Мердігерлер міндетін атқаруға неге құлықсыз?

Мердігерлер міндетін атқаруға неге құлықсыз? Мердігер міндетін адал атқаруы керек. Дегенмен жұмысын жүйелі атқармайтын, мойнына алған жауап­кершіліктің салмағын сезінбейтін мердігерлердің селқостығы қаншама жылдан бері жыр болып келеді. Соған қарамастан, жауапкершіліктен де жалтарады. Сөйтіп, басталған жұмыстың берекесі ке­теді. Аяқталмаған нысандар, сапасыз құрылыстар, жамау-жамау жолдар – соның нәтижесі. Мұның зар­дабын, әсіресе, шалғайдағы елдімекендер мен ауыл-аймақтағы халық көбірек тартып отыр. Биыл жыл басында мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі кем-кетік туралы айтылып, Премьер-Министр Әлихан Смайылов мемлекеттік са­тып алуды жүзеге асыру қағидаларына түзету енгізілетінін мә­лім­деген болатын. Одан бұрын «Мемлекеттік сатып алудың жаңа жүйесі тура­лы» заң жобасы әзірленіп, жария талқылауға шығарылды. Айта кету керек, заң қабылданған 2015 жылдан бері оған 30-ға жуық өзгеріс енгі­зілген. Жемқорлықты азайтып, мердігерлерге ашық бәсекелестік орта құру үшін, соған сәйкес атқарылған жұмыстың сапасын жақсарту үшін енгізілген мемлекеттік сатып алу жүйесі, керісінше жымқырсам дейтіндердің алаңына айналып кеткен. Мердігер міндетін неге атқармайды? Жауапкершіліктен қалай жалтарады? Жүйе неге жүйесіз? Ашықтық жеткіліксіз болып тұр 2015 жылғы 4 желтоқсанда қабылданған «Мем­лекеттік сатып алу туралы» заң 2016 жылғы 1 қаң­тар­дан бастап қолданысқа енген еді. Заң қабыл­данған соң жоспарлаудан бастап төлемге дейінгі барлық рәсім электронды форматқа көшті. Бақылау және электронды түрде шағым беру енгізілді. Мем­лекеттік сатып алу жүйесі толық цифрланғандықтан, сатып алудағы жұмыстың бәрі толықтай ашық, әділ, ай­қын болатыны айтылды. Иә, ашықтыққа бай­ланысты айтылған мақсат орындалды деуге болады. Еліміздің электронды сатып алу жүйесі Global Data Barometer дерегіне сәйкес, мемлекеттік сатып алулар деректерінің қолжетімділігі немесе ашықтығы бойын­ша әлемдік рейтингте 3-орында. Дегенмен жалғыз ашықтық жүйені жүйелеуге жеткіліксіз болып отыр. Саланың ашықтығы оның тазалығына, әділ­дікке жол ашуы керек еді. Алайда сатып алы­натын тауарлардың, атқарылатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің сапасына байла­ныс­ты мәселелер шешілмеген күйде қалып отыр. Статистикаға сәйкес, жалпы бюджет шығыс­тарын­дағы мемлекеттік сатып алу үлесі шамамен 30 пайыз, бұл – 4 триллион теңге немесе еліміздің ЖІӨ құрылымының 5 пайызы. Сонымен қатар әрбір бесінші сыбайлас жемқорлық қылмысы осы салада жасалады. Жалпы, бұл саладағы қылмыстардың 80 пайызға жуығы бюджет қаражатын ұрлау және орындалған жұмыстардың жалған актілеріне қол қою және сатып алу жеңімпазын анықтау кезінде пара алуға бай­ланысты тіркеледі екен. Мемлекеттік сатып алу­ға қатысушылардың көпшілігі осы мәселелерге қа­тысты шағым түсіреді. Мәселен, 2022 жылғы қарашадағы дерекке сүйенсек, мемлекеттік сатып алу порталындағы шағымдардың ең көп үлесі «конкурсқа қатысуға заңсыз жіберу» тармағына тиесілі екен. Осы тармақ бойынша 48,7 мың шағым тіркелген, бұл – жалпы шағымның 38,6 пайызы. Былтырғы қаңтар-қыркүйек аралығында Қаржы министрлігі мемлекеттік сатып алу­дың 391,9 мың рәсіміне камералдық бақылау жасаған. Талдау нәтижесінде олардың 6,7 пайы­зы­нан 1,1 триллион теңге болатын заң бұзу анықта­лып­ты. Ал 2021 жылы бұл көрсеткіш 4,7 пайыз болған. Бұдан бөлек, Бас Прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің деректері бойынша 2022 жылғы тоғыз ай ішінде 5,5 мың заң бұзу тіркелген, 4,7 мың адам әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 569,5 миллион теңге айыппұл салынған. 2019 жылдан бері осы 207-бап бойынша құқық бұзу азаймай отыр. Мемлекеттік сатып алу туралы бап бойынша Әкім­шілік құқық бұзу Жамбыл, Түркістан және Қы­зылорда облыстарында ең көп тіркеліпті. Селқос мердігер, сапасыз жұмыс Негізінен, заңда өз міндетін дұрыс атқармаған мер­дігерге қатысты нақты шаралар қабыл­данатыны айтылған. Нақтырақ айтқанда, тапсырыс беруші мердігердің жұмысынан кем-кетік байқаса не­месе жұмысты жарамсыз деп тапса, үстінен ш­ағым жаза алады. Осылайша, салғырттық таныт­қан мердігерлер порталдағы жосықсыз қатысу­шы­лар, яғни өз міндетін дұрыс орындамағандар сана­тына енеді. Ресми деректерге сүйенсек, жосықсыздар тізіміне енудің негізгі себебінің бірі – мем­ле­кеттік сатып алу туралы шарт бойынша өз мін­дет­темелерін орындамауы, бұл жалпы жосықсыз қа­тысу­шылардың 58,9 пайызы. Ал 21,3 пайызы мем­­лекеттік сатып алу туралы шарт жасасудан жал­­тарғандар екен. Бұл да мердігерлердің өз мін­де­тін орындауға дайын емес екенін көрсетеді. Дегенмен жосықсыздар тізіміне ену – жауапсыз мердігерлер үшін шектеу емес сияқты. Өздеріңізге бел­гілі, қазір депутаттар өңірлерді аралап халықпен кездесу өткізіп жүр. Бұған дейінгі сұхбаттарымызда депутаттардың көбі ауылдар мен аймақтағы бітпей жатқан немесе сапасыз салынған құрылыс халықты алаң­датып отырғанын айтқан болатын. Мәселен, де­путат Нартай Аралбайұлы БҚО-ның шалғай ау­дандарында құрылысы созбалаңға салынған мек­тептің оқушылары мәдениет үйінде, кейін қо­на­қүй­де оқығанын айтты. Одан бөлек, жол құрылысында да осыған ұқсас мәселе бар. Депутат Жұлдыз Сүлей­ме­нова да халықтың әлеуметтік нысандарды уа­қы­тылы пайдалануға берілгенін қалайтынын айтқан. Екі жағдайда да мәселе – мердігерлерде. Басқа об­лыс­тан, басқа аймақтан келген мердігерлер аймақ­тың тыныс-тіршілігімен мүлде таныс емес, сонымен қатар міндетін атқаруға да құлықсыз. Тіпті, біреуі жосықсыз қатысушылар тізіміне енсе де, аппеляция арқылы шығып, сол тендерді қайта ұтып алып отыр. Демек, бұл барлық өңірде, барлық жерде бар мәселе. Бір тендерді алу үшін ғана құрыла салатын компа­ниялар да көп. Яғни, біліктілік, тәжірибе сияқты маңызды факторлар ескеріле бермейді. Яғни, жүйенің солқылдақ тұстары көп, заңда көрсетілген реттеу тетіктері мен шаралардан да айтарлықтай нәтиже болып отырған жоқ. Немесе атқарылуында, орындалуында олқылық бар. Бұл, әдеттегідей қай саланың проблемасын қаузасаң да, қылтиып шыға келетін жемқорлықпен жең ұшын жалғап жатқан мәселе. Жалпы, мемлекеттік сатып алу тәсілінің ішінде бір көзден сатып алу тәсілі ең көп тараған және сы­­­байлас жемқорлық қылмыстары жасалу мүм­кін­дігі ең жоғарысы саналады. Осыған қарамастан, мұн­дай сатып алулардың үлесі әлі де жоғары болып отыр. Кейбір аймақтарда сатып алудың төрттен үш бө­лігі осындай бәсекеге қабілетсіз түрде жүзеге асы­рылады. Zertteu Research Institute зерттеуінше, 2022 жыл­дың қорытындысы бойынша мемлекеттік сатып алу порталында 11,3 триллион теңгеге келісімшарт жа­салған. Оның 78 пайыздан астамы ашық және бір көзден сатып алу арқылы жасалыпты. Заң солқылдақ, жүйеге жүйе керек Бір айта кетерлігі, 2015 жылдан бері мемле­кет­тік сатып алуға байланысты заңға 30-дан астам өзгеріс енгізілген екен. Қаншама шара қабыл­дан­са да, жағдай айтарлықтай өзгермеді. Осыған бай­ланысты Үкімет квазимемлекеттік сектордағы мем­лекеттік сатып алу мен сатып алудың барлық жүйесін қайта қарау туралы тапсырма алған еді. 15 ақпанда Премьер-Министр Әлихан Смайылов Се­нат депутаттарының сауалына жолдаған жауа­бын­да мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағи­даларына түзету енгізілетінін мәлімдеді. – «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңға сәйкес әлеует­ті өнім берушілерге жұмыс тәжірибесінің болуы жөнінде біліктілік талабы қойылады. Жұмыс тә­жірибесінің болуы жөніндегі талап мемлекеттік са­тып алуды жүзеге асыру қағидасына сәйкес бел­гіленеді. Сонымен қатар әлеуетті өнім берушілердің жұ­мыс тәжірибесі болуы үшін конкурстық баға ұсы­ныстарына шартты жеңілдіктер қолданылады, – деп айтылған жауапта. Әуелде тоқталып өткеніміздей, мемлекеттік сатып алу туралы заңнамада әлеуетті өнім берушінің жұмыс тәжірибесін есепке алу мәселелері реттелмеген еді. – Осыған байланысты қазіргі қайта ұйым­дас­тыру (бірігу, қосылу, бөлу, қайта құру) нәтижесінде жұ­мыс тәжірибесін алған әлеуетті өнім берушілердің өті­німдерін қарауды регламенттеу мақсатында Үкі­мет «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасымен жә­не бизнес-қоғамдастықпен бірлесіп, жоғарыда аталған қағидаға өнім берушілердің жұмыс тәжіри­бе­сін есептеуді реттеу жөнінде түзету әзірленіп жа­тыр. Өз кезегінде осы мәселе бойынша тиісті ақ­па­раттық түсініктеме қағидаға өзгеріс енгі­зіл­ген­нен кейін мемлекеттік сатып алу порталында жа­рияланады, – деді Әлихан Смайылов. Бұған дейін «Мемлекеттік сатып алу туралы» заң жобасы электронды Үкімет порталына жария талқылауға шығарылған болатын. Жаңа заңның жобасы Парламентке күзде түседі. – Мемлекеттік аудиттің электрондық сегментін кеңейту жұмыстары жалғасуда. Бұл ретте тәуе­кел­дерді басқару жүйесі жетілдіріліп жатыр. Оған жаңа 68 тәуекел индикаторы енгізілді және квази­мем­лекеттік сектордың 8 мың субъектісі бойынша мә­ліметтер алынды, – деді Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев. Министр бюджетті онлайн режимде монито­рингілеу жобасы іске асырылып жатқанын, сол арқылы мемлекеттің шығыстарын жоспарлаудағы тәуе­келдерді басқару жүйесі автомат­тан­ды­ры­ла­тынын айтты. «Бұл бізге бюджетті жоспарлау дең­гейінде камералдық бақылауды енгізуге мүмкіндік береді, – деп түсіндірді Ерұлан Жамаубаев. Заң жобасында ең төменгі баға емес, сатып алы­натын тауарлар мен қызметтердің сапасы басым­дық­қа ие болатыны, мемлекеттік сатып алудың бірыңғай платформасын құру бастамасы көтерілген. Бұған дейін нақты осы мәселеге шағым айтушылар көп болды. Сатып алу жүйесі бойынша кім ең аз баға ұсынса, сол бірден жеңімпаз деп танылатын. Одан бөлек, қатысушының біліктілігін, сенім­ділігі мен беделін сипаттайтын индикаторлар тіз­бесі бойынша өнім берушілердің балдық рейтингін енгізу де айтылыпты. Экологиялық, әлеуметтік және экономикалық факторларды ескере отырып, жеткізушілерді ірік­теудің басым элементтерін енгізу ұсынылмақ: ком­панияда қоршаған ортаны қорғау, иннова­ция­лар, ШОБ, мүгедектігі бар адамдарды қолдау және басқа да мәселелер ескерілмек екен. Жалпы, құжаттың жаңалығы осылар болды. Ал Үкімет басшысы әлі де атқаратын жұмыстар барын айтты. Осыған қарағанда, жүйеге әлі де бір­шама өзгеріс енгізіліп, жетілдірілетін сияқты. Деген­мен не десек те олқылықтар мен өзгертуге тиіс дү­ниелер көзге ұрып, айқын көрініп тұр. Тек, ниет бол­са, болғаны. Ғабит ӨМІРБЕК, заңгер: Ақша жымқыру үшін ашылып жатқан біркүндік компания көп

– Біріншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі мердігерлерді іріктеу та­­лаптарын күшейту керек, компа­ния­ның тек бір рет қатысуына жол бермеу керек. Негізінен, егер мердігер шарттың та­лаптарын орындамаса, онда оны жо­сықсыз жеткізушілердің тізіміне ен­гізуге болады, ал егер алдын ала ақша төленген болса, оны сот арқылы өн­діріп алуға болады. Өнім беруші жосықсыз өнім берушілер тізіліміне енгі­зілген кезде 2 жыл ішінде мемлекеттік сатып алуға қатысу құқығынан айы­рылады. Құрылыс бойынша кепілдік міндеттемелері 10 жылға созылады. Егер пайдалану кезінде кемшіліктер анықталса, онда 10 жыл ішінде мердігер кемшіліктер мен ескертулерді өз есебінен түзетуі керек. Егер мердігер өзінің жұмысын тиісті деңгейде атқара алмаса, оған қан­дай да бір сомада алдын ала аванс төленсе, онда тапсырыс беруші ақ­шаны сот арқылы толықтай өндіріп алуға құқығы бар. Сот арқылы өн­діріп ала алады. Келісімшартта аванстың ақшасы, дау қалай шешілетіні, ақ­шаны қалай өндіретіні, қандай сотпен өндірілетіні – бәрі міндетті түр­де жазылады. Екінші ақшаны қайтарып қайтадан өндіріп алуы мүм­кін. Иә, қазір өзінің міндетін тиісті деңгейде атқармайтын мердігерлер күн санап көбейіп барады. Сонымен қатар мемлекеттің ақшасын жым­қыру мақсатында ашылып жатқан біркүндік компаниялар да өте көп. Олар жалған жауапкершілігі шектеулі серіктестік компаниясын құрады да, ақшаны алғаннан кейін, ешқандай жұмыс атқармайды. Әу бастағы мақсаты ақша қармап қалу болады. Негізі, оларға қатысты қылмыстық іс қозғалады. Және жосықсыз мердігерлер тізіміне енгізгеннен кейін еш­­­қандай тендерге қатыса алмауы керек. Яғни, мердігер бола алмайды. Жалпы, заңға қандай өзгеріс енгізу керек дегенге келетін болсақ, бізге заң­ды күшейту керек, өйткені мердігерлер сатып алу-сату шартын жасар кез­де ғана компания құра салады. Оларды толықтай тексеріп, жұмыс өтілі, атқарған жұмыстарын, айналымын, тіркелген уақытын қарау ке­рек. Содан кейін барып қана сатып алу-сатуға жүйесіне кіргізу керек.

Қорыта айтқанда, мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі проблемалар айқын, не атқарылуы керек екені де белгілі сияқты. Енді жаңа жүйеде қандай өзгерістер болады, ол алдағы уақытта белгілі болмақ. Дегенмен мердігерлердің міндетін дұрыс атқаруы бюджет қаржысының тиімді игерілуінен бастап халықтың жағдайын, өмір сапасын жақсартуға бастайтын жол болар еді.