«Ақын» термині туралы

Бішкек қаласында өткен желтоқсан айының ішінде ұйымдастырылған ғылыми сапарымыздың барысында Қырғыз Республикасы Ұлттық ғылым академиясы Ш.Айтматов атындағы Тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорында зерттеу жұмысын жүргіздік. Қолға іліккен құнды олжаның бірі – Қырғызстан Ғылым академиясының академигі және Өзбекстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болған әйгілі түркітанушы, КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілген фундаменталды «Қырғыз-орыс сөздігінің» авторы Константин Юдахинның (1890-1975) «Ақын» термині туралы» («О термине «акын») атты мақаласының қолжазбасы. 1952 жылдың 31 наурызы күні тізімге алынған қолжазба бумасының инвен­тарлық нөмірі – 1414. Он бір парақ­тан тұратын, мәшеңкеге басылған мақаланың кей тұстарына автор сиялы қаламмен өзгерістер енгізген және соңғы бетте жеке қолын қойған. Біз аударма кезінде сол түзетулердің бәрін ескердік. Айта кететін жайт: қырғыз тілінде «акын» деп жазыл­ғаны­мен, «к» әрпі қазақшамен бірдей «қ» деп оқылады. Сон­дық­тан оқыр­ман­дары­мыз­ға ыңғайлы болуы үшін мақаладағы аталған сөздің қазақша транскрип­ция­сын алдық. Ғылыми әдепті сақтай отырып, түпнұсқадағы кеңестік дәуірдің талабына сай жазылған ескілікті пайымдарды да қысқартпай бердік. «Ақын» сөзінің қайдан шыққаны тура­лы пікірталас әлі күнге дейін то­ластаған емес. Ғалымдар тарапынан бір бай­лам жасалған жоқ. Сондықтан бір уа­қыттары академик Әбдуәли Қай­дар­дың ғылыми же­тек­шісі болған сұң­ғыла лингвист К.Юда­хиннің бұл ма­қала­сы­ның әдебиеттану үшін маңызы айрық­ша екені сөзсіз. Ал оның ғылыми ай­на­­лымға түспей, қойма сөресінде ұзақ жа­тып қалуының негізгі себебі – кеңес­тік идео­логияның шектеулеріне бай­­ланысты. Мы­салы, мақалада «қыр­ғыздың тұңғыш кі­табы авторының» бір шумақ өлеңі кел­тірілгенімен, аты-жөні ай­тыл­майды. Себебі замана поэ­зиясының көрнек­ті өкілі Молда Қылыш Шамырқанұлы­ның шығармаларына 1950-жылдары тыйым салынған бола­тын. Ол – ол ма, осы ақынды насихат­тағаны үшін К.Юдахиннің өзі сол тұс­та «буржуа­зия­шыл ұлтшыл» атанып, сталиндік тас қа­пастың дәмін тат­қан. Қазақ-қырғыз әдеби байланыс­тары­­на қа­тысты тың мәліметтерді із­деп табуға бағ­дар сілтеп, олардың көшірмелерін жа­сауға жә­не ғылыми тұр­ғыдан сараптауға зор ықы­ласпен жәр­дем көрсеткен инсти­тут ди­рек­торы – көрнекті айтматов­тану­шы, ака­демик, филология ғылым­дарының док­­торы, профессор Абдылдажан Аман­­тұрұлы Ақ­маталиевке, фоль- к­лортану, манастану жә­не ақындық поэзия бөлімінің меңгеру­шісі, филоло­гия ғылымдарының докторы Мээрим Көлбаеваға, қолжазбалар қорының бас­­шысы, филология ғылым­дары­ның кан­­дидаты Әсел Исаеваға, осы қордың ғы­лыми қыз­меткері Перизат Әбді­баева­­ға шексіз алғы­сымызды білдіреміз. Терминологиялық жұмыс ұлт респуб­ликаларының, әсіресе әдеби тілі Ұлы қазан төңкерісінен жеті жас кіші Қырғыз КСР-ы секілді республиканың практикалық тіл білімінде өте көрнекті орын алады. Оның әдеби өмірі тек 1924 жылдың қара­ш­а­сында ғана басталды. Көпғасырлық әдеби дәстүрі бар, мы­салы грузин немесе армян тілдеріне қатысты даулы мәселелер осы күнге дейін мол болса, қырғыз, қарақалпақ, хакас сияқ­ты әдеби тұрғыдан жас тілдер жөнінде не ай­тарсың? Бұларда терминологияның та­лас­ты мәселелерінен аяқ алып жүре ал­май­сың. Көп ретте терминдер негізінен белгілі бір ғылыми пән өкілдері үшін қыз­ғылықты. Бірақ үкімет актілерінде қол­да­нылатын болғандықтан және төңірегіндегі пікірталас тек академиялық сипатпен шек­телмейтіндіктен, олардың арасында қоғам­дық мүддені қозғайтындары да бар. Қыр­ғызстанда 1937 жылға дейін «кеңеш» тер­мині сондай жағдайға ұшырап, ақыр соңын­да ол орысша баламасы – «советке» жол беруге тиіс болды. Мен «ақын» терминін де солардың қатарына жатқызамын, өйткені ол үкімет құжаттарында пайдаланылады. Бұл тәрізді жеке мәселелерді қарастырудың жал­пытерминологиялық мәні де бар. «Ақын» терминін қазір қазақтар мен қыр­ғыздар қолданады, әйткенмен онда да, мұнда да оның мағынасы біршама бұлдыр: ескі «жыршы-импровизатор» мағынасын сақтай отырып, бұл термин қазіргі түсіні­гімізге сәйкес жаңа – «ақын» мағынасын да иемденген. Қырғыз қарияларымен әңгімелескен кез­дерімде төңкеріске дейін қырғыздар «ақын» деп өздері «ырчы» деп атайтын жыр­шы-импровизаторларды емес, сауатты ақын­дарды, оның өзінде де елге танымал­дарын ғана айтқанын анықтадым. Ал сауа­ты жоқтардың арасынан айрықша дарын­дылары мен жұртқа кеңінен мәшһүрлерін ғана осы терминмен айшықтаған (Маған В.Радловтың жиған-тергендері да осыны айғақтайтын секілді көрінеді. Оның келесі еңбектерін қараңыз: «Үлгілер, V, Алғысөз. ІV б.», сондай-ақ «Сөздік тәжірибесі», 1, 98»). Әйт­песе, төңкеріске дейінгі тұңғыш қырғыз кіта­бының авторын түсіну қиынға соғар еді: Этек-жеңи жайылган Эли-журтум сарбагыш. Ушунчалык көп журттан Ақын чыккан мен жалгыз. Өзін қалың сарыбағыш тайпасының арасынан шыққан жалғыз ақын дей отырып, автор жай импровизаторды емес, сауатты ақынды меңзегені сөзсіз, өйткені қырғыз халқы әрқашан импровизаторларға бай болған. Менің Ош облысының Лейлек ауда­нында байқағанымдай, өздерінің барлық жергілікті жыршы-импровиза­тор­ларын қырғыздар ырчы деп атайды. Мені­мен сөйлескенде тек Тоқтағұлды (Сатыл­ғанов) ақын деп айтты. Тіпті, сауатты ақын, маған дарынды болып көрінген Масали Шер­матовтың өзін қариялар ақын емес, ырчы деп атайды. Терминнің сыртқы, дыбыстық пішіні жө­нінде бірер сөз айтайын, бұл оның шығу төркініне біршама жарық түсіруі мүмкін. Оңтүстік қырғыздарында ол келесі үш фонетикалық нұсқада кездеседі: ақын, акун және ахун (Оңтүстік қырғыз го­ворларында х фонемасы төңкеріске дейін де бар болатын, ал солтүстік қырғыздарында енді ғана пайда болды). Солтүстік қырғыз говорларында тек ақын ұшырасады. Алайда солтүстік қырғыздарында (негізінен Ыс­тықкөл және Тянь-Шань облыстарында) ер адам есімдерінің құрамында акун варианты жолығады: Мусакун, Айсакун, т.б. Шыңжанға таяу жерлерде тұратын солтүстік қырғыздары Қашғарда бі­лім алған қырғыздарды солай (яғни акун) атаған. Солтүстік қырғыздары осы акун-ды, ал өзбектер оның охун (ашық «о») пішінін ұй­­ғырлардың жалпы атауы ретінде пайда­лан­ған (Проф.Кары-Ниязовтың және проф. А.Боровковтың редакциясындағы «Өзбек-орыс сөздігі». Ташкент, 1941, 325-б. Авторлар екі түрлі мағынасы бар бір сөзді не себепті екі сөз ретінде бергені түсініксіз, 4-б.). Осы мағынада, бірақ ахун түрінде, бұл сөз, мысалы Жамбылда (бұрынғы Әулиеата) орыстарға да мәлім болған. Ұйғырларды ауызша бұлай атаудың сыры ахун ұйғырларда ер адамдар­дың есімдері құрамында мейлінше кең тара­ғанын ескергенде түсінікті болады. Ше­т­ел­дік ұйғырларда бұл сөз әдетте ер адам­дарға ілтипат көрсете сөйлеуді (ахунум) білдіреді. Менің көзқарасым бойынша, Н.Бас­каков пен В.Насилов өздерінің «Ұй­­ғыр-орыс сөздігінде» (М., 1939, 16-б.) ахун сөзінің үш мағынасын, тек семан­ти­ка­­л­ық тұрғыдан ғана жіктей отырып, бір ма­­қа­ланың ішінде беріп, дұрыс істеген. Ұйғырша ахун ескі орфография бойын­ша ахунд (ﺍﺨﻮﻨﺪ) пішінінде жа­зылатын болған. Оңтүстік қырғыздарын­да үш фонетикалық нұсқаның (ақын, акун, ахун) бар екенін ескере отырып, мен ахунд →ахун→акун→ақын болады және ақын тер­мині қазақтар мен қырғыздарға ұйғыр­лар­дан енген деп ойлауға бейіммін (Ақын сөзін ақ – «ағу» етістігінен шығарудың еш не­гізі жоқ, сондықтан оны мысалға келтіріп те жатпаймын. Ақ етістігінен қазақша және қырғызша ешқандай да ақын емес, тек ағын формасы тууы мүмкін). Мұның негіздемесін төменде кел­тіру­ге тырысармын, ал әзірге өз бол­жа­мымдағы бастапқы ахунд формасына назар аударамын. Радловтың сөздігінде (1, 135) ол Шейх Су­лейманның сөздігінен алынып, пар­сы дереккөзінен шығарыла отырып, ша­­ғатай­ша (көне өзбекше) «оқымысты, му­дар­рис­тер­дің арнайы титулы» мағына­сын­да беріл­ген. Ахун (яғни, соңында келетін д-сыз) таран­шы, Қазан татарлары және әзербайжан үшін «үлкен молда, ахун» мағынасында (1, 135). Акун нұсқасы сол мағынасымен Бара­бы және Тобыл татарларына телінген (1, 109). Л.Будаговтың сөздігінде де ахунд және ахун формалары шамамен сондай мағынада келтіріліп, Радловтағы секілді парсы дерек­көзіне сілтеме жасалады. REDHOUSE атты түрік-ағылшын сөздігі оның ﺍﺨﻮﻨﺪ (akhand) және ﺍﺨﻮﻨﺪ (akhund) варианттарын «learned man in law and theology» (құқық пен дін са­ласының білімпазы – А.Ш) мағынасында ұсынады. Гаффаровтың «Парсы-орыс сөздігінде» кірме сөздердің шығу төркініне белгі соғылған тұстарда ахунд сөзі «мұсылман діні қызметкері, мұғалім, ұстаз» мағына­сын­да келтіріліп, шығу төркіні жөнінде айтыл­майды, яғни парсылық деп есептеледі. ﻏﻳﺍﺚ ﺍﻟﻐﺍﺖ ахунд сөзін «ұстаз, мұғалім» ма­ғынасында берсе, ﻗﺍﺗﻊ ﺒﺮﻫﺍﻥ оны мүлде келтірмейді. Осылайша, барлық сөздіктің желілері (тек бұл сөзді ұсынбаған ﻗﺍﺗﻊ ﺒﺮﻫﺍﻥ -тан басқалары) ахунд →ахун→ акун парсы дерек­көзіне апарады. Профессор В. Смирновтың ахунд сө­зін түріктер гректерден алып, солар арқылы кеңінен тарап кеткен, содан соң қайтадан кірме сөз ретінде гректердің өзіне оралған дейтін пікірі өз алдына оқшау тұр (ЗВО, ХҮІІІ, 50 және 52-беттер). Басқа тілдерге де, мысалы ахуд сөзі кө­не өзбекшедегімен немесе парсы­ша­дағымен бірдей мағына беретін дұңған тіліне сілтеме жасауға болар еді, бірақ одан біз­ге келіп-кетер жаңа ешнәрсе жоқ. Қазақша-қырғызша ақын-ды және оның ахунд-пен байланысын қарастырайық. Ақырғы нд → н тек қырғыз және қазақ емес, басқа да бірқатар түркі тіліне тән құ­бы­­лыс. Бұл қағиданы дәлелдеудің де, сурет­теу­дің де қажеті жоқ. Х фонемасы төңкеріске дейін қазақ жә­не қырғыз тілдерінде жоқ болды, сон­дық­тан әрқашан х дегеніміз к (немесе қазақ әліп­биінде қ). Бұл да түркітануда жұрт­шы­лық­қа мәлім. Ал у → н дегенге келсек, мұнда да тап сол жағдай болады: хатун → катун → катын, алтун → алтын, сабун → сабын → самын, ахур → акыр және т.б. Бірақ бұл сыртқы жағы ғана. Біз үшін ма­ғыналық жағы әлдеқайда маңыздырақ. «Мұғалім, ұстаз» мағынасынан «жыршы», «жыршы-импровизатор» мағынасына көшу мүмкіндігін айқындау үшін осы күнге шейін қыр­ғыздар, қазақтар, өзбектер, түрікмендер, ұй­ғырлар мен моңғолдар әртүрлі фоне­ти­калық вариантта және әр алуан мағынада қолданатын «бахши» терминіне жүгінген пай­далы болады. Әуелгі «мұғалім» мағына­сын­да оны моңғолдар пайдаланады. Қыр­ғыз­дарда, қазақтарда, өзбектерде және ұйғыр­ларда күні өтіп бара жатқан бұл сөз «шаман», «ем-дом жасаушы, арбаушы» ма­ғы­насында кездеседі. Кейбір өзбек говор­ларында, содан келіп қазіргі өзбек әдеби тілінде ол қаһармандық эпосты орындай­тын жыршыны, ал түрікмендерде «жыршы-музыкантты», «жыршыны» білдіреді (Бұл туралы толығырақ қараңыз: Жирмунский В., Зарифов Х. Өзбек халқының қаһар­ман­дық эпосы. Мәскеу, 1947. 25-б.; Бертельс Е.Э. Нед­жеф-оғлан. Ақын туралы түрікмен ро­ма­ны. «Белек С. Маловқа». Мақалалар жина­ғы. Фрунзе, 1946. «Бахши» терминінің байыр­ғы замандағы қолданысы туралы мы­на еңбектерден қараңыз: Бартольд В. Ұй­ғыр әдебиеті және оның моңғолдарға әсері туралы мәселе. «Живая старина», 1909, ІІ-ІІІ, 46-б.; Влдаимирцев Б. Моңғолдардың қоғамдық құрылысы. М., 1934. 184-б.). «Тәжік-орыс сөздігі» (Сталинабад-Таш­кент, 1946, 1-т., 59-б.) оны келесі мағынада бере­ді: 1.Ауызша. Әртүрлі арбау жырларын даңғыраның сүйемелімен айтқан сиқыршы әйел; 2.Жыршы. Маған ахунд (ақын) термині де осындай жол­дан өткен секілді көрінеді. Бұл мәліметтерге қарағанда, қандай да бір ахунд бір мезетте ирандық от­қа табы­нушы патшаларды көкке көтере ма­дақтайтын «Шахнаме»-ның кәсіби жыршысы болып шықса, бұған сену аса қиын бола қояр ма екен дейсің (Тагирджанов А. Фердоусидің «Жүсіп-Зылиха» поэмасы туралы мәселеге орай. «Советское восто­коведение», Ү т. М.-Л., 1948, 338-б.). Жоғарыда мен ақын термині қазақтар мен қырғыздарға ұйғырлардан өтті дедім. Өз ойымның дәлелі ретінде әзірге тек екі фактіні келтіре аламын. 1. Тек ұйғырларда ахун сөзі тұрмыста кеңі­нен қолданылғандықтан, оның көрші­лес халықтарға оңай таралуына жағдай жа­салады. 2. Халықтардың өзара қоян-қолтық ара­ласуы жан-жақты, соның ішінде тілдік бай­ланыстарға ең қолайлы ахуалды туғы­зады. Шыңжанда, сонымен қатар онымен ір­гелес жерлерде өмір сүретін қыр­­­­ғыздар мен қазақтардың ежелден бері ұйғырлармен тығыз байланысы бар, қырғыз тілінде ұйғыр сөздерінің әжептәуір мол болуы осымен түсіндіріледі (қазақ тіліне бай­ланысты ұйғыр лексикалық элементерін анық­тау жөнінде жұмыс әлі жүргізілген жоқ). Дегенмен менің ұсынған қисындарым толық дәлелді қуатқа ие емес. Ақын тер­минінің ұйғырлардан енгені туралы ме­нің ойым әзірше тек болжам күйінде қала бе­реді. Бұл болжамды нақтылау үшін қо­сым­ша материалдар қажет. Атап айтқанда, сөздің тарихын ұйғыр тілінің өз негізінде, сондай-ақ қазақтардың арасында айқындау қа­жет. Мысалы, ақын сөзінің қазақтар ішін­дегі қозғалысы шығыстан батысқа қарай ма, әлде керісінше ме екенін білген өте маңыз­ды. Осы арқылы бар мүмкіндігінше ақын терминінің қазақша-қырғызша ма­ғы­насында пайда болу аймағын да анық­тауға болады. Осы тұрғыдан алғанда профессор А.Бернштамның бүгінгі мағынасын­дағы бұл терминді Енисей бойындағы байыр­ғы қырғыздардан табуға талпыныс жасағандығына назар аудара кеткен жөн (Бернштам А. Қырғыз әдебиетінің бастау­лары. КСРО ҒА Қырғыз филиалы Тіл, әде­биет және тарих инситутының еңбектері. 1-ші шығарылымы, Фрунзе, 1947). Өкінішке қарай, бұл талпынысты жоққа шығаруға тура келеді, себебі Ор­хон-Енисей ескерткіштерінің білгірі, про­фессор С.Маловтың оқылымы бойынша ол мәтінде ақын сөзі жоқ (Малов С. Ежелгі қырғыз жазуы /мәтіндер мен аудармалар/. КСРО ҒА Қырғыз филиалы Тіл, әдебиет және тарих инситуты Тіл және сөздіктер секторының қолжазба қоры, №76, 2-б.). Қорытынды ретінде терминнің әрі қарайғы тағдыры туралы бірер сөз айтқым келеді. Біздің одақтың бұрын артта қалған, Ұлы қазан социалистік төңкерісі қайта жаңғыртқан халықтары арасында төң­керістен кейін қоғамдық өмірдің бар­лық арнасында, соның ішінде тіл саласында қай­наған жұмыс: әліпби, орфография, тер­минология, тағы басқасын жасау басталды. Ауқымды және өнімді терминологиялық жұмыста, кез келген үлкен жаңа шаруаны қол­ға алған кездегі секілді жекелеген олқы­лықтар болды. Бұл жөнінде жеткілікті түрде жа­зылды, қайталап жатудың қажеті жоқ. Қыс­қаша түрде осы жұмыстың жекелеген бір кішкентай бөлігіне және тек қырғыз ма­териалдары негізінде тоқтала кеткім ке­леді. Шыққан тегіне қарамастан, жаңадан енгізілетін әр терминге қойы­ла­тын талаптардың бірі – оның өміршеңдігі, ар­тық жүк, бөгде зат болмай, тілде толық­қан­ды қолданыста болу қабілеті. Қырғыз сөз­дерін терминологиялық тұрғыдан пай­даланудың бірнеше мысалын келтірейін. 1. Экватор – чоң курчоо (киіз үйді сыр­ты­нан белдеулеп қоршаған арқан). Бұл тер­миннің үйлесімсіздігі бірден түсінікті бо­л­ып, таралмай қалды. 2. Генезис – чордон (бұлақтың жерден су атқылаған тұсы). Бұл терминнің оғаш еш­теңесі жоқ, бірақ туынды сөздер оны жа­рам­сыз етіп тастады (генетикалық, генеа­логия, гениталдық, автогенді, т.б. және т.с.с.). 3.Орталық – борбор (ордо ойыны ке­зін­дегі шеңбердің ортасы). Термин мейлінше дәл, сондықтан өмір сүруге тиіс секілді. Алайда оны математикадан интерна­цио­нал­дық «центр» сөзі біржолата ығыстырып шы­ғарды және әкімшілік орталықты (бас қала) ғана білдіретін болып қалды. Бұлай бол­ған себебі, туынды сөздерді «борбордан» емес, «центрден» (центризм, эпицентр, кон­центр, т.б. және т.с.с.) алуға тура келді. 4. Критика – сын, критик – сынчы және олардын туындаған сөздер. Ауызекі әңгімеде олардың орысша баламалары барған сайын құлаққа жиі шалынады, ал қырғызша нұсқалары баспасөз бен ресми қолданыстың игілігіне айналып отыр. Ауызекі әңгімеде әдетте критиктерибиз – «біздің сыншылар», критикала немесе критикиле – «сынау» жә­не т.б. Ақын термині де шамамен осындай жағ­дайда: «поэзия», «поэтика», «поэтизация» жә­не т.с.с. аударылмайды, орысша қалпында алынады. Бұл ақын сөзі ақырында фольк­лортануда ғана сақталып қалмас па екен деген ойға мәжбүрлейді (Әзірше жазба әде­биет пен фольклор арасындағы шек туралы мәселе қырғыз топырағында таласқа түсіп тұр. Айталық, талантты демократ ақын Тоқ­тағұл Сатылғанов сауаты жоқ болса да, қырғыз кеңес әдебиетінің негізін қалаушы болып мойындалды. Ал осыған қайшы, жазба ақындардың шығармалары /Тоғалақ Молда, Әлімқұл Үсенбаев, Исак Шайбеков/ фольклор бөлімінде қарастырылады). Түйін ретінде кірме сөздер туралы бірер пікір айтайын. Біз ирандық дегеннің барлығын мін­детті түрде парсы «дереккөзіне» апа­­рып тіреуді әдетке айналдырдық. Ежелгі ғы­лым, әдебиет, өнер де соның кебін киді. Соңғы жылдары кеңес баспасөзінде бұл тәрізді тұжырымдамалардың қисынсызды­ғы жеткілікті түрде көз жеткізе дәлелденді. Мұның бізге, ортаазиялық тілтанушыларға да тікелей қатысы бар деп ойлаймын. Айталық, мен жасаған «Қырғыз-орыс сөз­дігінде» (М.,1940) кірме сөздердің алыну кө­зін көрсетуге талпыныс жасалады. Бұл жақ­сы. Бірақ кірме сөздердің бастау көзін анық­тауда мен дәстүрлі қате жолға түсіп кетіп­пін. Сондықтан шаар – «қала», бак – «бақ», шак – «бұтақ» және тағы басқа көп­теген сөз парсылық деп белгіленген. Мына сұрақты қойған әбден орынды болады: қырғыздар парсылармен қашан байланысқа түсті? Немесе қырғыз тілі қай уақытта және қай дәрежеде кітаби парсы тілінің ықпалына ұшырауы мүмкін болды? Қырғыздар парсылармен ешқашан тікелей жанаспаған. Егер парсы кітабы туралы айтсақ, оны қолына ұстаған адамдар саусақпен санарлықтай. Егер қырғыздар иран мәдениетімен араласқан және арала­сып жатқан болса, онда бұл – біздің ор­таазия­лық мәдениет. Бұл – тәжіктер мен олар­дың ата-бабаларының мәдениеті. Өзбектер мен қазақтар туралы да со­ны айтуға болады. Ендеше ор­таазия­лық түркі тілдерінде ұшырасатын иран­дық лексикалық элементтердің басым көп­шілігі тіпті де парсылардан емес, Орта­лық Азияның иран халықтарынан, ең алды­мен тәжіктерден алынған. Бұл тұрғыда түрік­мен тілінің орны айрықша, өйткені түрік­мендер ежелгі дәуірлерден бері парсы­лармен тікелей және тығыз қарым-қатынас жасаған.

Аударып, баспаға әзірлеген Амантай ШӘРІП, филология ғылымдарының докторы, ҰҒА корреспондент-мүшесі

Серіктес жаңалықтары