Қасым-Жомарт Тоқаев: Қазақстан Орталық Азияда экономикалық локомотив қызметін атқарып отыр

Қасым-Жомарт Тоқаев: Қазақстан Орталық Азияда экономикалық локомотив қызметін атқарып отыр 8 маусымда Елордада Астана халықаралық форумы өз жұмысын бас­тады. Форум «Диалог арқылы сын-қатерлерді еңсеру: ынты­мақ­тас­тық, даму және прогресс жолында» тақырыбында ұйымдас­тыры­лып отыр. Іс-шара Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен өтті. Форум барысында әлемнің түкпір-түкпірінен жи­нал­ған үздік сарапшылар қазіргі кездегі жаһандық мәселелердің шешімін табу мақсатында бас қосты. Қиындықтарды диалог арқылы шешу, ынтымақ­тас­тықты дамыту, ашықтық, проблемаларды қарап, бір­лесіп шешу жолдарын қарастыру – форумдағы бас­ты мақсат болды. Форумға мемлекеттер мен үкіметтердің, халық­ара­лық ұйымдар мен ірі компаниялардың басшылары, саяси қайраткерлер мен сарапшы топтарының өкіл­дері қатысты. Сондай-ақ шетелдік инвесторлар кеңе­сінің мүшелері де бар. 300-ден аса шетел делегаты екі күн ішінде мемлекетаралық ынтымақтастық және жаңа жаһандық әріптестікті қалыптастыру модель­дерін қарастырды. Құрметті қонақтар арасында Катар мем­лекетінің Әмірі Шейх Тамим бин Хамад Аль Тани, Қыр­ғыз Республикасының Президенті Садыр Жа­паров, Босния және Герцеговина Президиумының төрағасы Желька Цвиянович, Дүниежүзілік сауда ұйы­мының Бас директоры Нгози Оконджо-Ивеала, Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мә­дениет жөніндегі Бас директоры (ЮНЕСКО) Одрэ Азуле, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас хатшысының орын­басары және Біріккен Ұлттар Ұйымының Азия мен Тынық мұхит Экономикалық және әлеуметтік ко­миссиясының (АТМЭӘК) атқарушы хатшысы Арми­да Алисжахбана, Халықаралық Валюта Қоры­ның Басқарушы директоры (ХВҚ) Кристалина Геор­гиева және тағы басқалар бар. Екі күнге созылатын форумда қатысу­шы­лар 4 негізгі бағыт бойынша мәселелерді ше­шудің жаңа жолдарын қарастырды. Олар: сыртқы саясат және халықаралық қауіп­сіздік, халықаралық даму және тұрақ­тылық; энергетика және климаттың өз­геруі, экономика және қаржы. Форум ая­сында аталған бағыттар бойынша 40-тан астам панельдік сессиялар, бейресми пі­кір­таластар және басқа да бағдарламадан тыс іс-шаралар өткізіледі деп алдын ала жос­парланған болатын. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев фо­румның құрметті қатысушыларына шы­найы ризашылығын білдірді. Жиын жаһан­дық экономикалық және аймақтық ынты­мақ­тастық мәселелерінің қазіргі жай-күйі жө­нінде табысты пікір алмасу алаңы бо­ла­тынына сенім білдірді.

– Астана халықаралық форумы – бұл диалог алаңы. Оның негізгі миссиясы мы­надай: Бірінші, әлемдегі жағдайды ашық тал­қылау; Екінші, алдымызда тұрған негізгі сын-қатерлер мен дағдарысты айқындау; Үшінші, осы сын-қатерлерге өзара ынты­мақтастық рухында диалог арқылы қарсы тұру; Төртінші, көпжақты қатынастардың ортақ мәдениетін жаңарту және қалпына келтіру; Бесінші, бейбітшілікті, прогресс пен ынтымақты жақтайтын дауыстарды күшейту. Бұл форум өзара белсенді ынты­мақтастыққа тікелей ықпал етеді. Әсіресе, бұрын-соңды болмаған геосаяси шиеленіс кезеңінде бізге мұндай қарым-қатынастар өте қажет. Сын-қатерлерге төтеп беру маңыз­ды. Осы ретте жаһандық жүйе бей­бітшілік пен өркендеуді таңдаулылар үшін емес, көпшілік үшін қамтамасыз ете оты­рып жұмыс істеуге тиіс, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Президент сонымен қатар, қазіргі жаңа­лықтарға, жаңадан пайда болып отыр­ған сын-қатерлерге тоқталып өтті. Соны­мен қатар геосаяси ахуалдың елдер ара­сындағы қарым-қатынасына тигізген әсеріне тоқталды.

– Геосаяси қысымдар бір-бірімізді ал­шақтатып жатқанда біз бірігуге, ықпал­дасу­ға, ынтымақтасуға, өзара қол ұшын созуға деген анық императивпен бетпе-бет келе­міз. Бұл жердегі негізгі идея – осы. Осындай сәтте Астана халықаралық форумы аталған үрдісті кері бұру үшін тағы бір мүмкіндік береді. Тек кездесу, кеңесу, сондай-ақ өзара адалдық таныту арқылы ғана халықаралық қоғамдастық біздің проблемаларымызға, шаруаларымыз бен үмітімізге қатысты мәселелерді шеше алады. Сонда ғана біз ортақ болашағымызды қалыптастыра ала­мыз, бәріміз үшін мейлінше тұрақты, әділ әрі өркендеген әлем құру жолына біртіндеп ораламыз, – деді Президент.

Сонымен қатар Президент БҰҰ Өңірлік орта­лығын құруды ұсынды.

– БҰҰ қамқорлығымен ауған халқына жан-жақты көмек көрсетуді одан әрі арт­тыру қажеттігін атап өткім келеді. Бұл тұр­ғыда Алматыда Орталық Азия мен Ауған­стан үшін орнықты даму мақсаттары бойынша БҰҰ Өңірлік орталығын құру маңызды. Қазақстан жаһандық және өңір­лік серіктестерімен достық қатынасты ұстануға бар күш-жігерін салады. Және де біз Орталық Азиядағы бауырлас елдермен өңірлік ынтымақтастықты арттыруға ниет­тіміз, – деді Мемлекет басшысы.

Қазақстан бұрыннан Шығыс пен Ба­тыстың, Солтүстік пен Оңтүстіктің ара­сын­да­ғы алтын көпір екенін айтып өткен Мемлекет басшысы бұл форум ұлы Еуразия даласының мәдениетіне, тарихына сай келетініне тоқталды.

– Біз осынау мұрамызды мақтан тұ­та­мыз. Дәл осы үздіксіз тауар, мәдени жетістіктеріміз бен идея алмасу арқылы Қа­зақ­станның өзіндік ұлттық бірегейлігі жә­не оның ерекше көпжақты ынтымақ­тас­тыққа негізделген бренді қалыптасты. Гео­саяси қиындықтарға қарамастан, Қазақ­стан Орталық Азияда да экономикалық ло­комотив қызметін атқарып отыр. Біз шет­елден кең көлемде инвестиция тартуды жал­ғастырамыз және Қазақстанда бизнес жүр­гізу үшін барынша жағдай жасаймыз, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Осы орайда қиындықтардың жаңа мүмкіндіктер ашып отырғанына тоқталып өтті.

– Мысалы, Қытайды Еуропалық Одақ­пен байланыстыратын орта дәліз немесе Транс­каспий халықаралық көлік бағыты сауда мен инвестиция үшін жаңа мүмкін­дік­терге жол ашады. Бұл бағыт тауарды Үнді мұхиты арқылы тасымалдау мерзімін екі есе қысқартады. Сонымен қатар эко­но­микалық дамуға және өңір ішінде бірігуге ықпал ететін «Бір белдеу, бір жол» бастама­сында Қазақстан басты рөл атқаратынын атап өткім келеді. Біз мемлекеттер мен адам­дар арасындағы физикалық байланыс­ты нығайтуға, сондай-ақ серіктес әрі дос ре­тінде қоғамдастықтар арасындағы бай­ла­ныс­ты күшейтуге тырысамыз. Осы фак­тор­лардың барлығын ескере отырып, бүгін­де Қазақстан жаһандық, ең бастысы, шын мәнінде, сенімді сауда-экономикалық серіктес екенін айта аламыз, – деді Пре­зидент.

Сонымен қатар Қасым-Жомарт Тоқаев су тапшылығы мен трансшекаралық өзен­дердің тартылуы мәселесіне де тоқталып өтті. Аймақтағы климат және өзге де мәсе­ле­лерді талқылау үшін Алматыда Орталық Азия елдерінің жобалық кеңсесін құруды және 2026 жылы Қазақстанда Аймақтық климаттық саммит өткізуді ұсынды.

– Аймақтағы екі үлкен өзен Сырдария мен Әмудариядағы су деңгейі 2050 жылға қа­рай 15 пайызға түседі. Біз аймақтағы эко­логиялық апаттың алдын алу үшін Ха­лықаралық Аралды қорғау қорын қолдауға көбірек қаржы бөлуге шақырамыз. Су мен климаттың өзгеру мәселесі өзара тығыз байланысты. Орталық Азия – су қауіпсізді­гін сақтау тығыз әріптестік және бірлескен тиімді шараларды жүзеге асыру арқылы ғана шешілетін аймақ. Аймақтағы климат және өзге де мәселелерді талқылау үшін мен Алматыда Орталық Азия елдерінің жо­балық кеңсесін құруды және БҰҰ секілді ха­лықаралық ұйымдарды тарта отырып, 2026 жылы Қазақстанда Аймақтық кли­маттық саммит өткізуді ұсынамын. Еліміз «жасыл» экономиканың мол мүмкіндік­терін ұсынып, қайта қалпына келтірілетін энергетиканың орталығы атана алар еді. Алайда уақыт біздің жағымызда емес. Көмірді аз тұтыну және «жасыл» эконо­микаға қажетті жылдамдықпен көшу үшін бізге ресурстар мен серіктестік байланыс қажет, – деді Мемлекет басшысы.

Сөзін қорытындылай келе, Президент форумның көптеген қордаланған мәселені шешуге, шешімін табу жолдарын қарас­тыру­ға себепші болатынына сенім білдірді.

– Мен оптимистік көзқараспен алдағы екі күнде өтетін конструктивті талқылау біз­ді оңтайлы шешім қабылдауға және ал­дағы уақытта әріптестікке бағыттай­ты­нына сенім білдіремін. Сөз соңында маған мына жайтты еске салуға рұқсат етіңіздер. Мазмұнды әңгіме мен серіктестікке жол ашу үшін ашықтық, шыдамдылық және бір­лік ауадай қажет, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Келесі болып сөз алған Қырғыз Респуб­ли­касы президенті Садыр Жапаров елдері­міз бен өңіріміздің өркендеуі үшін ортақ жауапкершілік, ынтымақтастық аса маңыз­ды екенін айтты. Ол Орталық Азия өңірінің халықтары арасындағы Өңірлік коопе­рацияның рөліне айрықша тоқталды. Таби­ғи ресурстардың үлкен қоры, елеулі демографиялық әлеует, транзиттік мүм­кін­діктер өңірдің барлық жаһандық әріп­тес­тер­мен ынтымақтастына бар жағдай­ды жа­­сайтынын айтып өтті.

– Біз ортақ тарихымызды мақтан тұта­мыз, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда көп­теген ұқсастық бар, көп нәрсе бізді мен­талитетке жақындатады. Тарих пен мә­дениет – бұл біздің ортақ игілігіміз, Ор­талық Азия халықтарының маңызды бә­секелестік артықшылығы. Қырғыз Рес­пуб­ли­касы жасыл, экологиялық таза, бейтарап экономика қағидаттарын нығайтуға өз үле­сін қосуға дайын. Келісілген саясат және осы бағыттағы іс-қимылдарымызды үйлес­тіру өңірдің жалпы тұрақтылығын қалып­тас­тырады, – деп атап өтті Садыр Жапаров.

Ал ХВҚ басқарушы директоры Криста­лина Георгиева Орталық Азия елдерінің бір-біріне жақындығы артықшылық екенін айтып, сол артықшылықты пайдалануды ұсынды.

– Экономикалар мен реформалардың ин­теграциясы Орталық Азия мемлекет­тері­не қажет нәрсе. Сіздерге тез, өте тез өз­­геру керек, әйтпесе артта қалу қаупі бар. Ха­лықтың 60 пайызы 30 жасқа дейінгі жас­­тар және бұл ұрпақ өз әлеуетін толық пай­­далана алатынына көз жеткізу керек. Ор­талық Азия бүкіл әлемге бірлесіп жұмыс іс­теуге болатынын, нәтижесін көрсете ала­ды, – деді ол.

Өзбекстанның премьер-министрі Аб­дулла Арипов Өзбекстанның қазіргі сая­сатының мәні азаматтардың мүдде­лері­нің қорғалуы екенін айтып, өз елінің бағытына тоқ­талды.

– Біз елді одан әрі либералдандыруға, жа­сыл экономикаға, әсіресе жасыл энерге­ти­каға көшуге бағытталған жүйелі ре­фор­маларды жеделдеттік. 2030 жылға дейін Өз­бекстан электр энергетикасындағы жаңар­тылатын энергия көздерінің үлесін 40 пайызға дейін жеткізуге ниетті. Біздің еліміз барлық әлемдік серіктестермен ты­ғыз ынтымақтастыққа ашық. Халықаралық серіктестерге Арал апатын ескере отырып, жасыл экономикадағы жобаларды іске асыру үшін қаржыландыруды ұлғайтуды ұсынғым келеді, – деді Өзбекстан премьер-министрі.

Ал БҰҰ Бас хатшысы Антонио Гутерриш аталған форум тұрақты инновациялық ше­шімдерді табуға жаңа мүмкіндік туды­рып жатқанын айтты. Сонымен қатар Бас хатшы БҰҰ-ның тұрақты даму мақсаттары іске асырудағы қиындықтарға тоқталды.

– Геосаяси шиеленіс артып келеді, кли­мат дағдарысы жалғасып жатыр және тең­сіздік деңгейі де ұлғайып барады. Тұ­рақ­тылық жаһандық деңгейде бейбітшілік пен әл-ауқатқа қол жеткізудің жоспарына айналды, бірақ оларды іске асыру оңай болмай отыр. Біз бұл мәселелерді тек күш-жігер мен ынтымақтастықта бірігу арқылы ғана шеше аламыз Бүгінгі таңда біздің ұжым­дық іс-әрекеттеріміз болып жатқан өзге­ріс қарқынына сәйкес келмейді, – деді Ан­тонио Гутерриш сөйлеген сөзінде.

БҰҰ Бас хатшысы қабылданып жатқан жаһандық ұжымдық іс-қимылдардың жеткіліксіздігін баса айтты.

– Әлем көшбасшылары әлемдік архи­тек­тураны реформалап, маңызды сам­мит­терге қатысуы керек. Жиын біздің ортақ күн тәртібіміз шеңберінде ұсыныстарды іске асыру мүмкіндіктерін де қарастыратын бо­лады, – деп қорытындылады БҰҰ Бас хат­шысы.

Оның айтуынша, тұрақты да­муды қамтамасыз ету бойынша БҰҰ тара­пынан шаралар қабылданып, жұмыстар жүріп жатыр.

– Біздің жалпы күн тәртібімізде бас­тамалар ілгерілету мен жетілдіруді талап етеді. Бүгінде әлем елдерінің басшылары тұрақты даму істеуі қажет. Осы орайда Астана халықаралық форумы аталған проблемаларды талқылауға, оларды тиімді шешуге ықпал етеді, – деп сөзін түйіндеді Антонио Гуттереш.

ЮНЕСКО-ның бас директоры транс­ше­каралық су проблемасы ынтымақтастықты қажет ететінін айтып, сөз арасында Абай­дың сөзінен дәйек келтірді.

– Біз ЮНЕСКО-да Орталық Азия елдері­мен осы мәселені шешу үшін біраз дүние ат­қарып жатырмыз. 2021 жылдан бастап мұз­дықтардың еруіне байланысты, тау көл­дерінің толып кетуіне дайындық үшін ғы­лым арқылы тереңірек түсінік беруге ты­рысамыз. Бұл маңызды ғылыми ынты­мақтастық, – деді Одри Азуле.

Ол, сонымен қатар 2025 жылға дейін Қырғыз Республи­ка­сы, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақ­стан­дағы мұздықтар мен мұз асты көлдері­нің картасын жасауды жоспарлап отырға­нын айтты. Босния және Герцеговина Прези­диу­мы­ның төрағасы Желька Цвиянович бүгінгі таңда мемлекеттер өзара сыйластық қағи­дат­тарына сүйене отырып жұмыс істей алатындай күштердің көпполярлы тепе-теңдігі қажет екенін айтты.

– Жекелеген елдер өздерінің мүдде­ле­ріне қол жеткізу үшін аймақтық құрылым­дарды пайдаланбауы керек. Мен бірқатар мемлекеттер халықаралық құрылымдарды өз мақсаттарына жету үшін қолданған жә­не Босния мен Герцеговинаның мүд­де­ле­ріне мүлдем назар аудармай, оны колонияға айналдырған елден келдім. Халықаралық құрылымдар ұлы державалардың ойын­дары үшін алаң болмауы керек. Күштің позициясын қолдану мультилатеризм прин­циптерін толығымен бұрмалады. Ха­лық­аралық құрылымдардағы барлық ел­­дің теңдігі бізге бүгін қажет, – деді Желка Цвия­нович.

Екі күнге жалғасқан форумға 1 мил­лиард теңге жұмсалған. Бұл туралы Вице-Премьер – Қаржы министрі Ерұлан Жамау­баев мәлімдеді. Ал Катар инвесторлары елі­мізде бидай өңдейтін зауыт салуға ниет­ті. Бұл туралы Ауыл шаруашылығы ми­нистрі Ербол Қарашөкеев мәлімдеді. Ми­нистрдің айтуынша, Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласына инвестиция құйғысы келетін шетелдік инвестор көп.

– Катар мемлекетінің өкілдерімен би­дай өңдеп шығаратын зауыт салу мәселесін ақыл­дастық. Ауыл шаруашылығы министрлігі өз тарапынан барлық көмекті көрсетеді деп уәде бердік. Былтыр біз 200 миллиард доллардан астам сомаға 270-ке жуық жоба бастадық. Биыл 290 жобаны енгізу жоспарымызда бар. Оның арасында шикізат өндірісі, азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдерін терең өңдеу жобалары бар. Жұмыс жалғасып жатыр, – деді Қарашөкеев.

Ол Қазақстанның ауыл шаруашылығына инвестиция салатын басты елдер арасында Еуропа одағы, Қытай, Ресей, АҚШ екенін атап өтті. Іс-шара бағдарламасы 40-тан ас­­там па­нельдік сессия, бей­рес­ми талқы­лау­лардан тұрады. Форум Қазақстан аста­на­сында 2008-2019 жылдар аралығында жұ­­мыс істеген Астана эконо­ми­ка­лық форумының жалғасы бо­­лып отыр. Фо­рум нәтижелері ел­­дер арасындағы ын­тымақ­тастық пен байланысты ны­ғайтатынына сенім мол.