1106
Тазы баққандардың Үкіметке айтар «назы» бар
Тазы баққандардың Үкіметке айтар «назы» бар
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қазақы ит тұқымдарын сақтау және өсімін молайту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Содан бері тазы мен төбет асырайтындардың жалы көтеріліп қалды. Алдағы күнге үмітпен қарайды. Бірақ алаңдайтын да тұстар бар. Біз Астананың іргесінде 20 тазы, бірнеше төбет асырап отырған Ұлағат Ханзадаға жолығып, осы шаруаның ретін білген едік.
Сырт көзге жарғақ пен шашақтың көп айырмашылығы жоқ. Тек жарғақтар талмайды, қанқұмарлау келеді. Оған қазақтың «Шашақ алар-алмас, жарғақ жанын қоймас» деген сөзі дәлел. «Тазы бойы жеткенін алады, қайраты жеткенін шалады» деген де сөз бар. Ұлағаттың айтуынша, бұл тазының шамасын байқататын сөз. Мысалы, қасқыр аулағанда тәжірибелі тазыға кейде ауыздандыру үшін күшік тазылар да қосылады. Мұндайда олардың алға шығып кететін сәті де болады. Бірақ қасқырға жақындаған сәтте иісінен оның қайратын танып, оны ала алмайтынын түйсік арқылы біледі. Ондайда қалт тоқтап, арттағы тазыны күтеді. Қорыққандықтан емес, шамасын білгендіктен. Арттағы тазы жетіп қасқырды кеудемен соғып немесе бұрап жыққан сәтте бұлар да бір жағынан жабысып, тістеп, дәмін алады, яғни тәжірибе жинақтайды.
Ұлағат көзін ашқаннан бері тазыны көріп келеді. Шал-кемпірдің бауырында өскендіктен атасын әкем дейтін оған Ханзада ақсақал ит баптаудың қыр-сырын әбден үйреткен. Бұл туып-өскен Қызылорда өңірінде бұрын әр ауылды итінің түсіне қарап танитын. Әйгілі жырау Алмас Алматовтың қарақасқалары мен Нұралы ақсақалдың көкқасқаларын Сыр өңірінің жұрты әлі күнге дейін жазбай ажыратады. Ал Шиелі ауданында өмір сүрген Ханзаданың тазыларының тұқымы қазір бұның қолында. Айтпақшы, Астанаға келгенде ауылда қалған иттерін өлердей сағынғаны бар. Соны сезген қарағандылық Еркебұлан досы бұған «Қарагөз» атты тазы сыйлады. Өзі жатақханада тұратын Ұлағат сол итін асырау үшін не істемеді дейсің. Жер үйде тұратын ағайын-туыс, таныстарын жағалады. Біреудің көмірін түсірді, біреудің үй жұмысын тегін істеді, әйтеуір, итінің жағдайын жасады. Бір итін сыйғызатын орын таба алмай жүріп, ауылдан «Құмай» аталатын тазысын алдырды. Содан тұқым алып қалмақ ниеті бар-тын. Бірақ қартайып қалған тазы бұл кезде ұрпақ өрбітуге жарамайтын болып шықты. Оның үстіне бір жылдан кейін көзі көрмей қалды. Сол көр қалпында қарсақ алғаны кәдімгідей аңызға айналды. Иісшіл тазы қарсақтың әбден өкпесі өшкенше қуып, ақыры алып тыныпты.
Кейін қазақ даласының қай түкпірінде мықты тазы бар деп естісе аңсары ауып тұратын болды. Іздеп барады. Біреуінің күшігін алады, біреуінің арланына қаншығын алып барады, әйтеуір, тұқым алуға тырысады. Бұның болмысын білетіндер күшік, берен мылтық сыйлайды. Қазір 20 шақты тазысы, бірнеше төбеті бар. Астананың іргесіндегі Көктал елді мекенінде бір аумақты жалға алып, бағып отыр.
...Міне, сол аумаққа келіп тұрмыз. Тазылар байлаулы тұр. Жарғағыңыз да, шашағыңыз да бар. Иесін көрген сәттен бастап, бәрі әртүрлі дыбыс шығарып, «амандасып» жатыр. «Мынаның аты – «Көксерек», – дейді Ұлағат шашақ құлақты тазыны көрсетіп. Ал мына сұр жарғақтың аты – «Құба арлан». Сыр өңірі, Маңғыстау жағының жырауларының шығармаларында «Алтайы шалған құба арлан, Шығатын дәйім құмардан» деген жол кездеседі. Яғни, құба арлан – жарғақтың мықтысы деген сөз. Түсін көрдіңіз бе, ақшағыл құмда сағымданып тұратын құба жон секілді. «Абадан» – деді тұрқы бөлек тазының тұсына келгенде. Бойы биік болғасын, солай атадық. Былтыр қасқырға салып, ауыздандырдық. Биыл 2-ден асты. Күш-қуаты толысты. Дер шағында. Құдай қаласа, ит-құсты бездіретін болады. «Жорғатай». Сүйкімді күшік ойнақтап жүретін тай секілді болғасын солай аталыпты. «Бұның бәрі қасқыр алатын тазылар, – дейді Ұлағат түгел көрсетіп болғасын. Қазір көктемнің кезі, көзіне қан құйылып тұрады. Бос жіберсең, тоқты-торым, қозы-лақ, баспақ-бұзауларды да қағып түсуі мүмкін. Жыртқыштығынан емес. Бірақ осы кезде байқау керек. Сондықтан байлап ұстап отырмыз. Ертіп шыққанда да әлгіндей оқыс әрекетке бармас үшін иесінің мысын сезінуі керек. Айқай салған сәтте бағынбаса, қамшымен тартып жібереміз.
«Қасқыр алатын тазының жүрегі де қасқырдың жүрегіндей болады, – дейді кейіпкеріміз ойын сабақтай түсіп. Қасқырды өзіміз жиі соямыз ғой, ал тазыға ота жасағанда қарап жүрмін, екеуінің де жүрегі жұдырықтай болады, төменгі жағы мүйіз сапты пышақтың балдағындай иіліп тұрады. Азуы да солай ұқсас. Теріс азу, ақ азу, деген ұғымдар қасқыр, төбет, тазыға қатысты айтылады. «Ақ азуды» Жәркен Бөдеш әдебиетке енгізді, білесіз».
«Қазақстанда тазы саны аз» деген пікірді де Ұлағат жоққа шығарып отыр. Осыдан 5 жыл бұрын өз бетімен санақ жүргізгенде 15 мыңға жуық тазы, 1 мыңға жуық төбет болыпты. Әрине, ресми дерек емес, бірақ қазір кімде қанша ит бар екенін WhatsApp-топтары арқылы бәрі біліп отыр. Соңғы он жылда иттерді асылдандыру жұмысы да әлдеқайда тез жүре бастаған. Өйткені қазір барлық мүмкіндік бар. Қазақстанның қай түкпірінде қандай ит бар екенін әп-сәтте біле қоясыз һәм in-Draiver-такси арқылы алдыруға болады. Тек иесімен келіссеңіз болды. Ал «тазы құрып барады» деген пікірді айтушылар, өзге ұлт өкілдері...
Арланды босатуға асықпай отырғанының тағы бір себебі бар. Әу баста арланды алдырғандағы мақсаты киноға түсіру болатын. Кәнігі аңшы Қалиолла Жазғыбеков ақсақал туралы фильм түсірмек. Өзі сценарийін жазып, әзірлеп те қойды. Тек қаржы жағы қолбайлау боп тұр. «Қазір кинолардағы қасқырдың «рөлін» боялған иттер орындап жүр», – дейді кейіпкеріміз. – Бірақ ешқандай ит қасқырдың жанарындағы жарқылды дәл «бере алмайды». Сондықтан да мен түсіретін фильмде нағыз арлан болса деп ем. Мына қасқыр маған сол үшін де керек. «Қорықпайсың ба?» – деймін «Көксеректегі» Құрмаш есіме түсіп. «Әрине, сақтанамын. Тордың ішін тазалауға кіргенде қолыма күрек, айыр алып кіремін. Артық қимылын байқасам, қағып жіберемін. Ондайда арлан өзіме шаппай, күректің сабын тістейді. Бұнысы «саған жамандық ойламаймын» дегені. Жаман ойы болса, өзіме тура шабар еді ғой. Қасқыр жасаған жақсылығыңды ешқашан ұмытпайды! Ал ертіп жүргенде жетекке көнеді.
«Көксеректі» айтып қалдық қой. Ұлағаттың пайымынша, Мұхтар Әуезовтің туындысына көркем шығарма ретінде ғана қараған жөн. Сосын әлеуметтік желілерде оқтын-оқтын шығатын «Қасқыр бір-ақ рет жұп құратын көрінеді. Қолға үйренбейді екен...» деген әңгімелердің де негізі жоқ. Қасқыр туралы білмейтін адамдардың тұжырымы. – «Қазақ қыран құсты да қолға үйреткен, – дейді ол. – Мысалы бүркітке томаға кигізу үшін сіз оның қырық күн ұйқысын аласыз. Әткеншекке отырғызып қойып, тербетесіз. Маужырап бара жатқан кезде оятып аласыз. Титтей де қалғуға мұрша бермейсіз. Қырық күнде әбден талған бүркіт томағаға мойынсұнады. Яғни, бостандығынан айырылады. Оның қасында қасқыр дегеніміз даланың иті ғой. Иә, рас, терісін тірідей іреп сойып жатқанда дыбыс шығармайды, аштан өлуге де бар. Бірақ шөлге шыдамайды. Тұзды ет беріп, үш күн сусыз қалдырсаңыз, өліп кете жаздайды. Сол кезде су берген адам – қасқырдың досы, оны және ешқашан ұмытпайды». Сенбей тұрғанымды аңғарса керек, Ұлағат бір жымиып алып, мені анадай жерде тұрған темір қоршауға бастады. Ой, Алла-ай, ішінде қасқыр тұр. Арлан. Көзінен от шаша қарайды. – Кәні, келе ғой, жоныңнан сипайын, – деді Ұлағат қамқор үнмен. Арлан тордан басын шығарып, оның алақанына тосты.
...Қазақ «Қасқыр да қас қылмайды жолдасына» дейді. Қасқыр өз ортасынан жау іздемейді. Екі әуектен шыққан қасқыр қысылтаяң сәтте бетпе-бет келсе, бір-біріне тиіспейді. Аңшылар тақап келіп қалғанда қаншығы мен бөлтіріктерін сақтау үшін өзі қарауылға ілінетін тұсқа шығып, мүлде басқа бағытқа «ертіп» кетуге тырысады. Яғни, ұрпағы үшін жан беруге бейіл.
Қасқыр 1 жыл 8 айға толғанда күші толысып, жан-жағына қарай бастайды. Бұл кезде арланы бөкей, қаншығы бөрте аталады. «Ерте-ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде» деп басталатын қазақ ертегісінің түп-төркіні осында жатыр. Қарашаның аяғы, желтоқсанның басында «текебұрқақ» басталады. Бір жарым, екі айдан соң «бөрісырғақ» келеді. Сол бөрісырғақтың алдында, әсіресе, бөрте аңшылығын көрсетіп қалуға тырысады. Арландардың көзіне түсу үшін ешкі тұқымдас жануарларды қырып салады. Ана жерде де, мына жерде де ешкі жүні шашылып жатады. «Ешкі жүні бөртеде» деген сөздің түбірі осында болуы мүмкін.
Ал бөкей – өзіне сенімді жас арлан. Қазақтың баласына Бөкей деп ат қоятыны да содан. Бөкей ордасын, Әлихан Бөкейхановты еске алыңыз. Балқаштың, Ақтоғайдың, Шұбартаудың қазағы қасқыр атаулыны әлі күнге дейін бөкей дейді. «Бөкей жүріп өтіпті», «Бөкейдің ізі жатыр...» дейді.
Тағы бір мәселе – құжаттандыру. Қазір бір итке «дүкімет» алсаңыз – 12 мың теңге. Ауылдағылар үшін оңай емес. Сосын интернет заманында еGov жүйесімен берілсе, ит егесінің бейнеті жеңілдей түсер еді. Сосын осы құжат беретін кезде бәрі орыс тілінің ыңғайына жығылады. «Пол какая?» деген сұрақ алдыңыздан шығады. Еркек, ұрғашы деген жауап жазылады. Ұлағаттың байламынша, олай емес, арлан, қаншық деп жазылуы керек. Сонда ұлттық ұғымға жақындай түсеміз. Ақыры әлемге тазы мен төбетті танытамыз деп жатырмыз, ол «Среднеазиатская борзая», «среднеазиатская овчарка» емес, тазы, төбет деп қазақша таңбалануы керек. Бұл – принципті мәселе. Сосын түсін де қазақша жазу керек. Ақшулан, көкшулан деп жазуға не кедергі? Әйтпесе, мына қалпымызбен біз байырғы қазақ тілінен ажырап қалатын түріміз бар. Қазір құртқаның аналық қасқыр екенін сөздікке қарап ұғатын ұрпақ өсіп келеді...
Бұрын журналист болып қызмет етті, қазақтың аузы дуалы қаламгерлерімен араласып жүр, байқағаны, қазақы дүниетанымнан ажырап барамыз. Мысалы қазір бүркіттің төрт тырнағын ажырата алмайтын халге жеттік. Өз пайымынша, саятшылық өнерден ажырап қалсақ, 4 мыңға жуық сөзден айырылады екенбіз. Қазір көп сөз ақын-жазушылардың шығармаларында ғана қалды. Кейінгі буын оны да басын жарып, көзін шығарып қолдана беретін болды. Мысалы, «Атбегіден» құтыла алмай жүргенде соңғы жылдарда итбегі деген сөз шықты. Тура «мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықтының» кері. Атбегіңіз – сейіс қой. Бұрын қазақ атсейіс дейтін. Ал ит бағатын адамды кім дейтінін Әлкей Марғұлан таңбалап кеткен – саятшы. Әйгілі ғалым өз еңбектерінде қаршыға, ителгі, сұңқар, лашын, бидайықты саят құстары дейді. Яғни, тазы ұстаған саятшыға көмекшілер. Ал қыран құстардың жөні бөлек. Олар кез келген аңды ала береді. Сондықтан тілімізді «атбегі», «итбегі» секілді арам сөздерден тазарту керек. Құсбегі ғана өз орнында тұр.
Түбірін қуаласаң, тілімізде аңшылық танымнан енген сөз көп. Мысалы бәріміз жаппай қолданатын «ерсі» деген сөз. Алыстан ат үстінде келе жатып жауырынының алды биік, арты жатаған тазы көрсе қазақ: «Ай, мынау ерсі екен» дейді. Теріс бұрылып жүре береді. Ал жамбасы қоянның жоны секілді биік, жауырыны жамбасынан төмен жатаған болатын болса: «Ай, жарықтық, қақпан бел, екен» деп сол үйге арнайы тоқтап, күшігін не өзін алуға тырысады. Тазының жаңа жүріп өткен аңның исін сезген сәттегі жортып-жортып, біресе оңға біресе солға жосып отырған шалыс жүрісін сәтін «кербез», әлі толық шабысқа енбеген, бір жүгіріп тоқтап, жан-жағынан із қарап жүрген сәтін «жосу» дейді. Қазір «жосуды» да орынды-орынсыз жосылта беретін болдық...
Қуандық Шаңғытбаевтың шығармаларында қансүрек деген сөз кездеседі. Қансүрек – қасқыр мен иттің қосындысы. Жалпы ит пен қасқырдың ДНҚ-сы бірдей. Бір ғана айырмашылық, қасқырдың ДНҚ спиралы түкті, иттікі тықыр болады. Ал екеуі будандасқанда 7 түйіннен өтіп, 8-інші түйінге келгенде негізгі ақпарат қасқырдың гені арқылы беріледі. Яғни, түкті болады. Ешқандай лабороториясы жоқ қазақ бұны қайдан білген десейші.
Міне, сондықтан тазы мен төбет өсіру мәселесін ұлттың тілінен, дүниетанымынан бөлек қарауға болмайды.
Мемлекет басшысы жоғарыда аталған заңға қол қою арқылы тазы мен төбетті әлемдік брендке айналдыруға мүмкіндік жасап отыр. Тек осы мәселеде ұлттық мүдде ескерілуге тиіс. Сонда ғана қазақтың маңдайы жарқырайды. Тіліміз де дамып, туризм де еңсе тіктейді. Соған назар аудару керек.
Тазының екі түрі бар
Ұлағаттың айтуынша, қазақ даласында әу бастан тазының екі түрі бар – жарғақ құлақты тазы, шашақ құлақты тазы. Ауызекі тілде - жарғақ, шашақ. Кейінгі кезде айтылып жүргендей, жарғақ батыс пен оңтүстікте, ал шашақ солтүстік пен шығыста өседі деген ұғым – қате. Бұл екі түр қазақ даласының қай түкпірінде де әуелден бар. Тек батыс пен оңтүстіктің тазысының бойы тапалдау, дене тұрқы қысқалау келеді. Ал солтүстік пен шығыстың тазысы, ірі, жүндес болады. Бұған қарап, ана жақтың тазысы мықты, мына жақтыкі әлсіз деген ой тумауы керек. Мысалы, Алатаудың тазылары шағын болғанымен жүрдек келеді. Сол секілді жер табиғатына байланысты дене тұрқында айырмашылық болғанымен, тазының аты тазы, барлық жерде атқаратын «қызметі» бірдей. Ақан серінің Басараласы бір күнде алты қасқыр алған деген аңыз бар. Қарағандылық Қалиолла Жазғыбековтің Сұркиік, қарқаралылық Тұяқ Қапановтың да тазыларының даңқы қасқыр алумен шықты. Әміржан деген ағамыздың «Тұйғын» атты тазысы 17 қасқыр алған. Міне, осы кісілер баптаған иттер Арқа өңірінің саятшылық өнерінің атағын шығарды. Тазы тышқаннан бастап, қоян, киік, елік, қарақұйрыққа еркін қуып жетеді. Борсық, шағал, қабан, сілеусіндерді де ала береді. Әмбебап. Иісшіл. Өзі қуатын аңды өзі тауып алады. Еуропада аңға шыққанда оны тауып, қуып шығатын иттер бір бөлек, аулайтын иттер бір бөлек болса, тазы соның бәрін бір өзі істейді. Әлемде ат тізесіне шыдас беретін жалғыз ит – тазы. Міне, біз дүние жүзіне оның осы қасиетін танытуымыз керек. Сонда түрікменнің алабайы, қырғыздың тайғаны, испанның азавагы, саханың лайкасы, ирландтың қасқыр алатын иттері секілді тазының да атағы аспандайды. Әлемдік брендке айналады. Ол үшін мемлекет тазы асырайтындардың пікіріне құлақ түріп, жағдайын жасауы керек.Сырт көзге жарғақ пен шашақтың көп айырмашылығы жоқ. Тек жарғақтар талмайды, қанқұмарлау келеді. Оған қазақтың «Шашақ алар-алмас, жарғақ жанын қоймас» деген сөзі дәлел. «Тазы бойы жеткенін алады, қайраты жеткенін шалады» деген де сөз бар. Ұлағаттың айтуынша, бұл тазының шамасын байқататын сөз. Мысалы, қасқыр аулағанда тәжірибелі тазыға кейде ауыздандыру үшін күшік тазылар да қосылады. Мұндайда олардың алға шығып кететін сәті де болады. Бірақ қасқырға жақындаған сәтте иісінен оның қайратын танып, оны ала алмайтынын түйсік арқылы біледі. Ондайда қалт тоқтап, арттағы тазыны күтеді. Қорыққандықтан емес, шамасын білгендіктен. Арттағы тазы жетіп қасқырды кеудемен соғып немесе бұрап жыққан сәтте бұлар да бір жағынан жабысып, тістеп, дәмін алады, яғни тәжірибе жинақтайды.
Ұлағат көзін ашқаннан бері тазыны көріп келеді. Шал-кемпірдің бауырында өскендіктен атасын әкем дейтін оған Ханзада ақсақал ит баптаудың қыр-сырын әбден үйреткен. Бұл туып-өскен Қызылорда өңірінде бұрын әр ауылды итінің түсіне қарап танитын. Әйгілі жырау Алмас Алматовтың қарақасқалары мен Нұралы ақсақалдың көкқасқаларын Сыр өңірінің жұрты әлі күнге дейін жазбай ажыратады. Ал Шиелі ауданында өмір сүрген Ханзаданың тазыларының тұқымы қазір бұның қолында. Айтпақшы, Астанаға келгенде ауылда қалған иттерін өлердей сағынғаны бар. Соны сезген қарағандылық Еркебұлан досы бұған «Қарагөз» атты тазы сыйлады. Өзі жатақханада тұратын Ұлағат сол итін асырау үшін не істемеді дейсің. Жер үйде тұратын ағайын-туыс, таныстарын жағалады. Біреудің көмірін түсірді, біреудің үй жұмысын тегін істеді, әйтеуір, итінің жағдайын жасады. Бір итін сыйғызатын орын таба алмай жүріп, ауылдан «Құмай» аталатын тазысын алдырды. Содан тұқым алып қалмақ ниеті бар-тын. Бірақ қартайып қалған тазы бұл кезде ұрпақ өрбітуге жарамайтын болып шықты. Оның үстіне бір жылдан кейін көзі көрмей қалды. Сол көр қалпында қарсақ алғаны кәдімгідей аңызға айналды. Иісшіл тазы қарсақтың әбден өкпесі өшкенше қуып, ақыры алып тыныпты.
Кейін қазақ даласының қай түкпірінде мықты тазы бар деп естісе аңсары ауып тұратын болды. Іздеп барады. Біреуінің күшігін алады, біреуінің арланына қаншығын алып барады, әйтеуір, тұқым алуға тырысады. Бұның болмысын білетіндер күшік, берен мылтық сыйлайды. Қазір 20 шақты тазысы, бірнеше төбеті бар. Астананың іргесіндегі Көктал елді мекенінде бір аумақты жалға алып, бағып отыр.
...Міне, сол аумаққа келіп тұрмыз. Тазылар байлаулы тұр. Жарғағыңыз да, шашағыңыз да бар. Иесін көрген сәттен бастап, бәрі әртүрлі дыбыс шығарып, «амандасып» жатыр. «Мынаның аты – «Көксерек», – дейді Ұлағат шашақ құлақты тазыны көрсетіп. Ал мына сұр жарғақтың аты – «Құба арлан». Сыр өңірі, Маңғыстау жағының жырауларының шығармаларында «Алтайы шалған құба арлан, Шығатын дәйім құмардан» деген жол кездеседі. Яғни, құба арлан – жарғақтың мықтысы деген сөз. Түсін көрдіңіз бе, ақшағыл құмда сағымданып тұратын құба жон секілді. «Абадан» – деді тұрқы бөлек тазының тұсына келгенде. Бойы биік болғасын, солай атадық. Былтыр қасқырға салып, ауыздандырдық. Биыл 2-ден асты. Күш-қуаты толысты. Дер шағында. Құдай қаласа, ит-құсты бездіретін болады. «Жорғатай». Сүйкімді күшік ойнақтап жүретін тай секілді болғасын солай аталыпты. «Бұның бәрі қасқыр алатын тазылар, – дейді Ұлағат түгел көрсетіп болғасын. Қазір көктемнің кезі, көзіне қан құйылып тұрады. Бос жіберсең, тоқты-торым, қозы-лақ, баспақ-бұзауларды да қағып түсуі мүмкін. Жыртқыштығынан емес. Бірақ осы кезде байқау керек. Сондықтан байлап ұстап отырмыз. Ертіп шыққанда да әлгіндей оқыс әрекетке бармас үшін иесінің мысын сезінуі керек. Айқай салған сәтте бағынбаса, қамшымен тартып жібереміз.
«Қасқыр алатын тазының жүрегі де қасқырдың жүрегіндей болады, – дейді кейіпкеріміз ойын сабақтай түсіп. Қасқырды өзіміз жиі соямыз ғой, ал тазыға ота жасағанда қарап жүрмін, екеуінің де жүрегі жұдырықтай болады, төменгі жағы мүйіз сапты пышақтың балдағындай иіліп тұрады. Азуы да солай ұқсас. Теріс азу, ақ азу, деген ұғымдар қасқыр, төбет, тазыға қатысты айтылады. «Ақ азуды» Жәркен Бөдеш әдебиетке енгізді, білесіз».
«Қазақстанда тазы саны аз» деген пікірді де Ұлағат жоққа шығарып отыр. Осыдан 5 жыл бұрын өз бетімен санақ жүргізгенде 15 мыңға жуық тазы, 1 мыңға жуық төбет болыпты. Әрине, ресми дерек емес, бірақ қазір кімде қанша ит бар екенін WhatsApp-топтары арқылы бәрі біліп отыр. Соңғы он жылда иттерді асылдандыру жұмысы да әлдеқайда тез жүре бастаған. Өйткені қазір барлық мүмкіндік бар. Қазақстанның қай түкпірінде қандай ит бар екенін әп-сәтте біле қоясыз һәм in-Draiver-такси арқылы алдыруға болады. Тек иесімен келіссеңіз болды. Ал «тазы құрып барады» деген пікірді айтушылар, өзге ұлт өкілдері...
Қала іргесінде қасқыр асырап отырған жігіт
Былтыр республикалық БАҚ, әлеуметтік желідегілер тура Астананың іргесінде қасқыр асырап отырған жігіт бар екенін айтып, біраз шулады. Экологтар дабыл қақты. Әртүрлі ұйымдар түз тағысын «қорлап отырған» «оңбағанға» шара қолдану керектігі хақында мәселе қозғады. Айқайға сүрен қосқандардың қатары көп болды. Сол шу туғызған адам – біздің кейіпкеріміз Ұлағат Ханзада еді. Қасқыр асырап отырғаны рас. WhatsApp-топтардың бірінде Семей жақта бір арланның өлімші хәлде екені туралы ақпар тарады. Бірнеше жерінен оқ тиген. Атқандар өлтіруге асықпаса керек. Осы хабар қолына тиген Ұлағат оны аттай қалап, Астанаға алдыртты. Қасқырдың денесіндегі әрбір оқты өз қолымен суырып алып, емдеді. Әуелде тырп етпей жатып, жан тапсыруға бейіл болған арлан бірте-бірте адамның қамқорлығына бой үйрете бастаған. Енді Ұлағаттың төбесін көргеннен дәл ит сияқты жылмаң қақпағанмен, жылы рай танытады. Жалғыз болмасын деп құртқасын үш айлық кезінде сатып алды. Екеуі бір тордың ішінде өмір сүріп жатқан. Сол кезде «жанашыр» біреулер жоғарыға сыбырлай қойыпты. Содан сергелдең күндер басталды. Ажалдан арашалап, күніне 4 келі ет беріп отырған бұл нағыз қанішер, жауыз болып шықты. Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің өкілдері келіп, хаттама толтырып, айыппұл салды. Сотқа берді. Қасқырларды босатып жіберу керектігі жөнінде сот шешімі шықты. Айыппұлын төлеген бұл түз тағысын бетімен жіберуге асығар емес. Тағысын деп отырғанымыз, қаншығы өліп қалды. Ал арлан бұның қолына түскен сәтте әлі ауға түсе қоймаған екен. Яғни, өз бетімен аң қағып көрген емес. Тек қолдан ет жеп келеді. Демек, қазір қоя бергенімен далаға сіңіп кете ала ма? Әлде адам іздеп, ауылға келіп, бір аңшының қолынан ажал құша ма? Сондықтан оны бірден далаға қоя бермей, ұлттық паркке жіберу керек. Әуелі түздің өміріне бейімделгені абзал. Жақында шақырған сот орындаушыларының алдында осылай деп түсініктеме жазып шықты.Арланды босатуға асықпай отырғанының тағы бір себебі бар. Әу баста арланды алдырғандағы мақсаты киноға түсіру болатын. Кәнігі аңшы Қалиолла Жазғыбеков ақсақал туралы фильм түсірмек. Өзі сценарийін жазып, әзірлеп те қойды. Тек қаржы жағы қолбайлау боп тұр. «Қазір кинолардағы қасқырдың «рөлін» боялған иттер орындап жүр», – дейді кейіпкеріміз. – Бірақ ешқандай ит қасқырдың жанарындағы жарқылды дәл «бере алмайды». Сондықтан да мен түсіретін фильмде нағыз арлан болса деп ем. Мына қасқыр маған сол үшін де керек. «Қорықпайсың ба?» – деймін «Көксеректегі» Құрмаш есіме түсіп. «Әрине, сақтанамын. Тордың ішін тазалауға кіргенде қолыма күрек, айыр алып кіремін. Артық қимылын байқасам, қағып жіберемін. Ондайда арлан өзіме шаппай, күректің сабын тістейді. Бұнысы «саған жамандық ойламаймын» дегені. Жаман ойы болса, өзіме тура шабар еді ғой. Қасқыр жасаған жақсылығыңды ешқашан ұмытпайды! Ал ертіп жүргенде жетекке көнеді.
«Көксеректі» айтып қалдық қой. Ұлағаттың пайымынша, Мұхтар Әуезовтің туындысына көркем шығарма ретінде ғана қараған жөн. Сосын әлеуметтік желілерде оқтын-оқтын шығатын «Қасқыр бір-ақ рет жұп құратын көрінеді. Қолға үйренбейді екен...» деген әңгімелердің де негізі жоқ. Қасқыр туралы білмейтін адамдардың тұжырымы. – «Қазақ қыран құсты да қолға үйреткен, – дейді ол. – Мысалы бүркітке томаға кигізу үшін сіз оның қырық күн ұйқысын аласыз. Әткеншекке отырғызып қойып, тербетесіз. Маужырап бара жатқан кезде оятып аласыз. Титтей де қалғуға мұрша бермейсіз. Қырық күнде әбден талған бүркіт томағаға мойынсұнады. Яғни, бостандығынан айырылады. Оның қасында қасқыр дегеніміз даланың иті ғой. Иә, рас, терісін тірідей іреп сойып жатқанда дыбыс шығармайды, аштан өлуге де бар. Бірақ шөлге шыдамайды. Тұзды ет беріп, үш күн сусыз қалдырсаңыз, өліп кете жаздайды. Сол кезде су берген адам – қасқырдың досы, оны және ешқашан ұмытпайды». Сенбей тұрғанымды аңғарса керек, Ұлағат бір жымиып алып, мені анадай жерде тұрған темір қоршауға бастады. Ой, Алла-ай, ішінде қасқыр тұр. Арлан. Көзінен от шаша қарайды. – Кәні, келе ғой, жоныңнан сипайын, – деді Ұлағат қамқор үнмен. Арлан тордан басын шығарып, оның алақанына тосты.
...Қазақ «Қасқыр да қас қылмайды жолдасына» дейді. Қасқыр өз ортасынан жау іздемейді. Екі әуектен шыққан қасқыр қысылтаяң сәтте бетпе-бет келсе, бір-біріне тиіспейді. Аңшылар тақап келіп қалғанда қаншығы мен бөлтіріктерін сақтау үшін өзі қарауылға ілінетін тұсқа шығып, мүлде басқа бағытқа «ертіп» кетуге тырысады. Яғни, ұрпағы үшін жан беруге бейіл.
Қасқыр 1 жыл 8 айға толғанда күші толысып, жан-жағына қарай бастайды. Бұл кезде арланы бөкей, қаншығы бөрте аталады. «Ерте-ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде» деп басталатын қазақ ертегісінің түп-төркіні осында жатыр. Қарашаның аяғы, желтоқсанның басында «текебұрқақ» басталады. Бір жарым, екі айдан соң «бөрісырғақ» келеді. Сол бөрісырғақтың алдында, әсіресе, бөрте аңшылығын көрсетіп қалуға тырысады. Арландардың көзіне түсу үшін ешкі тұқымдас жануарларды қырып салады. Ана жерде де, мына жерде де ешкі жүні шашылып жатады. «Ешкі жүні бөртеде» деген сөздің түбірі осында болуы мүмкін.
Ал бөкей – өзіне сенімді жас арлан. Қазақтың баласына Бөкей деп ат қоятыны да содан. Бөкей ордасын, Әлихан Бөкейхановты еске алыңыз. Балқаштың, Ақтоғайдың, Шұбартаудың қазағы қасқыр атаулыны әлі күнге дейін бөкей дейді. «Бөкей жүріп өтіпті», «Бөкейдің ізі жатыр...» дейді.
Ұлттық ұғымнан алыстамауымыз керек
Ұлағаттың айтуынша, тазы асырау оңай шаруа емес. Оған тамақ тауып беру арзанға шықпайды. Бірақ олар бұл жөнінде ешқашан өкіметке шағым айтқан емес. Ем-домын да өздері жасайды. Чип салу керек деп еді, бұны да орындады. Президент пәрменінен кейін бұл салаға көңіл бөліне бастады. Біраз қаржы бөлінетін де сыңайы бар. Міне, осы жерде бір назар аударатын мәселе бар. Сол қаржыны бөлетін комиссия құрамында, осы жайт талқыланатын жиындарда тазы өсіретін жігіттер болуы керек. Бұл өте-мөте ескерілуге тиіс жайт. Әдетте бұндай кезде орыстілділердің дауысы басым болып жатады. Ит өсіруші қазақтар ожаудан қағылмаса екен. Бұл – бір. Екіншіден ит өсіретін орындар көп болуы керек. Бәрін бір орынға жинау монополияға алып келеді. Ал монополияның неге алып келетінін көзіміз көріп отыр... Кинодром салынатыны белгілі болды. Ол Алматыдан орын тебеді деп ұйғарылыпты. Ұлағаттың байламынша, бұл мәселені қайта қарау керек. Кинодром Астана маңынан салынуға тиіс. Мысалы шаһар түбіндегі әйгілі Бозоқ қорғанының жанынан салынса, жүзікке қас қондырғандай болар еді. Біріншіден, ит жүгіртуге жазық дала қолайлы. Екіншіден, ескі тарихты жаңғыртамыз. Бозоққа көңіл бөліне бастайды. Құсбегілік өнерді дамытуға да жол ашылады. Ұлттық өнеріміз де өріс ала бастайды. Мысалы қырғыз бауырларымыз бірнеше жылдан бері ұлы дала ойындарын өткізіп жүр. Қатысушылардың қатары жыл сайын көбейіп келеді. Олар қонақүй жалға алмайды. Өйткені қырғыздар киіз үй тігеді. Бір қызығы, соңғы жылдарда үй сатып алушылардың саны артқан. Қырғыздың үйшілері нәпақасын айыра бастады. Үй тігуді үйрету де – кәсіп. Үйін жалға беру де иесіне тәп-тәуір тиын-тебен әкеледі. Шіркін, бізде де жылына бір рет салбурын ұйымдастырылса, талай қазақтың мұрты майланар еді ғой. Әрі ұлттық спортымыз да еңсе тіктер еді.Тағы бір мәселе – құжаттандыру. Қазір бір итке «дүкімет» алсаңыз – 12 мың теңге. Ауылдағылар үшін оңай емес. Сосын интернет заманында еGov жүйесімен берілсе, ит егесінің бейнеті жеңілдей түсер еді. Сосын осы құжат беретін кезде бәрі орыс тілінің ыңғайына жығылады. «Пол какая?» деген сұрақ алдыңыздан шығады. Еркек, ұрғашы деген жауап жазылады. Ұлағаттың байламынша, олай емес, арлан, қаншық деп жазылуы керек. Сонда ұлттық ұғымға жақындай түсеміз. Ақыры әлемге тазы мен төбетті танытамыз деп жатырмыз, ол «Среднеазиатская борзая», «среднеазиатская овчарка» емес, тазы, төбет деп қазақша таңбалануы керек. Бұл – принципті мәселе. Сосын түсін де қазақша жазу керек. Ақшулан, көкшулан деп жазуға не кедергі? Әйтпесе, мына қалпымызбен біз байырғы қазақ тілінен ажырап қалатын түріміз бар. Қазір құртқаның аналық қасқыр екенін сөздікке қарап ұғатын ұрпақ өсіп келеді...
Төрт мыңға жуық сөзден айырыламыз
Бірде топ жігіт Алматы облысының аумағында қасқыр аулап жүріп, бір үйге түсті. Үй иесі: «Балалар, ауқаттанып алыңдар» деді бір кезде. Есік алдында бірі мылтығының ұңғысын тазалап, бірі тағы басқа шаруамен айналысып жатқан жолдастарына Ұлағат: «Жігіттер, ас ішіп алайық» деген сол екен, ақсақалдың түсі бұзылып «Тәйт» десін. Бұл түсінбей қалды. Ішке кіргесін де ақсақал өз-өзіне келе алмай отырды. «Әй, балам, менің жоқтығымды бетіме басқаның жарамады» деді бір кезде бұған қарап. «Ақсақал, түкке түсінбедім. Не боп қалды?» деді бұл абыржып. «Баспақтың етін асқызып едім, сол үшін де ауқаттанып алыңдар дегем. «Ал сен жолдастарыңа: «Ас ішіп алайық» дедің. «Ойбай-ау, ақсақал, екеуі бір нәрсе емес пе?». «Жоқ, – деді ақсақал түнеріп, – ас бөлек, ауқат бөлек. Жылқы етін ассам, асқа келіңдер деп өзім-ақ айтар едім ғой. «Сонда қалай?» – деді бұл аузы ашылған күйі. «Солай. Ас деген сөзді қазақ жылқының, түйенің етіне қатысты айтқан, балам. Есіңде жүрсін, қой – қонақтық,сиыр – сорпалық, жылқы – сәндік, түйе – байлық». Қазақ тілін біршама білем деп жүрген батырың осылайша шалқасынан түсе жаздаған. Алпысыншы жылдарда Шымкент жағынан Алматы облысына қоныс аударған қазына қарттың әңгімесін ары қарай ықыластана тыңдап еді.Бұрын журналист болып қызмет етті, қазақтың аузы дуалы қаламгерлерімен араласып жүр, байқағаны, қазақы дүниетанымнан ажырап барамыз. Мысалы қазір бүркіттің төрт тырнағын ажырата алмайтын халге жеттік. Өз пайымынша, саятшылық өнерден ажырап қалсақ, 4 мыңға жуық сөзден айырылады екенбіз. Қазір көп сөз ақын-жазушылардың шығармаларында ғана қалды. Кейінгі буын оны да басын жарып, көзін шығарып қолдана беретін болды. Мысалы, «Атбегіден» құтыла алмай жүргенде соңғы жылдарда итбегі деген сөз шықты. Тура «мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықтының» кері. Атбегіңіз – сейіс қой. Бұрын қазақ атсейіс дейтін. Ал ит бағатын адамды кім дейтінін Әлкей Марғұлан таңбалап кеткен – саятшы. Әйгілі ғалым өз еңбектерінде қаршыға, ителгі, сұңқар, лашын, бидайықты саят құстары дейді. Яғни, тазы ұстаған саятшыға көмекшілер. Ал қыран құстардың жөні бөлек. Олар кез келген аңды ала береді. Сондықтан тілімізді «атбегі», «итбегі» секілді арам сөздерден тазарту керек. Құсбегі ғана өз орнында тұр.
Түбірін қуаласаң, тілімізде аңшылық танымнан енген сөз көп. Мысалы бәріміз жаппай қолданатын «ерсі» деген сөз. Алыстан ат үстінде келе жатып жауырынының алды биік, арты жатаған тазы көрсе қазақ: «Ай, мынау ерсі екен» дейді. Теріс бұрылып жүре береді. Ал жамбасы қоянның жоны секілді биік, жауырыны жамбасынан төмен жатаған болатын болса: «Ай, жарықтық, қақпан бел, екен» деп сол үйге арнайы тоқтап, күшігін не өзін алуға тырысады. Тазының жаңа жүріп өткен аңның исін сезген сәттегі жортып-жортып, біресе оңға біресе солға жосып отырған шалыс жүрісін сәтін «кербез», әлі толық шабысқа енбеген, бір жүгіріп тоқтап, жан-жағынан із қарап жүрген сәтін «жосу» дейді. Қазір «жосуды» да орынды-орынсыз жосылта беретін болдық...
Қуандық Шаңғытбаевтың шығармаларында қансүрек деген сөз кездеседі. Қансүрек – қасқыр мен иттің қосындысы. Жалпы ит пен қасқырдың ДНҚ-сы бірдей. Бір ғана айырмашылық, қасқырдың ДНҚ спиралы түкті, иттікі тықыр болады. Ал екеуі будандасқанда 7 түйіннен өтіп, 8-інші түйінге келгенде негізгі ақпарат қасқырдың гені арқылы беріледі. Яғни, түкті болады. Ешқандай лабороториясы жоқ қазақ бұны қайдан білген десейші.
Міне, сондықтан тазы мен төбет өсіру мәселесін ұлттың тілінен, дүниетанымынан бөлек қарауға болмайды.
Мемлекет басшысы жоғарыда аталған заңға қол қою арқылы тазы мен төбетті әлемдік брендке айналдыруға мүмкіндік жасап отыр. Тек осы мәселеде ұлттық мүдде ескерілуге тиіс. Сонда ғана қазақтың маңдайы жарқырайды. Тіліміз де дамып, туризм де еңсе тіктейді. Соған назар аудару керек.
Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ
