан алынатын бол­ды; терминдерді аударуға рұқсат етілмеді; Ғы­лым академиясында қазақ тілінің сөздік қо­рын жинауға тыйым салынды; қазақ тілін­де ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіл­мей­тін болды; тілді мемлекеттік іс басқаруда, эко­­­­номикалық айналыста, өндірісте қолда­ну­ға тосқауыл қойылды. Таза қазақтар қо­ныс­танған мал шаруашылықты аудандардың өзінде іс орыс тілінде жүргізілетін болды; тіл қол­даныс стихиялы ағысқа жіберілді. Кеңес-қазақ филологтары ана тілін қо­­ғам­нан ығыстырып тастауды діт­те­ген ойлар мен идеяларға толы еңбектер жаз­ды. «Зерт­теу­лерінің» мазмұны мен идея­лық бағдар­лары компартияның тілдерді жою саясаты үшін құптарлық, ал қазақ тілі­нің перспек­ти­­­­васы үшін залалды болды. Олар­да ана ті­лін дамытуға септігі тиетін, ра­­­ционал дәні бар ештеңе болған жоқ, болуы мүм­­кін емес бо­латын. Олардың академиялық дең­гейде шы­ғарып жатқан көлемді еңбектері стра­те­гиялық теріс бағыттар мен кеселді түйт­­кіл­дерге тұнып тұрды. Кез келген тіл нормаларын жетілдіріп жә­не олардың орындалуын қадағалап, жөнге са­лып отыруды талап етеді. Сауатсыз шаруа­ның бақылаудан тыс, қате қолданыстарын түзеттірмей, бейпіл ағысқа жібергенде, тіл бір­тіндеп аномалияға малшынып, бір кезде мүл­дем ақпарат алмасуға жарамай, өзінен өзі айналыстан шығып қалады. Бұл – дү­ние­жүзілік тенденцияларда бақыланған, зерт­телген құбылыс. Соңғы ғасырлардың өзінде сырт­қы әсерлерден қорғалмаған 3000 тіл та­рих сахнасынан жоғалып кетті. Олардың жойы­лып кетуін тездеткен факторлардың бас­тысы – бекітілген ережелермен жөнге са­лын­бай, бетімен жіберілгендігінен бол­ғаны қазіргі лингвистика ғылымына белгілі. Кеңес-қазақ филологтары ана тілін жою үшін осы «әдіснаманы» қолданды. Бұлары өз­дерінің ана тілін тұншықтыру үшін қол­данған пәрменді әрекеттерінің бірі және бі­ре­гейі болып шықты. Енді, сорақының үл­ке­ні – қазіргі әрекеттегі филологтардың қы­лығына назар аударыңыз: олар кеңес ке­зінде ана тілін жою шараларымен ай­на­лыс­қан аға буын әріптестерінің «зерттеулерін жоқ­қа шығармайтынын», демек, қазақ тілін жою шараларын жалғастыра беретіндерін ашық жариялап отыр. Мәселенің осылай ши­рығып кеткенінен қоғам хабарсыз. − Тіл қолданысын оңтайландыруға қа­жет нәрсенің бірі терминдер екені бел­гілі. Бұл мәселеде қазіргі қазақ тілін­де қандай проблемалар бар деп ойлай­сыз? − Жалпыхалықтық тіл деген ұғым бар. Ол – тіл лексикасының толық жиынтығы, сөз­­дік қордың абсолютті мөлшерін түгел қам­тиды. Оның құрамына әдеби нормаға тү­сірілмеген лексиканың барлық түрлері еніп тұрады. Жалпыхалықтық тілдің мейілінше да­митын, жетілетін кезеңі – аграрлы қоғам. Мә­дениеттің, соның ішінде көркем әде­биет­тің, өнердің ұлт мақтанышына айналған туын­дыларының дені аграрлы қоғамда дү­ниеге келген. Қазақ филологтары бұл екеуі­нің арасын ажыратпай, бірінің орнына екін­шісін қолданып сөйлей береді. Әдеби нормаланған тіл – жалпыхалық­тық тілдің ядросын құрайтын, ресми аяда қол­­данылатын, стандартқа келтірілген бө­лігі. Әдеби нормаланған тілдің пайда болуы тауар өндірісі мен құқықтық қоғамның ор­науымен шарттандырылып тасталған. Сон­дықтан ол индустриялы қоғамның тілі бо­лып табылады. Дүниежүзілік тенденцияда осы­лай қабылданған. Тілтану ғылымында әдеби тіл мен жал­пыхалықтық тіл ұғымдарын шатастырып, әде­би тіл қалыптасуы үшін белгілі бір шарт­ты­­­­лықтар қажет екенін түсіне алмаған ал­дыңғы әріптестері салып кеткен теріс ба­ғыт­пен ұрып келе жатқан қазіргі қазақ фи­ло­логтары тілді индустриялы қоғамның нор­ма­ланған әдеби тілі сапасында дамыту қа­жеттігін түсіне алмай отыр. Индустриялы қоғам жағдайында нор­ма­ланған әдеби нұсқасын жасамасаң – тіліңнің күні қараң, оны ешкім меңгере алмайды. Қа­зір тіл перспективасы, біріншіден – нор­мамен, екіншіден – репрезентативтік қа­біле­тімен, үшіншіден – замандастың рухани та­лабын өтей алатын сапалы контентпен ай­қындалады. Әдеби нормаға түсіруге іріктеліп алын­­ған тілдік бірліктердің бір шоғырын тер­мин­дер құрайды. Қазақ лингвистері әдеби норма, тіл стандарты талаптарын ескермей термин­дер­ді ретке келтіруге кірісіп жүр. Алгоритмді ес­кермегендіктен, істегендері сылбыр және қате жүргізіліп жатыр. Бұл істе шалайғылық көп. Терминдерді ретке келтіруден бұрын, тіл біледі категориясына жататын адам мең­геру­ге тиісті корпусты стандартқа түсіріп алу керек. Соның ішінде терминдер де талапқа сай ретке келтіріледі. − Тәуелсіздіктен бергі отыз жылдан аса уақытта қазақ тілін дамытудың түр­лі бағдарламалары жасалды, бірақ кө­ріп отырғанымыздай, қоғамда көп жағ­­­дайда әлі орыс тілінің үстемдігі бар. Бұл құбылысты қалай түсінуге болады? − Бәрімізге белгілі, ғасырға жуық жан­та­ла­сып келеміз. Әкімшілік пәрмен болды. Тіл­ді білу қажеттігі насихатталды. Мол қар­жы­лық ресурс жұмылдырылды. Бағдар­ла­ма­лар қабылданды, іс жүргізуге көшетін мер­зімдер бекітілді. Оқулықтар өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, әлденеше қайта жа­зылды. Тілді оқытатын сағаттар саны арт­тырылып отырды. Тіл мәселелері ғы­лыми-теориялық, практикалық конфе­рен­ция­ларда талқыланды. Жоғары инстан­ция­лар­ға хаттар, петициялар жөнелтілді. Қор­лар құрылып, акциялар өткізді. Бәрін салдық. Нәтиже жоқ. Нәтиже бо­луы мүмкін емес болатын. Өйткені тіл мәсе­ле­сі асар салу амалдарымен шешілмейді. Атал­­ған шаралардың арасында бір ғана, бір­ақ, бірегей элемент жетіспеді. Ол – ғылым. Қоғам алдымен тілді дамытатын басты қоз­ғаушы күшті біліп алуы керек еді. Бұл үде­рістегі шешуші буын – ғылым. Тілдің күйін толық сипаттап бере алатын, оны да­мыту жолдарын көрсете алатын қозғаушы күш – тек ғылым ғана. Қазақ тілі ғылымның ша­пағатын көре алмай, қор болып келеді. Фи­лологтарда үн жоқ. Мәселемен өзге күш­тер – тілге жанама қатысты, аралас топтар ай­налысады. Олардың айтатыны – дөйдала пі­кірлер, қоятыны – орындалмайтын та­лап­тар. Тілдің жағдайын шешуді талап етіп би­­­лікке жазған хаттары мен пети­ция­ла­ры­ның мазмұны оғаш, заңдылықтан жырақ. Ал Үкі­меттің өзі қабылдаған бағдарламалары ғы­лымилықтан аулақ, канал қазудың жос­пары сияқты болып шығып жатты. Мұндай сауатсыз тыраштанулардан нәтиже шық­пай­тыны бесенеден белгілі болатын. – Сіздің «Тіл философиясы» деген ең­­­бегіңізді қарап шықтым, онда тілдің да­муына қатысты көптеген сыни пікір бар екен. Тіл, әдебиет, өнер бәріндегі ор­тақ кемшілік ретінде ауылдық таным әсе­рін көрсетесіз. Әрине, қай проб­ле­ма­ның да екі жағы (пайдасы, зияны) бар: егер қазақтың бәрі қалалық болуға ұм­­тылып, ата кәсібі шаруашылығынан жы­­рақтаса ұлттық таным-түсініктен ада бо­лып, негізінен айырылған маргинал ұлт­қа айналмаймыз ба? − Адам-ата мен Хауа-ана жерге түскен кү­ні зәулім сарай салып алған жоқ. Мың­да­ған жыл үңгірлерде тұрды, терімшілікпен, аң­шылықпен, балық аулаумен айналысты. Мың­даған жылдар өткенде лашық салуды, мал бағуды, егін егуді меңгерді. Жетіле келе дуал түйіп, ағаштан үй салды. Тастан сәнді са­­­­райлар салу соңғы мыңжылдықтарда ғана пай­да болды. Барлық халық осы кезеңдерден өтті. Сол халықтардың ешқайсысы дамудың ке­лесі басқышына аяқ артқанда, ата кә­сі­бі­міз­ден айырылмаймыз деген жоқ. Ла­шы­ғымыздан шықпаймыз деген жоқ. Прогреске іле­сіп кете берді. Жетістікке жете берді. Қазір өз­гелермен терезесі тең, қатардан қалмай өмір сүріп жатыр. Орта ғасырлардан жаңа дәуірге өтер кез­де қойды көп баққан ел ағыл­шын­дар болды. Олар қойдың жүнінен бос­тон тоқып, дүниежүзі зиялысына өздерінің ұлт­тық костюмін кигізіп қойды. Қой шар­уа­шылығын жетілдіре отырып, ұтымды өнер­кә­сіпке ұластырған ағылшындар, ата кәсі­бі­міз­ден айырылып қалмайық деп, қой шаруа­шылығына жабысып қалған жоқ. Қазір хал­қының 95 %-ы қалада тұрады. Үздіксіз да­му үстінде. Қазақ қойды жегенді ғана біледі, ши­кі­зат­тан тауар өндіруді меңгермеген. Бағу тә­сі­лінде де прогресс жоқ. Сондықтан ешқашан «ата кәсібінің» тиімділігіне қол жеткізген жоқ. Керісінше, онысы төрт ғасыр бойы өз ба­сына сор болып тиіп отыр. Қой қазақты тәуелсіздігінен айырды. Ши­ті мылтықпен қаруланған 400 орыс кел­ген­де, қазақтың мыңғырып жатқан 40 мил­лион қойы пана болмады. «Мал баққан елміз, тек жатқан елміз» тезисі кәдеге жарамады. Мал бақпау керек еді, тек жатпау керек еді. Бе­кініс салып, қала орнату керек болатын. Те­мір балқытып, зеңбірек құю керек бола­тын. Көршіге көз тігіп, қару дайындау керек болатын. «Қазақтың бәрі қалалық болуға ұмтылып, ата кәсібінен жырақтаса, ұлттық таным-тү­сініктен ада болып» қалмайды, «маргинал ұлт­қа» айналмайды. Керісінше, қаладан қаш­­­қан, қойдың құйрығын құрттаудан бас­қаны білмеген халық «өркениеттік таным-тү­сініктен ада болып, маргинал ұлтқа айна­лып» қалады. Маргиналдық деген белең алған топ­тан ажырап қалып, шетке адасып кет­кен дегенді білдіреді. Қазақтардың ата кә­сіптен айырылмаймыз деп, заманауи пос­тин­дустриялы қоғамдарға қосыла алмай отыр­ғаны опақ, тұрғаны сопақ болып, ұлты­ның бірде-бір мәселесін шеше алмай, зарлап кү­нелтіп жатуының өзі заманауи индуст­рия­лы өркениеттер тұрғысынан маргиналдық болып шығады. Жалпы, маргиналдық деген жәбірлеуші ұғым емес, құбылыстарды салыстыра оты­рып, орнын анықтайтын ұғым. Өзгелерден оқ­шаулықтың бәрі, соның ішінде, алға суы­рылып, озып кеткендер де маргинал болып есеп­теледі. Демек, аграрлы шаруашылық укладтан ин­дустриялы қоғамға өту – адамзат прог­ре­сінің заңды даму жолы. Дүниежүзі халық­та­ры­ның бәрі осы кезеңдерді артта қалдырып, ин­дустриялы формацияға өтіп жатыр, өтпей қоймайды. Ал «ата кәсібіміз» деп, қойды қой­то­рымен бағудан айырылмаймыз деп, прог­реске қосылмаймыз деп, кері тартқан халық­тың күні қараң. Ата кәсібінен айырылмау қа­зақты отарға түсірді. Енді өзгенің тегеу­рі­німен келген тәуелсіздіктен кейін, қазақ ке­бін қайта киетін болса, оның ақыры ұл­ты­нан да, мемлекеттігінен де айырылуға апа­рып соқтыратын болады. − Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Ахмет Өмірзақ