Қайтқан қаражат қанша мектепке жетеді?

Биыл жемқорлардан тәркіленген қаражатқа мектеп салына бастайды. Естеріңізге сала кетейік, бұған дейін Президент былтырғы 1 қыркүйектегі Жолдауында мектептегі орын тап шылығы мәселесіне тоқталып, жемқорлардың заңсыз иемден­ген қаражаты түгелдей мектеп құрылысына жұмсалуы керек екенін айтқан болатын. 7 наурызда Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаев қайтарылған ақшаға 70-тен аса мектеп салынатынын мәлімдеді. Жемқорлар мектеп «салады» Президент мәлімдемесінен кейін бұл тапсыр­ма­ның орындалу-орындалмауы екіталай деген маз­мұндағы пікірлер айтылды. Сол кезде бұл сөздің жа­ны бар сияқты көрінген. Себебі жемқорлардан «ақ­ша қашан қайтарылады, қалай қайтарылады, ол қан­ша ақша болуы мүмкін?» деген сұрақтардың жауа­бы бұлыңғыр болды. Яғни, қолда жоқ, қашан бо­ла­ты­ны белгісіз, қайдан келетіні беймәлім қаражат. Сәй­кесінше, мектептердің құрылысы қашан бас­та­ла­тыны, жемқорлардан жиналатын ақша қанша мек­теп салуға жететіні де түсініксіз еді. Дегенмен Президент Жолдау жасағаннан кейін екі айдан соң, 2022 жылғы 10 қара­шада Премьер-Министр Әлихан Смайылов «Білім беру инфрақұрылымын қолдау қорының» есепшотына 50 миллиард теңге түскенін мәлімдеді. Сенаттың жалпы отырысынан кейінгі баспасөз мәслихатында Премьер-Министр тәр­кіленген қаражатты мектеп құрылысына бағыттау жұмыстары қалай атқарылатынын да тү­сіндірді. Оның сөзінше, бұл мәселе құқықтық тұр­ғыдан реттеліп, арнайы жеке шот ашылған.

– Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес біз заңнамаға, бюджет кодексіне арнайы нормалар әзірледік. Онда осы қаражатты аудару үшін Қаржы министрлігінде арнайы бөлек шот қарастырылған. Құқық қорғау органдары тиісті жұ­мысты қамтамасыз етеді. Осы орайда шешім шы­ғарылған жемқорлар бойынша қаражат Қаржы ми­нистрлігінің арнайы шотына түседі, – деді Әли­хан Смайылов.

Сол кезде шоттағы қаражат көлемі әлі де ұлғаюы мүмкін екені айтылды.

– Қазірдің өзінде шамамен 50 миллиард теңге түсті, жақын арада бұл сома 100 миллиард теңгеге дейін жетуі мүмкін. Бұл қаражат орын тапшылығы бар және үш ауысымда білім беретін, сондай-ақ апатты жағдайдағы мектептері бар өңірлерде жаңа нысандар салуға бағытталады, – деді Әлихан Смайылов.

Одан соң Әлихан Смайылов былтырғы қа­зан айында Түркістан облысына жұмыс са­пары кезінде қайтқан қаражат 100 миллиард тең­геге жеткенін, мектеп салуды қаржыландыру қара­шада басталатынын айтқан. Ал биыл қаңтарда «Білім беру инфра­құры­лы­мын қолдау қорына» түскен қаражат 120 миллиард тең­геге жеткені белгілі болды. Бұл ақпаратты 2023 жыл­ғы 12 қаңтарда Премьер-Министрдің орынба­сары – Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев Пре­зи­дент қабылдауында мәлімдеді. Кездесуде ол сы­байлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық істер бойынша тәркіленген қаражат «Білім беру инфра­құрылымын қолдау қорына» тапсырмаға сәйкес жіберіліп жатқанын, қазір арнайы шотта 120 мил­лиард теңгеге жуық қаражат жиналғаны баян­дады. Енді сол қаражат мектеп салуға жұмсала­ты­ны, Оқу-ағарту министрлігі бұл бағытта тиісті құ­жаттаманы әзірлеп жатқаны да айтылды. Ал 7 наурызда Оқу-ағарту министрлігі нақты қан­ша мектеп қай жерлерде салынатынын нақ­тылады.

– Жемқорлардан тәркіленген қаржыға биыл елі­мізде 70-тен астам мектеп салынады. Бізде мек­теп құжаттары мен тізімі бар. Жуырда мектеп құры­лысына қаржы бөлінеді. Мектептер еліміздің барлық өңірінде салынады, – деген болатын Ғани Бейсембаев Үкімет отырысынан кейін.

Министр жи­налған ақшаға жаңа мектептер ғана емес, құры­лысы енді ғана басталған мектептерге де қаражат бөлінетінін жеткізген болатын. Бір мектепті салуға қанша ақша кетеді? Сонымен, ресми мекемелердің мәлім­де­ме­леріне сүйенсек, 70 мектеп салуға 120 мил­лиард теңге қарастырылып отыр. Бұл қаражаттың барлығы – жемқорлардан қайтарылған ақша. Жалпы, жемқорлардан түскен қаражат мем­лекет қазынасына қайтарылатыны белгілі. Қанша қаражат қайтқаны, қанша сома бо­латын мүлік тәркіленгені туралы арнайы ста­тис­тика да жүргізіледі. Тәркіленген мүлік арнайы онлайн-платформада сатылып, ақшасы мемле­кет­ке қайтарылады, немесе мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің игілігіне қолданылады. Дегенмен бұ­ған дейін қайтқан қаражат мақсатты түрде әл­дебір бастамаға арнайы жұмсалмаған. Бірақ жемқорлардан қайтқан ақшаның сомасына қатысты ақпарат әр алуан. Мә­се­лен, былтыр жыл аяғында Президент қабыл­дауында болған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Олжас Бектенов 11 ай ішінде 600 миллиард теңгеден астам қаражат мемлекетке қайтарылғанын айтқан. Бұдан басқа, елімізде және шетелде жалпы сомасы 360 мил­лиард теңгеден астам заңсыз иемденген қаражат анықталғанын, жақын арада мемлекетке өтетінін мәлімдеген еді. Ал осыдан шамамен бір жарым апта өткенде Бас прокуратурада өткен брифинг кезінде Бас про­­куратураның халықаралық-құқықтық ынты­мақтастық қызметінің бастығы Артур Ластаев 2022 жылғы 6 ай ішінде мемлекетке 631 миллиард теңге қайтарылғанын хабарлады.

– 421 миллиард теңге қылмыстық істер бойын­ша залалды өтеу тәртібімен қайтарылды: оның ішінде 314 миллиард қолма-қол ақша және 107 миллиард теңге – асыл тастар мен металдар тү­рін­де. Қалған сома монополияны жоюға қатыс­ты жұмыс тәртібімен өтеледі, – деген еді қадағалау органының өкілі. Бас прокуратураның қарауында жалпы сомасы 13,7 миллиард теңгеге тағы 20 талап-арыз жатқанын да қосып өткен болатын.

Ал құқықтық статистика деректері бойынша, 2022 жылғы қаңтар-тамызда сыбайлас жемқор­лық­тан келтірілген залал 2,3 миллиард теңге бо­лып, тәркіленіп, 828,3 миллион теңге ерікті түрде қайтарылған. Яғни, мектеп құрылысына жұмсалғалы отыр­ған қаражат – тәркіленген ақшаның бел­гілі бір бөлігі деуге болады, дегенмен бұл – бас­қа тақырып. Себебі мектептің қандай ақшаға емес, қалай, қашан салынатыны маңыздырақ болып отыр. 120 миллиардты 70 мектепке бөлер болсақ, ор­та есеппен алғанда бір мектепке 1,7 миллиард тең­геден келеді екен. Статистика бюросының мәліметінше, был­тырғы жылдың 1-жартыжылдығында са­лын­ған 5,7 мың орындық 13 мектепке 14,8 мил­лиард теңге жұмсалған. Орта есеппен алғанда бір мектепке 1,1 миллиард теңге кеткен. Дегенмен мектептердің бала саны мен өңір­дің сипатына қарай әртүрлі болаты­нын ескеру керек. Осы орайда бір мектепті салуға қанша ақша жұмсалады деген сұрақ қызықтыратыны анық. Қазір «Жайлы мектептер» жобасы жүзеге асы­рылып жатыр. Алдағы үш жылда жаңа фор­мат­тағы 500-ден астам мектеп салынбақ. Мемлекет олар­ға бюджеттен 2,6 триллион теңге бөлініп отыр. Қарастырылып отырған 120 миллиард теңгеге сапалы мектеп салу мүмкін бе? Тимур НҰРТАЕВ, Қазақстан құрылысшылар одағының Алматы қаласындағы филиалының директоры: Шамамен 300-500 оқушыға арналған мектеп салуға болады

– Егер қандай да бір 1 200 орындық орташа мек­теп салу керек болса, онда бұл қаражат, әрине, жет­кіліксіз болады. Бірақ мектептер әртүрлі: 3 000 оқу­шыға, 1 200, 3 000-ға немесе 300 оқушыға да салу­ға болады. Шамалап айтар болсақ, 1,7 мил­лиард теңгеге 300-500 адамға арналған мектеп салу­ға болады. Бір айта кетерлік мәселе, бұл мектептер қа­лаларда емес, керісінше, қала шетінде неме­се ауылдарда салынғанын қолдар едім. Сайлау нау­қаны болған кезде байқалды, Алматының шет­кері аймағында тұратын халық балаларын қа­ладағы мектепке апарады. Әсіресе, қазақ мек­теп­терінде осындай жағдай көп. Сондықтан қала маңында жақсы мектептер салу керек деп есептеймін, сонымен қатар қа­ла маңында қалалық мектептердің филиалын сал­ған да жөн болар еді. Мысалы, Алматы қала­сын­да орналасқан физика-математика мектебінің Тал­ғар қаласында филиалы болса. Сонда ата-ана­лар балаларды қалаға апаруға тырыспайды. Сөйтіп, біз қаладан тыс, қала шетінде өмір сүруді де тиімді ете аламыз. Жалпы айтқанда, жоспарланып отырған қара­жатқа шағын мектеп салуға болады. Дегенмен мектептерді қала шетінен салған дұры­сырақ болады.

1 миллион оқушыға орын жетіспеуі мүмкін 19 сәуірде Премьер-Министрдің орынбасары Алтай Көлгінов елімізде 143 үш ауысымды мектеп бар екенін айтты. Ал мектептегі орын тапшылығы – 279 мың. Оған қоса, үш мыңнан астам мектепте интернет талапқа сай емес. Саманнан және ағаш­тан салынған тағы 300 мектеп бар екен. Айта кету керек, елімізде тіпті 1920 жылы бой кө­терген, саман кірпіштен салынған мектептер де әлі қолданыста.

– Осы проблемаларды шешу үшін тиісті тұ­жы­рымдама қабылданып, ұлттық жоба жүзеге асы­ры­лып жатыр, – деді Үкімет басшысының орын­басары.

Былтыр оқу жылының қарсаңында бұл мә­се­ле күн тәртібінде екені, Нұр-Сұлтан, Ал­ма­ты, Шымкент қалаларында және облыс орта­лық­тарында оқушы орындарының тапшылығы жаңа мектептер салу, сондай-ақ оқу орнының не­­­гізгі ғимаратына қосымша құрылыстар салу ар­қылы ішінара шешілетіні айтылған болатын. 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында ба­лаларды оқыту үшін қолайлы жағдайлар мен ор­та құру міндеті қойылғаны туралы Оқу-ағарту ми­нистрлігі арнайы жауап берген. Жалпы, мектептің аздығы соңғы 1-2 жылда туындап отырған мә-селе емес. Бұған дейін, тіпті 4-5 жыл бұрын да бұл проблема кө­тері­ліп келді. Естеріңізде болса, елімізде алғаш рет бірінші «Ы» сыныбы ашыл-ғаны туралы жаңалық қоғамда қызу талқыланған еді. Балалар үш ауы­сым, тіпті төрт ауысымға дейін оқуға мәжбүр бо­лып отыр. Бұрынғы Білім және ғылым, кейіннен Оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетов 2025 жы­лы мектептерде 500 мың балаға орын жетпей қалуы мүмкін екенін болжаған еді. Сол кездің өзін­де тапшылық мәселесі тез арада шешіле қой­майтыны айтылған болатын. Кейіннен министр болжамын қайта жаңар­тып, 2025 жылға қарай мектептерде 1 мил­­­лион оқушыға орын жетіспеуі ықтимал екенін мәлімдеген болатын.

– 2025 жылға қарай бізде миллионға жуық оқу­шыға орын жетіспеуі мүмкін деген болжам бар. Мұндай жағдай туындамас үшін Президент бір миллион орындық мың мектеп салу міндетін қой­ды. Өткен жылы (2021 жылы – ред.) 277 мектеп са­лынды. 277 мектеп әлі салынбаған, – деді ми­нистр.

Мектеп тапшылығының себебін қаузағанда, ең алдымен демографиялық және мигра­циялық себептер айтылады. Яғни, халық санының өсуі және көші-қон мәселесі. Министрлік биыл бала туу, урбанизация, өңі­рішілік және өңіраралық көші-қон көр­сет­кіштерін, сондай-ақ ғимараттардың тозуын ес­кере отырып, оқушы орындарының тапшылығы 260 мыңға жететінін айтқан. Ұлттық статистика комитетінің дерегіне сүйен­сек, 10 жыл ішінде та-биғи өсім көр­сет­кіші, яғни нәрестелердің дүниеге келуі 2 мил­лион адамға өскен. Ал Білім министрлігі биыл 400 мың­нан астам бала мектеп табалдырығын аттай­ды деген болжам айтқан еді. Яғни, бұл – 2015-2016 жылы дүниеге келген ба­лалар. Ұлттық статистика бюросының мә­ліметі бойынша, 2015 жылы 398 458 бала дү­ниеге келген, ал келесі жылы дүниеге келген сә­билер саны – 400 694. Қазір 5,6,7 жастағы балалар мектепке бірге бара­­ды, өйткені барлық балабақшада бұрынғыдай дайын­дық тобы жоқ. Осыған сүйеніп айтар бол­сақ, министрліктің болжамы аздау сияқты кө­рі­неді. Жауаптылар, жұмыс істеп жатырмыз деп есеп бергенімен, іс жүзінде бәрі басқаша. Мек­теп тапшылығына қарамастан, елімізде мек­теп құрылысы баяулап қалған. Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сүйенсек, былтыр елімізде жалпы білім беретін 50 475 орындық 85 мектеп са­­­лынған. Бұл 2021 жылғыға қарағанда аз көр­сет­кіш. Оған қоса, министрлік былтыр жыл соңына дейін 140 мектеп пайдалануға беріледі деген еді... Оқу-ағарту министрлігінен 70 мектептің нақ­ты қай жерлерден салынғалы жатқа­нын сұрап, сауал жіберген едік, бірақ нақты жауап ала алмадық. Мектептегі орын тапшылығы үлкен қалалар мен мегаполистерде өзекті. Әсіресе, Алма­ты, Астана қалаларында мектеп жетіспейді. Яғни, мұны жаппай урбанизация процесі, халықтың мегаполистерге шоғырлануының салдары десек болады. Мысалы, Түркістан облысында мәселені шешу үшін 200-ге жуық жаңа оқу орнын салу керек. Шымкентте 900 балаға арналған мек­тепте 4 000-ға жуық оқушы оқиды екен. Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА, Мәжіліс депутаты: Мәселе бірнеше министрлік бірігіп жұмыс істегенде ғана шешіледі

– Үш ауысымды мектеп проблемасы үлкен мәселе. Ол проблеманың негізгі екі себебі бар: бі­рін­ші жалпы демографияның өсімі және миграция тол­қындары. Мәселенің шешімі – мектеп салу жә­не салынған мектептер тапшылықты жою қа­жет. Қазір, әсіресе Алматы облысында проблема ушы­ғып тұр. Қазір облыста 56 үш ауысымды мек­теп бар. Атырау облысында, Батыс Қазақстан об­лы­сында, Түркістан облысында 10 шақты мектеп бар. Алматыда еңбек миграциясы өте жоғары. Мен бұл мәселе бірнеше министрліктің ве­домствоаралық іс-қимылы арқылы ғана шешіледі деп есептеймін. Оқу-ағарту ми­нистр­лігі, Ұлттық статистика бюросы, Ұлттық эко­номика министрлігі, Қаржы министрлігі, Ин­дустрия және инфрақұрылымдық даму ми­нистр­лігі, жергілікті атқарушы билік – барлығы бірлесе жұ­мыс істеуі қажет. Олай болмайынша, жағдайды рет­теу мүмкін емес. Бізде тек бәрін Оқу-ағарту ми­­­­нистрлігіне іліп қойған. Республикалық бюджеттен қаржыны қарас­тырған кезде Ұлттық экономика министрі, тек қаржыны ғана емес, еңбек ресурстары, миг­ра­ция, демографиялық өсім көрсеткіші – бар­лы­ғын қарастыруы керек. Сол жерде экономикалық бол­жамдар жасалуы керек. Бізде қазір ана­ли­ти­ка­лық болжам, сараптама мәселелері бойынша Ұлт­тық экономика министрлігінің жұмысы ақсап тұрғанын көреміз. Жалпы, мектептердің уақытылы салынбауы геосаяси ахуалға байланысты, құрылыс ма­териалдары кей жерде 5 есе, кей жерде 8 есе қым­баттады. Ал олардың алғашқы жоспарлаған­дағы сомасы сәйкес келмей қалды. Соған байла­ныс­ты Үкімет тез арада жоспарларға түзету енгізуі керек еді. Осы сияқты түрлі ішкі проблемалар бол­ды. Екінші мәселе, кейде жергілікті атқарушы билік органдарына нысаналы трансферт ретінде бөлінеді, бірақ олар оны мәслихат арқылы басқа бағыттарға бұрып жіберген мәліметтер де өте көп. Сондықтан бұл мәселені өңірлер бойынша нақты қарастыру қажет. Ал «Жайлы мектеп» жобасына келетін болсақ, бұл туралы жұма күні фракция отырысы өтеді. «Самұрық-Қазына» қорын қарап жатырмыз. Сол кезде талқылайтын боламыз. Жалпы, «Жайлы мектепті» 2 500 балаға салу мәселесі бойынша пі­кір­лерімді айтқанмын. 9 айдан кейін құрылы- сы басталады, жобаларды ұсыну процесі жүріп жатыр.

Мектеп тапшылығы әлі біразға дейін өзекті мәселе болатын сияқты. Жемқорлардан тәркіленген қаражаттың осы мақсатқа жұмсалуы, әрине құптарлық іс. Десек те, оқу ордаларын салуға керек қаражат та қыруар екенін ескерсек, бұл бастама мәселені түбегейлі шешпейді. Бізге мектептің қандай ақшаға емес, қашан, қалай салынатыны маңыздырақ.

Серіктес жаңалықтары