Жалпы, ауру атаулының жақсысы жоқ. Сыртқы және ішкі себептердің әсерінен ағзаның құрылысы мен функциясы бұзылуы – ауру тудыратын басты себеп. Ауру түрі де көп. 2022 жылғы аурулардың халықаралық классификациясы 17 мыңға жуық жарақатты, ауруды және өлім себептерін қамтиды, бірақ бұл сан түпкілікті емес. Кейде ұқсас клиникалық көріністің артында мүлдем басқа жағдайлардың тұруы және болашақта олар жеке аурулар ретінде қарастырылуы мүмкін. Денсаулыққа зардабын тигізіп, соның себебінен адамдардың жұмысқа деген қабілетін шектейтін аурулардың түрлерінен басқа өлім қаупін тудыратындары да аз емес. Ал урологиялық аурулар жоғарыда көрсетілген себептерден басқа халықтың өсіп-өнуін де тежейді. Себебі урологиялық аурулардың ішінде адамды ұрпақ таратудан мақұрым қалдыратындары да көп. Бұл демографиялық өсім өте-мөте қажетті біздің ел үшін үнемі назардан түспеуі тиіс мәселенің бірі. Сондықтан кез келген азамат бұған бейжай қарамай, өзінің денсаулығына аса сергек қарауы тиіс. Басы 1-бетте Медицинада несеп шығару жүйесінің кез келген компоненттерінің қызметін бұзатын аурудың түрлерін (бүйрек, несепағар, қуық және уретра) урологиялық аурулар деп атайды. Әдетте, адамдар уролог-дәрігерге барып көрінуден, кеңес алудан қашқақтайды. Оны тек жыныстық жұқпалы ауруларға шалдыққандардың ауруы деп түсінеді. Ал шынына келгенде, урологиялық аурулардың түрі көп. Медицина оларды былай жіктейді: цистит, простатит, уретрит, бүйрек тастары, зәрді ұстамау, ноктурия, пиелонефрит, бүйрек жеткіліксіздігі, нефротикалық синдром, қуық ісігі. Медицина қызметкерлерінің айтуынша, әдетте урологиялық аурулар ерлерге қарағанда әйелдерге көбірек әсер етеді екен, дегенмен ер адамдардың арасында да бұл ауру түрінен зардап шегетіндер аз емес. Зәр шығару кезінде ауырсынуды сездіретін немесе зәрдің өте аз мөлшерде шығуымен қинайтын циститпен әйелдер көбірек ауырса, простатит – еркектердің эксклюзивті урологиялық ауруы. Простатитпен ауырған ер адамдар эякуляция кезінде, зәр шығару кезінде ауырсынуды сезеді, сондай-ақ аталық безде ыңғайсыздықты сезінеді. Урологиялық аурулардың ішінде ең қауіптісі – қуықасты безінің ісігі. Жыл сайын әлемде 549 000 қуықасты безінің ісігі диагнозы қойылады, ол қазірде онкологиялық аурулардың ішінде он бірінші орынға шыққан... Аурудың алдын алу мен оны емдеу үшін аурудың неден пайда болатынын ескеру маңызды. Мәселен урологиялық аурулардың ішінде зәрді ұстамау – өз-өзінен бола қалатын ауру емес. Оған қант диабетімен ауру, қуықтың шамадан тыс белсенділігі, қуық бұлшық еттерінің әлсіздігі, зәр шығару жолдарының инфекциясы, жұлынның зақымдануы, іш қатуы әсер етеді екен. АҚШ-тың медицина зерттеулері сол елде 15 миллион адамның зәр ұстамау бойынша ауыратынын анықтаған. Жасыратын несі бар, ел арасында урологиялық аурулар жыныстық жолмен жұғады, оны тарататындар – жыныстық қатынаспен бейберекет айналысатындар деген түсінік бар. Әрине, жыныстық қатынас арқылы түрлі ауруларды (мысалы, мерез сияқты) жұқтырып алатындар бар, бірақ бұл урологиялық аурулардың көбеюіне бірден-бір себеп болатын жағдай деуге де болмайды. Сол сияқты жоғарыда көрсетіп өткеніміздей, урологиялық аурулардың түрлері көп. Мәселен, аталған аурудың ішінде кейінгі кезде жиі кездесетін дерттің бірі – қуық безі. Медицина қызметкерлерінің айтуынша, қуық бездерінің дамуына не әсер ететіні жеткілікті зерттелмеген. Әзірге қатердің үш мәселеге байланысты екен. Олар – жас мөлшері, ұрпақ қуалаушылық, ұлттық негіз. Негізі қуық безі алпыс жастан асқан ер адамдарда жиі кездеседі. Оған үлкен кісілердің ағзасындағы ішкі және сыртқы факторлардан болатын гормоналдық тепе-теңдіктің бұзылуы себеп болады екен. Ішкі факторларға генетикалық – ұрпақ қуалаушылық жатады. Азаматтардың әкесінде немесе аталарының бірін қуықасты безі ауруымен ауырса, бұл дертке шалдығу қаупі кем дегенде екі есеге артады. Егер екі немесе одан да көп туысы ауырған болса, қауіп деңгейі он есеге дейін көтеріледі. Ал сыртқы факторларға шамадан тыс семіру, темекі тарту, дұрыс тамақтанбау, радиация әсері жатады. Сондықтан мамандар егде тартқан азаматтарға май мен холестерині көп тағамды ішпеуге, есесіне көкөніс пен жеміс-жидекті, А, Е, D дәрумендеріне бай тағамды көбірек жеуге, темекі шегуден бас тартып, спортпен шұғылдануға кеңес береді. Бұл да біздің есімізден шықпауға тиіс кеңестер. «Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша экономикалық дамыған елдердегі тұрғындарының өлім-жітім құрылымындағы негізгі бір себеп: несеп-жыныс жүйесінің аурулары. Бұл ауру барлық ауру арасынан 7-орынды алады. Және де өлімнің барлық себептерінің 2,5-3 пайызын құрап отыр. Бұл ауру барлық жас аралығындағы адамдар тобында, әсіресе жастар арасында жоғары болып отыр (бұл науқастардың орташа жасы 40 жастан аспайды). Сонымен қатар, еңбекке қабілетті халықтың едәуір бөлігінің уақытша еңбекке жарамсыздығы мен мүгедектігін тудырады және осылайша елге орасан зор экономикалық зиян келтіреді», – дейді урологиялық ауруларды зерттеушілер. М.К.Алшынбаевтың деректері бойынша, елімізде әйелдердің денсаулығын қорғауға бағытталған көптеген бағдарлама, жобалар әзірленген, бірақ бұл ретте ерлерге қатысты ұқсас шаралар жүйесі іс жүзінде жоқ және қаралмайды екен. Сондай-ақ ерлі-зайыптылардың бедеулігі проблемасымен айналысатын білікті кадрлардың болмауы, емдеу мекемелері арасындағы сабақтастықтың болмауы, емдеудің заманауи әдістері туралы бағдарламалардан хабардар болмауы өте өзекті мәселеге айналып отыр. Ендігі бір мәселе – белсіздіктің кесірінен ер-азаматтардың ұрпақ сүю мүмкіндігінен айырылуы. Танымал дәрігер, белгілі уролог Мырзакәрім Алшынбаевтың айтуынша, Қазақстанда белсіздікке шалдыққан ер-азаматтар аз емес. «Бүкіл Қазақстан бойынша 16 пайыз еркек белсіз. Не деген сұмдық?! Белсіздік ауруы неліктен өршіп кетті? Мұның себебі арыда жатыр. 90-жылдары елімізде қиындықтар болып, халық өз денсаулығына қарамақ түгілі, бір тілім нанды зорға тауып жеді. Сол кезде дүниеге келген балалар суық үйде өсті. Қарны тойып тамақ жемеді. Бұл да өз әсерін тигізді. Жалпы, белсіздікке адам 4 жағдай бойынша душар болады. 10 пайызы сапасыз медициналық көмек, 15 пайызы ген арқылы, 50 пайызы өз-өзіне дұрыс қарамау және қалғаны қоршаған ортаға байланысты. Расында, ер-азаматтар өз денсаулықтарына немқұрайлы қарайды. Жай ғана өмірден бір мысал алайықшы. Әйел адам маникюр, педикюр жасап, боянып-сыланып, денсаулығы сыр берсе бірден гинекологқа жүгіреді. Ал, ер адамдар қалай болса солай олпы-солпы жүреді. Урологқа ауруы әбден асқынғанша бармайды. Бізде мынадай психология бар: егер ер адам урологқа барса, онда ол импотент! Міне, еркектер осыған намыстанып, урологқа дер кезінде бармайды. Осының салдарынан ауруы асқынып кетеді, – дейді ол. Б.Жарбосынов атындағы Урология ғылыми орталығы еліміздегі бірнеше облыста және ірі қалаларда отыз мыңға жуық ер адамдардың скринингтік зерттеу жүргізгенде, олардың 56,3 пайызында түрлі дәрежедегі эректильдік дисфункция белгілері, 30,4 пайызында ұрықтың бұзылу белгілері, 42,4 пайызында жыныстық жолмен берілетін жұқпалы аурулар анықталған. Техногендік аймақтарында еңбек ететін 28 мыңнан астам ер-азаматты тексеру кезінде мұнай өндіру саласында еңбек ететін ерлердің 63,5 пайызында түсті металлургия кәсіпорындарында жұмыс істейтіндердің 53,2 пайызында репродуктивтік қызметтің бұзылғаны байқалған. Мұның бәрі ер адамдарда урологиялық ауруларға шалдығудың артып бара жатқанын байқатса керек. Тағы бір айта кететін нәрсе, елімізде әйелдерді тексеріп емдейтін гинеколог мамандардың саны 5 мыңнан асатын болса, урологтардың саны одан он есе аз екен! Ұлттық менталитетіміз сондай ма, әлде бізде ер адамдар шынымен ауруын мойындағысы келмей ме, әйтеуір әбден қарттыққа бой алдырғанша көбісі дәрігерге урологиялық мәселе бойынша бара бермейді, барса да тым сирек жағдайда барады. Бұл жайында белгілі уролог-дәрігер Бәтеш Омаров былай дейді: «Белсіздік ауруы қазақ қоғамын тек бүгін ғана мазалай бастаған жоқ. Соңғы он жылдан астам уақыттан бері урологиялық ауруларға шалдыққан ер-азаматтардың саны үнемі өсіп отырды. Ал соңғы 3-4 жылдан бері еліміздің дәрігерлері онымен күресті барынша күшейтіп отыр. Күшейткенде қалай, ең алдымен түсіндіру шараларын жүргіздік. Ер-азаматтар намысшыл ғой, ауруын мойындағысы келмейді. Содан да осындай адам шошитын статистика пайда болып отыр. Сол түсіндіру шараларынан кейін дәрігерлерге қаралып, кеселдің алдын алып жатқан ер-азаматтар саны артып келеді. Намыстанудың, қорқудың еш реті жоқ. Қайта қазір осы бастан қаралып, емделіп алмаса, үйленгеннен кейін бәрі кеш болуы әбден мүмкін. Бала сүйе алмай ажырасып кетіп жатқан отбасылардың көп екенін бәріміз жақсы білеміз. Сондықтан «ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деп барша тұрғындарға түсіндіріп келеміз. Ең бастысы, ер-азамат жауапкершілікті сезініп, өз денсаулығын күтінсе, дәрігерге уақытылы қаралып жүрсе, белсіздік індетін жеңуімізге болады». Шын мәнінде урологиялық ауруларға шалдықтырмау үшін баланы жас кезінен сақтандыру керек. Ал біз соған өзіміз жол беріп отырған сияқтымыз. Кейінгі дәуірде жаңа туған сәбилерге арналған памперс – жаялықтар пайда болды. Баланы уақытында дәретке шығарып, астын тазалауға ерінетін әйелдерге осы бір нәрсе қол болған сияқты. Бала төсегін былғамайды, сол памперске тышып-сиіп жата береді. Осы жылдың 16 сәуірінде белгілі ақтөбелік өнерпаз Орал-Қосай Байсеңгір өзінің facebook әлеуметтік желісінде дәрігер Қайрат Көшекбаевтың памперс туралы айтқанын бейнежазбаға түсіріп жариялады. Сонда дәрігер былай дейді: – Ана памперс дегеннің... мүлде айтатыны жоқ. Памперс киген қазір 25-дегі балалар үйленгенмен бөпе жоқ. Екі жыл, үш жыл жүреді солай. Неге олай деп сұрасаң, «өзіміз ғой, жоспарлап жүрміз» дейді. Сосын жайлап экоға барады. Қазір өздеріңіз білесіздер, пәлен миллиард ақшаға ана қаладан эко ашылып жатыр, мына қаладан эко ашылып жатыр. Қазір табиғи жолмен ұрпақ өрбіту қиындап жатқанының себебі, Құдай тағала ер-азаматтың екі жұмыртқасын жалпы денеден тыс, сыртқа жаратқан екен. Оны медицинада оқытқанда да айтады. Оның себебі, ұма сыртта, екі қалтада болады. Оның ішіндегі жұмыртқаның өмір сүру температурасы 34-35 градус болады. Одан жоғары қызбау керек. Ал адамның денесінің температурасы 36 градус немесе одан жоғары. Кейбір балалар туған кезде іштен бір жұмыртқасы түспей туады. Соны 3 жасқа толмай тұрып, ота жасап қалтаға түсіруге тырысамыз. Әдемілігі үшін емес, 36 градуста жатқан жұмыртқа ертеңгі күні ішіндегі нәрсенің бәрі қатып, пісіп, жаман ауруға айналатын болғасын, ұрпақсыз болып қалатын болған соң түсіреміз. Ал жұмыртқаның сыртындағы ұма жеті қабаттан тұрады. Оның ішкі екі, сыртқы екі қабаты температураны реттейді. Егер ұманың ыстығы 34 градустан төмендеп тоңып бара жатса, өзінен-өзі жиырылып, денеге жақындап жұмыртқаны жылытады. Ал температурасы жоғарылап бара жатса қалта салбырап суытады. Яғни, машинаның термостаты сияқты жұмыс істейді. Бұрын адамдар кең дамбал киген бұтты қыспауы үшін. Ал қазіргі синтетикалық бұтты қысып тұратын іш киімнің кесірінен еркектің көбі жасы қырықтан асқан соң бала тудыруға қабілетсіз. Ал оның бержағындағы памперстің ішінде температура 36-37 градус болады. Памперске баланың зәрі түскеннен кейін ол қызады. Сосын памперске қызып кеткен баланың жұмыртқасынан не қалады?! Бұрын ұйықтап жатқан бала кіш еткісі келсе шар ете қалатын еді ғой, қазіргі балалар астына жіберіп жата береді. Шартты рефлекс жоғалады, сүйтіп астына жіберіп қойғанын сезбей де қалады. Мен қазір әскери комиссариатта әскерге алынуға дайындалатын 16-17 жастағы балаларды тексеруден өткізуге қатысамын, алдыңа бәрі жалаңбұт келеді. Бір-бірлеп кіреді. Сонда оларға «ертең ана жаққа барғанда масқара болып қалма, проблемаң болса қазір айт» деймін. Сонда ол балалардың кейбіреуі «сыра ішсем, қатты шаршап келсем, астыма жіберіп қойғанымды сезбей қалам» дейді. Өйткені памперсте жатып, шартты рефлексті жоғалтып қойған балалар ғой. Былай қарағанда дәрігердің айтып отырғаны біраздан белгілі болған жағдай ғой, айтылып та, жазылып та жатыр. Өкініштісі сол, оны тыңдап, балаларына памперс кигізуді қойып жатқан ата-ана аз... Жалпы, еліміздегі ер-азаматтар арасында урологиялық аурулардың өршуі жақсы емес. Біреу уролог-дәрігерге көрінуге ұялады, біреу арланады, сөйтіп жүріп ауруын асқындырып алады. Тағы біреулер баласын кішкене кезден сол дерттен сақтандырудың орнына бұтына жасанды жаялық кигізіп, болашағына қауіп төндіріп жатқанын сезбейді. Ал мұндайдың соңы түрлі өкінішті жағдайларға ұрындырып жатады. Сондықтан білімсіздіктің құрсауында жүре бермей, надандықтан тиылып, өзіміздің де, ұрпағымыздың да денсаулығына жауапкершілікпен қарауды үйренген дұрыс. Кең байтақ отанымыз бар, ал халқымыз аз. Демографиямыздың маңдымай жатқанына түрлі себептер бар, соның бірі – осы урологиялық дерттің күшейіп, кең таралып кетуі.
Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ