Тәуелсіздік алған соң қандастарды елге тарту мәселесіне айрықша ден қойдық. Соның ішінде, қандас жастарды, мектеп түлектерін елімізге оқуға ынталандыру тетіктері де іске қосылған еді. Бұл теңдессіз бастама екені сөзсіз, дегенмен оның іске асырылуында айтарлықтай ілгерілеу байқалмай отыр.
Яғни, елімізге келіп оқығысы келетін этникалық қазақ жастардың саны біршама, бірақ бөлінген квота толық игерілмей отыр. Ниет білдірушілер көп, бірақ оқуға түсетіндер аз. Ресми статистикалық мәліметтерге сүйенсек, кейінгі 4 жыл ішінде грант иегері атанған қандастардың үлесі азайып кеткенін байқауға болады. Мәселен, 2019 жылы грант игеру көрсеткіші 40,12 пайыз болған, ал 2022 жылғы көрсеткіш 17,72 пайызға кеміп, 22,4 пайыз болып отыр. Демек, бөлініп тұрған квотаның игерілуінде мәселе көп. Тетік толыққанды нәтиже беріп отырған жоқ. Ол нендей мәселелер? Қандай шаралар атқару керек?
Грант иегерлері азайып жатыр
Қазір елімізде шетелде тұратын этникалық қазақтар үшін төрт негізгі білім беру бағдарламасы бар. Атап айтқанда, жоғары оқу орындарының базасындағы дайындық курстары, бакалавриатқа оқуға қабылдау үшін мемлекеттен бөлінетін 4 пайыздық квота. Нақтырақ айтқанда, еліміздегі бакалавриатқа бөлінген барлық гранттың 4 пайызы қандастарға қарастырылады. Бұл бастама 1994 жылдан бері жүзеге асырылып келеді, алғашында ол тек 2 пайыз болған, кейіннен 2017 жылғы Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында квота үлесі екі еселенді. «Отандастар қоры» мәліметіне сүйенсек, негізінен Моңғолия, Қытай, Өзбекстан, Иран, Түрікменстан, Тәжікстан, Қырғыз Республикасы және Ресейден келген қандастар бағдарламаларға қызығушылық танытады. Оның ішінде, Моңғолия мен Өзбекстан көш бастап тұр. Мұның себебі тек осы елдерде ғана қазақ тілінде білім беретін мектептер жұмыс істейтінімен түсіндіріледі. Қордың сараптамасында оқуға түсуге ниет білдірушілердің саны жылдан-жылға артып келетіні айтылады. Алайда оқуға түсіп жатқандардың саны, керісінше кеміп барады. Мәселен, 4 пайыздық квота саны жалпы грант санымен қатар өсіп келеді, 2019 жылғымен салыстырғанда 4 жыл ішінде грант саны 1 377-ге өскен, бірақ, грант ұтып алғандар саны азайып жатыр. Былтырғы көрсеткішті алып қарастырсақ, қандастарға 2 920 орын бөлініпті, ал ҰБТ-ға 2 046 қандас қатысқан. Соның ішінде тек 654 қандас елге оқуға түскен екен. Салыстыру үшін айта кетейік, 2019 жылы 2 151 грант қарастырылып, 2 000 бала тестілеуге қатысқан, солардың 863-і грант иегері болған. Сонда тестілеуге қатысқан талапкерлер санында айтарлықтай өзгеріс болмауы қызығушылық пен сұраныстың өзгермегеніне дәлел бола алады. Ал сынақты тапсыру деңгейінің төмендеуі квотаны игеру, арнайы тетіктерді ұйымдастыру мәселесіндегі түйткілдерді айқындап отыр.
Нәтиже қағазда ғана
Ең алдымен, талапкер қандастардың еліміздегі түлектермен бірге ҰБТ тапсыратынын айтып өту керек. Бұл, 11 жыл елде білім алған түлектердің өзі қыруар еңбек, таудай талаппен, бармақтай бақпен еңсеретін асу десек болады. Иә, қандастарға арналған дайындық бөлімі бар, бірақ 9 ай алған ақпарат пен 11 жыл бойы сіңірген білімді салыстырудың өзі әділдік емес. Дайындық бөлімінде оқып, оқуға түсушілердің үлесі – 30-40 пайыз екен. Бұл деректің өзі дайындық бөліміндегі білім сапасы төңірегінде сұрақ тудырады. Яғни, қандастардың Қазақстанға оқуға келуіне толыққанды мән берілмей отыр деуге болады. Маркетингтің әлсіздігі, ҰБТ тапсырудағы жүйесіздік, қандас студенттерге қатысты деректер базасының болмауы, зерттеулер мен әлеуметтік жұмыстардың жүргізілмеуі сияқты мәселелер жетерлік. Жалпы, бұл проблемалар белгілі, бұған дейін 2021 жылы Мәжіліс қабырғасында да көтерілген еді. Сол кездегі Премьер-Министр орынбасары Ералы Тоғжанов депутаттардың сауалына жауабын да берген. Жауапта қандастарды оқуға тарту, ҰБТ-ны әңгімелесу нәтижелеріне ауыстыру, әдістемелік материалдар бойынша қолдау, қазақ тілін оқыту жүйелі түрде жүргізіліп жатқаны айтылған екен. – 2020 жылдан бастап диаспора өкілдері ҰБТ тапсырмай дайындық бөлімдеріне ЖОО-ға дайындық бөлімдеріне қабылдаудың бекітілген қағидаларына сәйкес әңгімелесу нәтижелері бойынша қабылданады. 2021 жылы стипендиялық бағдарлама бойынша 132 қандас қабылданды, оның ішінде бакалавриатқа – 100, магистратураға – 22, докторантураға – 10. Сондай-ақ 3 жыл ішінде академиялық ұтқырлық аясында Франция, Литва, Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасынан 33 қандас қабылданды, – деп жазылған жауапта. Дегенмен бұл көрсеткіш көңіл көншітерлік емес. Себебі академиялық ұтқырлық бойынша елімізден, керісінше шетелге шығатын студенттер саны бұдан еселеп асып жатыр. – «Абай институты» (www.abai.institute) диаспора өкілдерін оқыту және қазақ тілін Қазақстанда және шетелде ілгерілету үшін әзірленген. Екі жыл ішінде жеті мемлекеттің 160-тан астам өкілі онлайн-режимде білім алды. 2020 жылы «Отандастар қоры» әлемнің 30 еліндегі диаспора өкілдеріне мемлекеттік тілді онлайн оқытуды ұйымдастырды. Оқудан 1 100 адам өтті. Бүгінгі күні курстарда 780 адам оқиды. Сонымен қатар YouTube бейнехостингіне 30-дан астам онлайн сабақ жүктелді, speaking club ұйымдастырылып, 336 сертификат берілді, – деген есеп беріледі. Бұл, әрине, жақсы бастама, дегенмен, әлі де болса көп күш салу керек екені байқалады. Жалпы, аталған бағыттардағы жұмыс жалғасып жатқаны және Үкіметтің бақылауында екені айтылған. Дегенмен статистикалық деректерде оң нәтиже байқалмай тұр. Бағдарлама бар, бюджет бекітілген, дегенмен жүзеге асырудағы кем-кетіктер жобаның кежегесін кейін тартып отыр. Осы орайда мәселеден жан-жақты хабардар болып, шешу жолдарын білмекке тырысып көрдік.
Абзал САПАРБЕКҰЛЫ, «Отандастар қоры» ҚеАҚ президенті:
Қандастар өздері келеді деп қол қусырып отыра беруге болмайды
– Қандас студенттерді білім алу үшін елге тарту бағдарламасы 1994 жылдан бері жалғасып келе жатыр. Арнайы мемлекеттік орын бөлінген, бірақ оның нақты бір белгіленген саны болмаған. Бірақ 2017 жылы өткен құрылтайда шетелден келген қандастарымыз ұсыныс айтып, арнайы мемлекеттік гранттың шеңберіндегі квотадан бөлек, 4 пайыздық квота бөлінді. Мысалы, биыл 88 204 мемлекеттік грант бөлінсе, соның 4 пайызы, яғни, 3 528-і шетелдегі қандастарға беріліп отыр. Колледжге түсем деуші қандастарға да 4 пайыздық квота қарастырылған, бірақ оның нақты саны белгісіз. Бірақ әр жылы әртүрлі бөлінген екен. Мысалы, 2020 жылы – 539, 2021 жылы 156 бөлінген. Бірақ бұл жердегі мәселе – біз осы квотаның қанша пайызын игеріп отырмыз? Бөлінген квотаның да төрт пайызын, екі мыңдайы ғана игеріледі. Биылғы көрсеткіш әлі белгісіз, себебі ҰБТ енді өтеді. Ал былтыр барлығы 73 мың грант бөлінген. Соның 4 пайызы – 2 920 қандастарға берілген, ал тестке қатысқандардың саны – 2 046. Соның ішінде грант иегері болғандар бар-жоғы 654 қана. Яғни, біз бөлінген гранттың тек қана 22,4 пайызын ғана игеріп отырмыз. Енді мұның себептеріне келер болсақ, негізгі себеп біреу ғана. Қандастар біздің оқу бағдарламасымен таныс емес, көбінесе Қазақстан тарихынан өте алмай қалады. Себебі Қазақстан тарихының тесті түлектердің кем дегенде соңғы 5-6 жыл ішінде оқыған бағдарламасының негізінде әзірленеді. Шетелдерде бұл пән мүлдем оқытылмайды. Екіншіден, тестілеуге дайындық мерзімі де өте қысқа. Иә, бір жылдық foundation дайындығы бар. Бірақ бұл жерде де түсініксіз жайт көп. Мысалы, мемлекеттен 2 920 грант бөлінсе, Foundation-ге тек 1 300 адамға орын бөлеміз. Яғни, 1 300 адам ғана келіп арнайы дайындықтан өте алады. Бірақ foundation-ның өзінде тек 873 қандас оқыған. Олардың 68 пайызы грантқа түскен. Бірақ бәрібір, 33 пайызы түсе алмаған. Бірінші кезекте тестілеуден неге өте алмады, олардың қаншасы foundation-де оқыды, қаншасы оқымады – терең зерттеу жүргізу керек. Бірақ негізгі проблема түсінікті. Осының бәрі 4 пайыздық квотаға қарастырылған қаражаттың игерілмеуіне себеп болады. Сондықтан тыңғылықты дайындау үшін бізге foundation уақытын ұзарту керек немесе басқа бір жолын қарастыру керек. Өйткені мемлекет бөліп отырған бюджеттің тек 67 пайызы игеріліп отыр. ҰБТ-дан басқа бір емтихан түрлерін қарастыруды да ұсынып отырмыз. Жалпы, әлемдік тәжірибеде бір елге емтихансыз оқуға түсу практикасы бар. Ешқандай емтихан қабылдамайды, тек тілді білуі керек, өз аттестатымен келе береді. Бізде шетелдік стипендиялық бағдарламалар да бар, стипендиялық бағдарламаға жыл сайын 550-дей орын бөлінеді. Бұл жерде қандас па, жоқ па, маңызды емес, жалпы шетелдік ретінде қарайды. Сол бағдарлама аясында бакалавриатқа – 490, магистратураға – 50, докторантураға – 10 орын бөлінеді екен. Бұл бағдарлама бойынша емтихан тапсырудың қажеті жоқ. Ол жерде ешқандай Қазақстан тарихы сұралмайды. Сондықтан біз шетелдік қандастар үшін осындай арнайы стипендиялық бағдарлама әзірлеуді ұсынамыз. Яғни, қандастардың білімін әңгімелесу арқылы, мектептегі аттестаты арқылы бағалап, көбірек жастарды тарту керек. Бірақ олар келгенде міндетті түрде бір жыл дайындық курсынан өту керек, тілді меңгеріп, Қазақстан тарихын оқуы керек. Немесе бізде «Серпін» деген бағдарлама болды, сол бағдарламаның аясында солтүстік аймақтарға оқуға түсетін қандастарды ҰБТ-сыз қабылдауға болады. Сонда жастардың көбірек солтүстікке келуіне ынталандыра аламыз. Одан бөлек, академиялық ұтқырлық бағдарламасы аясында шетелде оқитын қандастарымызды елге тартуға болады. Оқуға келген қандастарға тегін әлеуметтік пакет, яғни, медициналық сақтандыру, жатақхана ұсыну да үлкен көмек болар еді. Негізінде, мәселені шешу жолы өте көп. Бөлінген квотаны қандай жолмен игерсек те, игеруіміз керек. Мәселенің осылай жыл сайын жалғаса беруі дұрыс емес. Бұл нені көрсетеді? Бізде қандас жастарды елге тарту бойынша бір жүйелі жұмыс жоқ. Проблема бар, бірақ проблеманы шешу жолдары бойынша нақты жұмыс істеліп отырған жоқ деген сөз. Оқығысы келетіндер бар. Мысалы, біз Өзбекстанға барған кезде сауалнама жүргіздік. Сұрақ қойған он оқушының кем дегенде төртеуі Қазақстанда оқығысы келеді. 370 қазақ мектебі бар Өзбекстанда жыл сайын 10 мың түлек мектеп бітіреді. 10 мың түлектің кем дегенде 50 пайызы келіп оқыса, 5 мың жас келеді деген сөз. Моңғолияда 43 қазақ мектебі бар, олардан жыл сайын 2 мың түлек түлеп ұшады. Өткен жолы лагерьге келген балалардың көбісі де жоғары білімді Қазақстаннан алғысы келетінін айтты. Шетелдегі қандастарымызды тартудың бір жолы – мектептердегі білім беру деңгейін көтеру үшін педагогтардың, сол жердегі мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру. Мысалы, Өзбекстандағы мектептерде ең басты проблема – физика, математика сияқты пәндерді қазақша оқытатын мұғалімдер жоқ. Немесе мұғалімдердің кәсіби деңгейі жоғары емес. Соларға арнайы семинарлар өткізіп, тестілеуге осылайша дайындауға болады, мынадай кітаптар бар деп бағыт-бағдар бере аламыз. Енді ол аса бір тосқауылы көп дүние емес деп ойлаймын. Сонымен қатар шетелдегі қазақ педагогтары қауымдастығын құруды ұсынамыз. Шетелде білім көрмелерін ұйымдастыру керек. Шетелдегі қандастарымызды Қазақстанға оқуға тартудың түрлі жолдарын қарастырап, мәселені жүйелі түрде шешу керек. Қандастар өздері келеді деп қол қусырып отыра беруге болмайды. Енді бір сұрақ туындауы мүмкін. Бұл бізге не береді? Бұл, біріншіден, біздің университеттердегі шетелдіктердің үлесін көбейту деген сөз. Екіншіден, оқуға түскен балалар елдеріне барған кезде Қазақстан туралы көбірек айтатын болады. Сосын, балалардың грантын мемлекет төлесе де, олардың басқа шығындары өз қалталарынан төленетінін де ұмытпау керек, қанша дегенмен, айналып келгенде мемлекеттің төлеген шығынының кем дегенде 30-40 пайызын өзінің отбасылық бюджетінен береді. Сосын гуманитарлық эффектісі де көп, туризмге оң әсер етеді. Жалпы, ең негізгі мақсат – жастарды көбірек тарту. Егер жастар келіп оқыса, келешекте олардың Қазақстанда қалу потенциалы жоғары болады. Бейімделіп кету ықтималдығы да жоғарылайды, менің ойымша, бұл да арнайы бір зерттеу жүргізу керек нәрсе. Мысалы, осы жерге келген қандастардың қанша пайызы Қазақстанда қалуды жоспарлап отыр? Және соған сәйкес, оқып жатқан қандас жастарға арнайы бағдарламалар жасалыну керек пе? Егер қандас жастардың кем дегенде елу пайызы осы жерде қалса, мұның өзі – үлкен көрсеткіш.
Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА, Мәжіліс депутаты:
Ғылым және жоғары білім министрлігі дайындық курстарының мазмұнын жетілдіруге ден қоюы қажет
– Қандастардың елімізде, яғни тарихи Отанында білім алуы 1994 жылдан бастау алады. Ол кезде қандастарға білім беруге арналған квота 2 пайыз еді. Білім алуға ниет білдірген қандастардың саны біршама болғанымен, жалпы грант есебінен оқуға түсетін қандастарымыздың саны көбеймей тұр. Мұның себептерін де анық білеміз. Қандастардың елімізде жоғары білім ала алатыны туралы, ҰБТ тапсыру ережелері туралы ақпарат жеткіліксіз, сонымен қатар қандастарға тестілеуден өту де оңай емес. Елімізде 11 жыл білім алған талапкер де, шетелде туған, елімізде тек тоғыз ай дайындық курсында оқыған қандасымыз да тең дәрежеде, бірдей талаппен ҰБТ тапсырады. Мысалы, 2021 жылы ҰБТ-ға құжат тапсырған қандастар саны 2 478, ал мемлекеттік грант есебінен оқуға қабылданғандар – 796. Бұл орайда, Ғылым және жоғары білім министрлігі дайындық курстарының мазмұнын жетілдіруге ден қоюы қажет деп ойлаймыз. Біріншіден, этникалық қазақтар үшін халықаралық емтихандарға сәйкес бола алатын ҰБТ-ның баламалы емтиханын енгізуді қарастыру қажет. Сонымен қатар дайындық курстарын тілдік курстарға өзгертуді ұсынамыз. Екіншіден, этникалық қандастарымызға Болон процесі және академиялық ұтқырлық стипендиялық бағдарламасы аясында магистратура мен докторантураға жеке квота бөлуді қарастыру керек. Қазір осы бағдарлама бойынша қандастарымыз барлық шетел азаматтарымен бірдей дәрежеде қатысады. Сонымен қатар академиялық ұтқырлық бағытымен Еуропа мен ТМД елдеріндегі этникалық қандас студенттер алмасу үшін квота бөлуді қарастыру керек. Бұл квота қысқа уақытта тарихи Отанын жақсы білуге және қазақ тілін үйренуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, қазақ диаспорасы көп шоғырланған елдерден үкіметаралық білім беру гранттары аясында этникалық қандастарды барынша тарту қажет.
Қорыта айтқанда, бағдарламаның бізге берері мол. Қандастарды да атажұртымен қауыштыратын алтын көпір. Ресми есептерде ахуал жақсы болғанымен, шын мәнінде бастаманың жүзеге асуында мәселе көп болып отыр. Еліміз үшін демографиялық, экономикалық маңызы орасан бағдарламаның табысты болуы үшін жүйелі жұмыс, ниет пен жанашырлық жеткіліксіз болып тұр.