Қазақстанда демографияны жүйелейтін құрылым жоқ – Аяулым Сағынбаева

– Аяулым ханым, әңгімемізді Қа­зақ­­стандағы бүгінгі демографиялық ахуал қалай қалыптасып отырғанынан бастасақ. – Қазақстанда халықтың туу өсімі өте жо­ғары. 2022 жылы туудың жиынтық коэф­фициенті 3,05-ке тең болды. Яғни, бел­сенді репродуктивті жастағы бір әйел 3 баланы өмірге әкеледі деген сөз. Бұл – өте жақ­сы көрсеткіш. Салыстырмалы түрде қарай­тын болсақ, 1999 жылы бұл көрсеткіш 1,8 болған. Сол тұстағы демографиялық дағ­дарыс кезінде туу көрсеткіші азайып, ха­лық­тың табиғи кемуі байқалған. Қазақстан халықтың жастық және жы­ныстық құрамы бойынша жас елдер қа­тарына жатады. Сондықтан туу деңгейінің жоғары болуы заңдылық. – Пандемия халық санына қалай әсер етті? – Пандемия жылдарын алып қарайтын бол­сақ, 2020 жылы туу көрсеткіші 3,1-ге тең, ал 2021 жылы бұл 3,3 болды. 2020-2022 жылдары шамамен 1 млн 200 мыңнан ас­там нәресте дүниеге келді. Мұндай бала са­ны 2016-2019 жылдарды қосып есептеген кезде ғана шығатын. Қазақстанда жалпы туу деңгейі жоғары болғанымен, өңірлерде көрсеткіш әртүрлі. Мысалы, батыс, оңтүс­тік, оңтүстік-шығыс өңірлерде жоғары бол­са, Алматы қаласы, Солтүстік Қазақстан об­лысы, Қостанай облысы, Қарағанды, Ақ­мола облысының туу деңгейі респуб­ли­ка­лық деңгейден төмен болып отыр. Демографиялық теорияда replacement level (орын басу көрсеткіші) 2,1-ден төмен бол­са, онда халықтың өсімі бол­майды. Туудың төмендеуі халық саны­ның азаюына, кемуіне алып келеді. Қазір бізде 5 өңірде халық санының тө­мендеуі бай­қалады. Олар – Павлодар, СҚО, Қос­та­най, ШҚО және Қарағанды облыс­тары. – Бұл облыстарда туу деңгейінің тө­­­­мен­деуіне не себеп? – Бұған бірінші кезекте халықтың туу дең­­гейінің төмен болуы, екінші кезекте кө­шіп кетушілер санының көп болуы себеп. Ха­­лықтың жастық және жыныстық құ­ра­мы­на келетін болсақ, аталған өңірлерде қар­­таю деңгейі жоғары. Қазір 65 жастан ас­қан халықтың үлесі 7 пайыздан асты. Ха­лықтың туу өсімі жоғары болғандықтан біз­де қазір қартаюдың қарқыны азайып тұр. Ұлттық статистика бюросының мә­ліметінше, СҚО-да егде жастағы халықтың саны 76 мыңнан асқан. Бұл – жал­пы халық санының 14,2 пайызы. Ал рес­публика бойынша бұл көрсеткіш өз­геріске ұшырап отыр. Елімізде 65 жастан ас­қан­дардың саны – 1 миллион 500 мың. Бұл халықтың – 7,9 пайызы. – Демек, Қазақстанда халықтың тууынан бұрын, қартаюдың қарқын алуы өзекті мәселе болып отыр ма? – Халықтың қартаю деңгейінің жыл сайын өсуі – демографияның өзекті мә­се­лесі. ДДҰ-ның белгілеуі бойынша егер ел­дегі егде жастағы адамдардың үлесі 7 пайыздан асса, ол қартайған елдер қатарына енеді. Мы­салы, 2015 жылы бізде егде жастағылар 1 млн 184 мың адам болды. Бұл халықтың 6,8 пайызы болатын. 2023 жылғы дерек бойынша, егде жас­тағы адамдардың үлесі 30 пайызға көбейіп, олардың үлесі 7,9 пайызды құрады. Бұл көр­сеткіш жыл сайын көбейіп отырады. Өйткені 65 жастан жоғары жастағылардың са­натын ендігі жерде 60-70 жылдары туған­дар көбейтіп отырады. Осылайша, қартаю қарқын ала бермек. Қартаю деңгейінің жоғары болуы ха­лық­тың этникалық құрамына тікелей бай­ланысты. Солтүстік өңірлерде еуро­па­лық этностар (орыстар, украиндар, не­міс­тер, поляктар) көп. Олардың туу деңгейі тө­мен болғандықтан жастық және жыныс­тық құрамында өте үлкен өзгеріс болған. Олардың жастық және жыныстық, этни­калық құрамын нақты айта алмаймын, ол халық санағы бойынша 10 жылда бір рет беріледі. Халық санағының толық нұс­қасы әлі шыққан жоқ, ал қысқа берілген қоры­тындыларында бұл туралы мәлімет жоқ. Алдыңғы халық санағын алып қарай­тын болсақ, еуропалық этностар қартаюшы этностарға, ал азиаттық этностар (өзбек, ұйғыр, қазақ, дүнген, тәжік, әзербайжан) жас елдер қатарына жатады. Себебі азиа­т­тық этностарда бұрыннан туу деңгейі жоғары. Оған дәстүрлі көп бала туу көр­сет­кіші де әсер етеді. Сол себептен қазір біз туу деңгейі бойынша өңірлік дифференциа­цияға тап болып отырмыз. Батыс және оң­түстік өңірлерде азиаттық этностар ауыл­дық елді мекенде көп шоғырланған­дық­тан және олар көбінде көпбалалы бол­ғандықтан халықтың өсімі жоғары. Осы орайда ауылдық елді мекенде туу деңгейі қалалық жерге қарағанда жоғары екенін де айта кетуіміз керек. – Ауылдық жерлерде туу көрсет­кіші­нің жоғары болуына қандай фак­торлар әсер етіп отыр? – Статистикалық мәліметтерге сүйен­сек, қалалық жердегі туудың жиынтық көр­сеткіші 2,76-ға тең, ал ауылда – 3,59. Бұл жер­де урбанизация процесінің қалай жүріп жат­қанына назар аударуымыз керек. Яғни, бұл табиғи урбанизация емес, әкімшілік тер­риториялық өзгерістер арқылы жүріп жат­қан жасанды урбанизация. Бұл көр­сет­кіштерге Шымкент қаласының аудандарға бө­лінуі, Алматы қаласында Наурызбай ау­да­нының пайда болуы, Астана маңындағы Қос­шының қала болуы әсер етті. Құжат бойын­ша қала болғанымен, олардың өмір сүру салты ауылдық болып қалды. Олар жер үйлерде тұрады, инфрақұрылымы, өмір сүру салты да өзгерген жоқ. Бірақ ста­тистикалық мәлімет бойынша олар қа­лалық болып кетті. Сол себептен бұл жерде ауылдықтар есебінен қалалықтардың туу деңгейі «жоғарылап» отыр. – Жалпы, әлемде әлеуметтік жағ­дайы төмен елдің халқы көп туады. Осы орайда адамдар кедей болған­дық­тан көпбалалы бола ма, әлде көп­ба­лалы болғандықтан кедейшілікке ұшы­рай ма деген заңды сауал туын­дайды. – Бұл жұмыртқа бірінші пайда болды ма, тауық па деген секілді нүктесі қойыл­ма­ған мәселе. Әлемнің демографтары әлі күн­ге дейін нақты жауап тапқан жоқ. Мы­са­лы, Африка, Үндістан, Бангладеш сынды үшінші әлем елдерінің туу көрсеткіші жоғары. Аталған елдерде мектеп оқымаған­дар көп. Әйелдер үй шаруашылығымен айналысады, еңбек нарығына араласпайды. Сәйкесінше, білім деңгейі төмен, жұмыс істе­мейтін әйелдер контрацепция қол­дан­байды. Оны қолданбау тікелей жоғары туу көрсеткіштеріне алып келеді. Еуропа елдерінде әйелдердің еңбекке ара­ласуы, білім деңгейі, репродук­тивті мінез-құлқы тұлғалық көзқарастары мен құндылықтарына тікелей байланысты. Яғни, отбасы құндылығына қарағанда адам­ның жеке өмірінің, пікірінің құнды­лығы жоғары. Эгоистік тұлғалық көз­қарас­тар жоғары болған кезде туу деңгейі төмен­дейді. – Бай елдерде бала туу көрсеткіші төмен. Олай болса біздің бала туу үшін жағдай жасау керек дегеніміздің бекер болғаны ма? Ана мен балаға керемет жағ­дай жасалған, өлімі аз, ұрпағы ту­май жатып тұрғын үймен қамтамасыз етілген дәулетті мемлекеттер қалайша демографиялық дағдарысқа тап болып отыр? – Адам жақсы өмір сүрген кезде балаға тө­ленетін жәрдемақы олардың бала тууына стимул бола алмайды. Дамыған елдерде де­мографтар бір баланың құны қанша еке­нін есептеп қойған. Олар қазіргі тұрмыстық жағ­дайым жақсы болғанымен, баланы өмірге әкелгеннен кейін оған жағдай жасай ал­маймын деп ойлайды. Демографиялық заң­дылық бойынша әйел еңбек нарығына араласып, білім деңгейі жоғарылаған сайын туу көрсеткіштері азаятынын айт­тық. Бірақ бұл кейс Қазақстанда «жұмыс іс­темейді». Өйткені бізде бір немесе бір­неше жоғары білімі бар әйелдердің көп­балалы отбасы болуға талпынысы жақсы. Осы ретте демографияның жалпыға ортақ заң­дылықтары Қазақстанға келгенде то­лығымен жұмыс істемейтінін байқаймыз. Еуропа елдерінде туу деңгейінің тө­мен болуының бір себебі – қартаю дең­гейінің жоғары болуы. Батыс Еуропа ел­дерінде егде жастағы адамдардың үлесі 25 пайызға жетті. Мысалы, Чехияда – 23 пайыз. Яғни, белсенді репродуктивті жас­тағы халық саны аз. Қоғамның негізгі өндіргіш күші – еңбек ете­тін адамдар. Дамыған елдер еңбек күшін им­мигранттар арқылы шешіп отыр. Мы­салы, қазір Францияда нәрестені өмірге әке­летіндердің дені – мигранттар. Фран­цияға барсаңыз, француздардан гөрі араб ел­дерінен келген азаматтарды көп көресіз. Бо­лашақта француз этносының құрып кету қаупі бар деп болжанып отыр. – Ауқаттылардың аз тууы біздің ел­де де байқала ма? – Мәселе тууда емес, демографиялық қауіп­сіздікте. Дүниеге келген баланың әлеу­мет­тік-экономикалық жағдайының жақсы болуы, білім беру, денсаулық сақтау жүйе­сіне қолжетімділігі, қарапайым тілмен айтсақ, көйлегі көк, тамағы тоқ болуы ке­рек. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрлігінің дерегінше, АӘК алатын от­басылардың көбі – көпбалалы. Балаға бері­летін жәрдемақыны күнкөріс көзі ре­тін­де қарастырып, сол себептен де көп туа­тындар бар. Бір жылдары Алматының әлеуметтік ахуалы нашар аудандарын арала­дым. Қала шетінде тұратын кедей-кепшік­тің барлығы көпбалалы отбасылар екенін көзіміз көрді. Бізге халықтың тұрмыс дең­гейін жақсартуды меже ретінде қою керек. Қазақстандағы бала туу көрсеткіші эко­­номикалық жағдайға тікелей байла­ныс­ты деп айта алмаймын. Қисынға салсақ, от­ба­сының жағдайы төмен болған сайын тууды азайту керек. Бірақ біздің әйелдер ба­ланы ештеңеге қарамастан дүниеге әке­леді. «Әр бала өз несібесі бар», «Бір қозы ар­тық туса, бір түп жусан артық шығады» де­ген мақалдар қазақ әйелінің бойына сіңіп қалған. Қазақстанда некеге тұру және бірінші ба­ланы дүниеге әкелу жасы үлкейгенімен, бала туу қарқыны тоқтаған жоқ. Қазір әйел­дер 45 жасқа дейін туа береді. Халық ара­сында «30-ға дейін күйеуге шығып, бала туу керек», «40-қа дейін күйеуге шықпасаң, өзіңе бір бала туып алу керек» деген пікір­лер бар. Яғни, қоғамдағы осындай пікірдің өзі туу деңгейінің жоғарылауына әсер етуі мүмкін. Тағы бір себебі, біздің қоғамда отба­сы­лық құндылықтар әлі де жоғары баға­ланады. Қуанарлығы, біздің қыздар тұрмысқа шықса, бірден балалы болуға тал­пынады. Қазір ажырасу көп деп дабыл қа­ғып жатырмыз. Алайда бізде екінші не­кеге тұрушылар саны артып келеді. Бір қы­зығы, қайталама некелердің ішінде бала туу көрсеткіші жоғары екен. Бұл еліміздегі ба­ла санының өсіміне оң әсер етіп отыр. Еуро­па елдерімен салыстыратын болсақ, олар­дағы қайталама некелердің көбінде ор­тақ бала болмайды. Қазақстанның ерек­шелігі екінші, үшінші некелерде кем де­генде бір бала дүниеге келеді және ол не­кеге тұрғаннан кейін бірден болады. Қазір еліміздегі қазақтардың үлесі – 70,7 пайыз. Енді қазақтар көп туса, халық өсе­ді, аз туса, кемиді. – Демографтар арасында «Ең се­нім­ді контрацептив – білімді әйел» деген әзіл сөз бар екен. Бала тууға әйелдердің білім деңгейі қаншалықты әсер етеді? – Әйелдердің білім деңгейі тууға ті­ке­лей әсер етеді. Мысалы, біздің елде жоғары бі­лім еңбек етуге қажеттіліктен тумайды. Әйел адам жұмыс істесін, істемесін, оның әй­теуір, жоғары білім туралы дипломы болуы керек. Әсіресе, оңтүстік өңірлерде жо­ғары білім қалыңмал құнын көтерудің бір тәсілі ретінде қарастырылады. Сіз айтып отырған «Ең сенімді конт­ра­цеп­тив – білімді әйел» деген әзілдің аста­рын­да біраз шындық бар. Әйелдің білім дең­гейі өскен сайын оның тұлғалық көз­қара­сы кеңейеді, өз-өзін аяу, өз-өзіне қам­қор болу қасиеті де жоғарылайды. Көпбалалы әйелдердің денсаулығы өте төмен. Оған себеп – әйелдердің бала­ны бірінен кейін бірін туа беруі. Мен Денсаулық сақтау министрлігінің ана өлімі бойынша жиналыстарына көп қатыстым. Білетінім, қайтыс болған әйелдердің кем дегенде 4-5 созылмалы ауруы болады. Бірақ ол ауруларын емдемей, туа береді. Бізде ұл ту­ғанға дейін туа беретін әйелдер де бар. Еш­кімнің асып-тасып жатқан мұрасы жоқ, бірақ мұрагер керек дейді. Алайда бұл ана мен бала өліміне тікелей әсер ететінін ес­тен шығармауымыз керек. – Осы жерде білімді әйел ғана сана­лы ұрпақ тәрбиелей ме деген сұрақ са­­­намызда қылаң береді... – Саналы ұрпақ тәрбиелеу үшін әйел бірін­ші кезекте білімді болуы керек. Бірақ әйел­дің білімі оның қолындағы дипло­мы­мен есептелмейді. Бұл оның өмірге көз­қара­сы мен санасына байланысты. Әйелдің әлеу­меттік жағдайы жақсы, білім деңгейі жо­ғары болған сайын ұрпағы саналы бола­ды. Әйел бақытты болса – әлем бақытты де­ген сөз бекер айтылмаған. Бақытты әйел­дің отбасы да бақытты. Қазір педофилия көбейіп кетті. Ондай қыл­мысқа баратындардың көбісі 30-дан ас­қан­дар. Олар – балалық шағы 90-жылдар­мен тұстас келген ұрпақ. Білімді мұғалімдер, білікті дәрігерлер отбасын аш-жалаңаш қал­дырмас үшін ала дорбасын арқалап сау­даға кеткен кезеңде балалар қараусыз қал­ды. Педофилияның көбеюіне осы бір жайт әсер етті деп ойлаймын. Бұл – менің же­ке пікірім. – Сингапурдың бірінші премьер-ми­нистрі Ли Куан Ю: «Егер біздің, жо­ғары білімді ер-азаматтарымыз, өз ұр­пағының жетістіктерге жетіп, жақ­сы өмір сүргенін қаласа, олардың өз­де­ріне жар таңдағанда оқымаған, бі­лім­сіз, интеллектуалды тұрғыдан тө­мен әйел таңдауы нағыз ақымақтық... Мен жігіттерімізді білімі жоғары қыз­дарға үйленуге үгіттедім, ал оқы­ған көзі ашық әйелдердің екі немесе одан да көп бала табуын қолдадым» деп жазады өз мемуарында. Ал қазір мұн­дай реформалар қандай да бір нәтиже бере ме? – Ұтымды жасалған демографиялық сая­сат мемлекет дамуына оң ықпал етеді. Қы­тай 50-жылдары «бір отбасы – бір бала» сая­сатын енгізген болатын. Олар сол кез­дегі халықтың тым көбеюі бойынша демог­ра­фиялық проблеманы шешті, бірақ уақыт өте келе мәселе ушықты. Нәтижесінде, қазір не­кеге тұратын қыздардың саны аз. Сон­дық­тан белгілі бір кезеңде қолданылған демог­рафиялық саясаттың міндетті түрде салдары болады. Демографиялық саясаттың негізгі бағыты бала тууды реттеуге бағыт­талады. Батыс Еуропа мен Ресей баланың тууды көтермелеуге бағытталған (прона­та­листік саясат) ақшалай төлемдер мен са­лық­тық жеңілдіктер жүйесін кеңінен ен­гізді. Жәрдемақыны көбейту, аналық ка­пи­тал беру, салық бойынша жеңілдіктер мен жұ­мыс уақытын азайту сияқты түрлі сти­мул беретін механиздер ойлап тапса да әйел­дері тумай отыр. – Қазақстанда демографияға қа­тыс­ты мемлекеттік идеология жұмысы ақсап тұрғандай... – Дамыған елдерде демографиялық сая­сат басты рөлде тұрады. Өйткені демог­ра­фиялық ахуал, ең алдымен, ұлттық қауіп­сіз­діктің бір бөлігі. Елімізде нақты белгі­лен­ген демографиялық саясат жоқ. Соңғы демографиялық саясат тұжырымдамасы 2011 жылы өз күшін жойған. Содан бері еш­­­қандай құжат қабылданбады. Демо­г­ра­фия саласын бақылауға алатын мемлекеттік ор­ган да жоқ. Бізде балаға жәрдемақы тө­леу­мен Еңбек және халықты әлеуметтік қор­ғау министрлігі айналысады, өлім-жі­тім мен денсаулық мәселесіне Денсаулық сақ­тау министрлігі жауапты, миграцияны Ең­бек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрлігі, тіркеуді Ішкі істер министрлігі ше­шеді, ал неке және отбасы саясатын Ақ­парат және қоғамдық даму министрлігі жүр­гізеді. Яғни, демографиялық саясатты ба­қылайтын, жүйелейтін бірде-бір орган болмай отыр. Қосшы қаласында алдыңғы жылдары 1-«ы» сыныбы пайда болды. Бала туу көр­сет­кіші артып, халық саны көбейген сайын Астанада су тапшылығы сезіліп жатыр. Қа­ланы стратегиялық жоспарлау кезінде демографиялық ахуалды құрамдас бөлік ре­тінде қарастырмаудың салдарынан осындай инфрақұрылымдық мәселелерге тап болып отырмыз. «Қазақстан-2050» ст­ра­тегиясында демографиялық қауіпсіздікке басымдық берілген. Бұл туралы ары қарай бірде-бір құжатта айтылмайды. Бізге бала­малы болжам жасайтын демогра­фиялық зерт­теу институты керек. – Қазіргі жағдайда Қазақстанның тиім­ді демографиялық саясаты қандай болуға тиіс? – Қазақстанда пронаталистік саясат жүруі керек деп ойлаймын. Себебі туу дең­гейі үнемі осылай жоғары болады деп айта алмаймыз. Елдің бәрі ылғи да көп бала ту­майды. Демографиялық жастық және жы­ныстық құрылым толқын тәрізді, бірде көтеріледі, бірде төмен түседі. Қазір баланы дүниеге әкеліп жатқан­дар­дың негізгі жастық тобы – 80-жылдары дү­ниеге келген әйелдер. Олар ары кетсе 5 жыл белсенді репродуктивті кезеңде бола­ды. 80-жылғылар бұл кезеңнен шығып, 90-жылғылар кіреді. Алайда 90-жылғы әйел­дер демографиялық дағдарыста туған­дықтан, туу деңгейі төмен, саны да аз. Одан бөлек, репродуктивті көзқарасы да өзгеше. Оларға бірінші кезекте өзі және өзінің жағдайы. Біздің елде егде жастағылар санының артуымен бірге халықтың бірқалып­ты орналаспауы да өзекті мәселе. Қазақстан бойынша 1 шаршы шақырым жерге орта есеппен алған кезде 7 адамнан келеді. Бұл Алматы қаласында 2,5 мың, Астанада 1,5 мың, солтүстік өңірлерде ол 5, Шымкент пен Түркістанда 800-900 адамнан келеді. Адамдардың орналасуы әртүрлі деңгейде болуы халық саны үнемі көбейіп отыру ке­рек дегенді білдіреді. Қазақстанда ха­лықтың өсімі батыс пен оңтүстікте жоғары, солтүстік, шығыс, орталық өңірлерде тө­мен болуы жалғаса берсе, өңірлер ара­сын­дағы экономикалық және әлеуметтік сәйкессіздік күшейе түседі. Айналып келген кезде мемлекеттің дамуы адам капиталына байланысты. Қандай адамдар тұрады, оның жастық және жыныстық, этникалық, кәсіби құрамы, денсаулық жағдайы деген секілді. Осындай жағдайда Қазақстанға пронаталистік саясатты қолдану тиімді. Ең бастысы осы мәселені түбегейлі қолға алатын мемлекеттік орган немесе зерттеу институты болуы керек. – Қазақстанда жастардың жасы 35 жасқа дейін ұлғайтылды. Нәтижесінде, 2 миллионнан астам азамат жеңілдігі бар мемлекеттік бағдарламалардың игі­лігін көре алады. Алайда таяқтың екін­ші ұшы тағы бар, бұл өзгеріс де­мог­рафиямызға қандай өзгерістер алып келеді? – Кез келген мемлекетте жастар саны­ның күрт өсуімен қатар елдегі наразылық деңгейі де көтеріледі. Біз әлеуметтік бағ­дарламаларға қолжетімді халықтың саны көбірек болсын деп жастардың жасын 35-ке дейін ұлғайттық. Бірақ демог­ра­фиялық құрылымды қарайтын болсақ, 1990 жылы туғандар аз. Алайда 2000 жыл­дан кейін туған балалардың саны көп. Бұл ертеңгі күні жастар санының күрт өсуіне алып келеді. Сонда экономика өте қатты қысымға ұшырайды. Қысым, біріншіден, балалар санының өсуіне, екіншіден, егде жастағы адамдар санының көбеюіне байланысты. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салымдар азаюы мүмкін, әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, білім жүйелері өте ауқымды сын-қатерлерге тап болуы мүмкін. – Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ